मराठी साहित्य – इंद्रधनुष्य ☆ जागतिक कठपुतळी दिवस २१ मार्च ☆ श्री प्रसाद जोग ☆ - साहित्य एवं कला विमर्श % इन्द्रधनुष्य % Posts

श्री प्रसाद जोग

इंद्रधनुष्य

☆ जागतिक कठपुतळी दिवस २१ मार्च ☆ श्री प्रसाद जोग ☆

साऱ्या जगभर २१ मार्च हा दिवस कठपुतळी दिवस म्हणून साजरा केला जातो.इराणचे कठपुतळी कलाकार जावेद जोलपाघरी यांनी हा डायस साजरा करण्याची कल्पना मांडली आणि २००३ पासून हा दिवस जागतिक कठपुतळी दिवस म्हणून साजरा केला जातो.

इसवीसन पूर्व ४ थ्या शतकात महाकवी पाणिनी यांच्या अष्टाध्याई ग्रंथामधे पुतळा नाटकाचा उल्लेख आढळतो. भगवान शंकरानी लाकडी मूर्तीमध्ये प्रवेश करून माता पार्वतीचे मनोरंजन करून या कलेची सुरवात केली. उज्जैन नगरी च्या राजा विक्रमादित्याच्या सिंहासनाला ३२ पुतळे जोडले होते आणि त्यातील प्रत्येक बाहुलीच्या तोंडी एक गोष्ट सांगितली आहे .त्या गोष्टी सिंहासन बत्तीशी म्हणून प्रसिद्ध आहेत.

जगातील जवळपास सर्वच संस्कृतींमध्ये कठपुतळीचा खेळ बघायला मिळतो. ह्याला मानवी हालचालींचे चित्रण म्हणता येईल. मनोरंजन ही एक महत्वाची गोष्ट आहे आणि ती आधीपासूनच्या संस्कृतीमध्ये होती. कुठल्याही कथांना सत्यात उतरवण्याची क्षमता. कथा सांगण्यासाठी अभिनय ही गोष्ट वापरली जाते आणि अभिनय ही सुद्धा एक कला आहे जी त्या कथेला जिवंतपणा आणते. इतिहासात कथा दाखवण्यासाठी भारतातील लेणी आणि मंदिरांमध्ये छान छान प्रसंग हे दगडांमध्ये कोरून दाखवले आहेत. इजिप्तमधील भित्तिचित्रामध्ये देखील असे खूप प्रसंग आहेत. आपण मानवी हालचालींचे असे सूंदर चित्रण कुठेही पाहिले नसतील असे चित्रण त्या कलाकारांनी करुन ठेवले आहेत.

प्राचीन ग्रीक आणि इतर संस्कृतींमध्ये दहाव्या शतकातच ‘झेट्रोपे’ ह्या गोल आकाराच्या फिरणाऱ्या अशा यंत्राचा शोध लागला होता. ज्यात वेगामुळे आकृती हलण्याचा भास निर्माण व्हायचा.

चार्ल्स एमिल रेनॉड ह्याने मानवी चित्रांच्या कात्रणांचा वापर करुन त्यांचे हात पाय हलवून पाहिले ऍनिमेशन बनविले आणि तेसुद्धा कुठल्याही फिल्म विना. ते बनवून त्याने लोकांना आश्चर्यचकित केले.

विष्णुदास भावे हे सांगली संस्थानचे राजे चिंतामणराव पटवर्धन यांच्या पदरी असणाऱ्या अमृतराव भावे यांचे पुत्र. विष्णुदास भावे हे स्वतः अतिशय बुद्धिमान हस्तकला कारागीर होते. अगदी बारीकसारीक हालचाल करवून घेता येऊ शकतील अशा लाकडाच्या असंख्य बाहुल्या विष्णुदास भावे यांनी बनवल्या होत्या. रंगमंचावर सीता स्वयंवर नाटकाचा प्रयोग बाहु्ल्या वापरून करावयाचा त्यांचा इरादा होता. परंतु तत्पूर्वी, कर्नाटकातील भागवत मंडळी कीर्तनी ‘खेळ’ करीत, त्याप्रमाणे खेळ रचण्याची चिंतामणराव पटवर्धनांनी भाव्यांना आज्ञा केली. १८४३ साली राजांच्या पाठबळावर भाव्यांनी सीता स्वयंवर हे मराठीतील पहिले नाटक रंगमंचावर आणले. सांगली संस्थानाच्या राजवाड्यातील ‘दरबार हॉल’मध्ये नोव्हेंबर ५, १८४३ रोजी या नाटकाचा पहिला खेळ झाला. पुढे नाट्यलेखन व निर्मिती करून विष्णुदास भावे यांनी अनेक ठिकाणी प्रयोग केले. ९ मार्च १८५३ रोजी मुंबईला ‘ग्रांट रोड थिएटर’ येथे ‘इंद्रजित वध’ हा पहिला नाट्यप्रयोग केला. यानंतर विष्णुदास भावे यांनी १८६१ पर्यंत महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी आपल्या नाटकांचे प्रयोग केले. मात्र १८६२ मध्ये त्‍यांनी आपला नाट्यव्यवसाय काही कारणाने बंद केला.

विष्णुदास भाव्यांनी बनवलेल्या त्या बाहुल्या पुढे रामदास पाध्ये या बोलक्या बाहुल्यांचा प्रयोग करणाऱ्या कलावंताच्या हातात आल्या. त्यांनी व त्यांच्या पत्‍नी अपर्णा पाध्ये यांनी खूप दिवस खटपट करून भाव्यांच्या बाहुल्यांचे रहस्य उलगडले आणि विष्णुदास भाव्याना रंगमंचावर करता न आलेला सीता स्वयंवराचा प्रयोग त्याच बाहुल्या वापरून केला.

Attachments area