प्रा. भरत खैरकर
🌸 जीवनरंग 🌸
☆ योगायोग – – ☆ प्रा. भरत खैरकर ☆
छोटेलाल स्टेशनवर सुरू असलेली तिकीट तपासणी पाहून घामाघुम झाला होता. तो पॅन्टच्या खिशामध्ये आपलं तिकीट तपासत होता. पॅन्टच्या खिशात ते दिसत नाही ! म्हणून त्याला अधिकच धस् झालं होतं. त्यानं अधीरतेने हात शर्टच्या खिशात टाकला.. खिशातील कधी काळाची कागदपत्रं.. तीच ती पुन्हा हातात आली. क्षणभर त्याला ती भिरकावून द्यावीशी वाटली.. मात्र क्षणभरच! तीच कागदपत्र तो पुन्हा पुन्हा आलटून पालटून पाहू लागला पण तिकीटचा पत्ता नव्हता. आता मात्र त्याचं सार अंग थरथरत होतं. एवढ्यात गाडी जागची हलली. आणि छोटेलालला हायस वाटलं.. स्टेशनवर उतरलेल्या लोकांची तिकीट तपासणी सुरू होती आणि आपण तर गाडीत आहो. आपल्याला पुढच्या स्टेशनवर जायचं आहे. मग आपली एवढी तारांबळ कां उडाली? आणि आपलं तिकीट?
त्याला आठवलं परवा आपण मुलताई वरून नागपूरला काही काम मिळेल ह्या आशेने निघालो.. ह्यावर्षी पावसाच्या बेमौसम बरसातीने शेतीचे सारं नुकसान केलं.. दर साल डबल फसल आणि तेही भरभरून पिकवणारे आपण.. ह्या वर्षी कसे पहा सहा कुडव्या गड्यासारखे भिकेला लागलो. पेरलं तेवढंही धड झालं नाही. एका कुडवात खंडीभर सोयाबीन घेणारे आपण.. ह्या वर्षी मात्र दहा पायल्यात म्हणजे कुडवावर थोडसं अधिक एवढेच सोयाबीन पिकवून समाधान मानलं.. थ्रेशरवाल्याचे भाव जास्तच.. एका पोत्यामागे २०-२० किलोभर सोयाबीन द्या लागते. दरसाल दोन दोन पोते नुसते थ्रेशरवाले आपल्या एकट्याकडून नेत होते ! हे आठवून त्याला अधिकच भरून आलं. सोयाबीन गेले.. तसा गहूही गेला.. म्हणून सोबतीला चणाही पेरला.. पण पावसानं तेथेही टांग टाकलीच.. निसवणीच्या ऐनवेळी असा काही रिचवला की काही बोलायचं कामच नाही. तीन साडेतीन महिने अंकुरा पासून चांगला कंबरभर होईपावतर ह्या गव्हाले पाहणारे आपण.. त्या शेवटच्या गारपिटीने पार गारच झालो.. चणा नाही म्हणाले घरी खाण्यापुरता झाला !! पण नुसत्या चण्याचा काय उपयोग? चारही वाणानं शेतकऱ्याचं घर भरून असलं पाहिजे.. तरच ते सुद दिसतं.. आपल्या घरी तर ह्या वर्षी साऱ्या ढोल्या रिकाम्याच आहे.. पडक्या.. रिकाम्या वाड्यासारख्या.. !
१५ एकर शेतात सात जणांच आपलं कुटुंब कसं मजेत राहत होतं. कोणत्याही गोष्टीची फिकर नव्हती पण कोणाचं चांगलं झालेलं लोकांना पाहवत नाही.. वा जास्त टिकत नाही.. पण ह्यात लोकांचा काय दोष? एकट्या आपलीच शेती थोडी बुडाली आहे.. मुलताई बैतुलमधला सारा पट्टा खरडून काढला पाण्याने काही भागातून! ‘घरचा एक ना एक गेलास ना बाहेरगावी रोजगार शोधायला?’
आपल्याला त्या दिवशी माणिकची चिठ्ठी आली. ‘माझ्या नागपूर एमआयडीसीतल्या एका ठेकेदाराला चार माणसाची गरज आहे. तू ताबडतोब येऊन जा. ‘ हा माणिक दोन महिने आधी मुलताई सोडून नागपूर येथे एमआयडीसीत आला होता. चार महिन्यापूर्वी जेव्हा त्याची सोयाबीन आपल्यासारखीच फसली तेव्हा तो गव्हाच्या आणि चण्याच्या भानगडीत न पडता सरळ नागपूरला आला होता! ‘खरंच माणक्या आपल्यापेक्षा लयच डोकेबाज आहे. ‘आपण मात्र आपलीच शेकून घेतली चांगली.. माणिक बरोबर तवाच निघून गेलो असतो तर आपलं एवढं नुकसान झालं नसतं आणि अशी भांबावल्यासारखी आपली स्थिती झाली नसती.. ‘ हे सारं आठवून छोटेलाल स्वतःलाच दोष देत होता.
“एमआयडीसी है शायद !” शेजारी बसलेल्या व्यक्तीचा त्याच्या पत्नीशी सुरू असलेल्या संवादातील नेमके एवढे शब्द छोटेलालच्या कानी पडले. छोटेलाल सामानाची आवरा सावर करायला लागला तर पायाजवळच्या थैलीवर तिकीट पडलेले त्याला दिसलं.. स्टेशन आलं.. गाडी थांबली. तो लगबगीने खाली उतरला. सामान सांभाळत त्याने प्लॅटफॉर्म ओलांडला. आणि मुख्यगेटच्या दिशेने चालू लागला.. गाडी सुटली.. गेटवर तिकीट तपासणारा कोणीच नव्हता! त्यानं चमकून आजूबाजूला बघितलं. पिवळ्या सिमेंटच्या बोर्डवर दोन भाषेत हिंदीत आणि इंग्रजीत ‘कळमेश्वर ‘स्टेशन असं लिहिलं होतं.. बटन दाबल्याबरोबर लख्खन उजेड पडावा, तसा छोटेलालच्या डोक्यात उजेड पडला! आपण नागपूर नाहीतर आधीच्याच स्टेशनला चुकून उतरल्याच त्याच्या ध्यानी आलं. छोटेलाल आला ती ‘आमला पॅसेंजर’ कळमेश्वरला सायंकाळी सात वाजता पोहोचली होती. आता इथून पुढे जायला गाडी नाही.. असल्या तरी त्या सगळ्या गाड्या एक्सप्रेस असल्याने त्याचा थांबा कळमेश्वरला नाही. हे त्याला चौकशी अंती समजलं.. ‘आता काय करायचं?’ ह्या विचाराने त्यानं प्लॅटफॉर्मवरच रात्रभर वेळ घालवायचा असं ठरवलं.
त्यानं आपली पिशवी फलाटाच्या एका बेंचवर ठेवली आणि पिशवीतील सामान तो पाहू लागला.. त्याला एकदम त्याची बायको आणि गाव आठवला.. त्यानं शिदोरी काढली. बघतो तर काय बायकोने एकदम चटकदार छान पैकी शिदोरी दिली होती. आपण तिला म्हटलं होतं घरात तंगी सुरू आहे नुसता नागपूरला काम पाहाले चाललो.. म्हणून एवढं चटक-मटक करायचं काही काम नाही.. पण तिने लहान पोरांच्या हाताने रवा आणि एक पाव डालडा बोलावून आपल्यासाठी रव्याचे लाडू आणि भात भजाचा पाहुणचार केला. सारे जण एकत्र जेवलो.. हे सारं आठवून शिदोरीतले लाडू घशाखाली उतरेनासे झाले होते.. त्याचं मन ‘आपल्याला काम मिळेलच कशावरून?’ ह्या शंकेने एकदम उचंबळून आलं.. तशी एक मालगाडी धडधड करत निघून गेली.. विचारात तल्लीन झालेला छोटेलाल क्षणभर गाडीच्या कर्कश हॉर्नमुळे गोंधळला.. गाडी गेली.. तसा तो जड अंतकरणाने जेवायला लागला.. कसाबसा जेवण आटपून छोटेलाल बाजूच्या नळावर पाणी पिण्यासाठी गेला.. परत सामान थैलीत भरून तो जवळ जवळ निर्मनुष्य झालेल्या प्लॅटफॉर्मवर येरझारा घालू लागला. दूर लाईटच्या उजेडात बाकावर बसलेल्या एका व्यक्तीपर्यंत तो चार-पाचदा फिरकला. तेव्हा बाकावरचा व्यक्तीच त्याला म्हणाला, “क्यू पॅसेंजर की राह देख रहे हो क्या ?”
“नही साहब, मेरी नागपूर जानेवाली पॅसेंजर छूट गयी” त्या व्यक्तीच्या अपटूडेटपणावरून छोटेलालने त्याला ‘साहेब’ म्हटलं.. तो होताही साहेबच!
” यहाँ के नही लगते हो आप?”
“हा साब मैं मुलताई का हू, काम के सिलसिले मे नागपूर जा रहा हू! इस स्टेशन को नागपूर समझकर मैं यही उतर गया !”त्यानं खुलासेवार सांगितलं.
“क्या काम करते हो तुम?”
” कुछ भी साब फिटर, वेल्डर, कटाई, खेती, वगैरे. ” छोटेलालने उत्तर दिलं.
“इसके पहले कहाॅ काम करते थे?” हा साहेबांचा प्रश्न. “कहा साब ! हमारे उधर इधर सरिका एमआयडीसी नहीं है ! चार-पाच साल पहले बैतूल मे एक छोटे कारखाने में काम करता था! उसके बादमें मैं खेती ही करता रहा. ” छोटेलालने हे खरं ते सांगितलं !
“नागपूरमे कौन है काम देनेवाला ?” त्याच्या ह्या प्रश्नाचं उत्तर काय द्यावं. हे छोटेलालला कळेना.. पण त्यानं मित्राच्या चिठ्ठी संदर्भात त्याला सांगितलं..
” तुम मेरे साथ काम करोंगे यहाकी एमआयडीसीमें?” बाकावरच्या साहेबाच्या अनपेक्षित ऑफरने छोटेलालचा चेहरा उजाडला. त्याचा विश्वासच बसेना.. तो आपण स्वप्नात तर नाही ना !असं वाटून, “क्या बोले साहेब आप.. आप हमको काम देंगे ?” त्याच्या ह्या प्रश्नावर साहेबांनी होकारार्थी मान हलविली. त्याने साहेबांचा पत्ता लिहून घेतला.. दोन-तीन दिवसानंतर कामावर रुजू व्हायचं त्यानं साहेबाकडे कबूल केलं.. ! साहेबांन त्याला ऍडव्हान्स म्हणून हजार रुपयाची नोट दिली!
– – – आमल्याला परत जाणारी पॅसेंजर स्टेशनवर प्रवेश करत होती.. त्याच गाडीने गावाला.. मुलताईला.. परत जाऊन फॅमिलीसह परवापर्यंत नक्की घेऊन कळमेश्वर येतो. असं छोटेलाल बोलला. आणि परतीच्या प्रवासाला लागला.. त्याचा हा प्रवास खऱ्या अर्थाने परतीचा नसून.. पुढचा.. दूरवरचा.. क्षितिजा पल्याड जाणार होता…
© प्रा. भरत खैरकर
संपर्क – बी १/७, काकडे पार्क, तानाजी नगर, चिंचवड, पुणे ३३. मो. ९८८१६१५३२९
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
