कविराज विजय यशवंत सातपुते
(समाज , संस्कृति, साहित्य में ही नहीं अपितु सोशल मीडिया में गहरी पैठ रखने वाले कविराज विजय यशवंत सातपुते जी की सोशल मीडिया की टेगलाइन “माणूस वाचतो मी……!!!!” ही काफी है उनके बारे में जानने के लिए। जो साहित्यकार मनुष्य को पढ़ सकता है वह कुछ भी और किसी को भी पढ़ सकने की क्षमता रखता है।आप कई साहित्यिक, सांस्कृतिक एवं सामाजिक संस्थाओं से जुड़े हुए हैं। नवरात्र के अवसर पर प्रस्तुत है उनका मराठी आलेख – नवरात्र महोत्सव. . . एक सृजन)
☆ नवरात्र विशेष लेख – नवरात्र महोत्सव. . . एक सृजन ☆
आज नवरात्र महोत्सवाचे निमित्ताने एक सुंदर विषय चर्चेत आला आहे. आपण सर्वजण या बदलत्या काळाचे प्रतिनिधीत्व करतो आहोत. केवळ उलट सुलट विचार, विधाने करून आपण श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यांच्यातील तफावत वाढवीत आहोत.
*नवरात्रीचे धार्मिक महत्त्व समजून घेताना आपण स्वतः धार्मिक आहोत का? याचा विचार करण्याची गरज निर्माण झाली आहे*. हिंदू धर्माव्यतिरिक्त अन्य कोणत्याही धर्मात सण, उत्सव, परंपरा यांची टिंगल, टिका केली जात नाही. आज केवळ आपले नाव चर्चेत यावे म्हणून धार्मिक कर्मकांडावर टिका करणारे लेखक घरात मात्र नाना देव पूजताना दिसतात.
*नवरात्र उत्सव हा भक्ती, शक्ती आणि आराध्याविषयी स्नेहभाव व्यक्त करण्याचा उत्सव आहे. असुर, समाज विघातक मनोवृत्तीचा विनाश, विवेकाचा अंकुश, आणि सद्सद विवेक बुद्धीने षडरिपूंना दिलेला शह म्हणजे नवरात्र उत्सव*.
धार्मिकता आणि कार्यप्रवणता यामध्ये श्रद्धा, भक्ती आणि निस्वार्थी सेवाभाव यांचा समावेश झाला कि आपण हा उत्सव ख-या अर्थाने आनंदोत्सव म्हणून साजरा करू शकतो.
नारीशक्ती ही सृजनशीलता आणि लक्ष्मी प्राप्तीचे प्रतिक मानली गेली आहे. *नर* आणि *नारी* यांच्यातील एक काना आणि एक वेलांटीचा फरक फार मोठे समाज प्रबोधन घडवणारा आहे. वास्तविक पहाता नर, नारी यांची कार्यशक्ती समान असली तरी समाजमन त्यात पुरूष प्रधान संस्कृती अबाधित रहावी म्हणून काही बंधने स्त्रियांवर युगानुयुगे लादत आले आहे. *तू माझी, मी तुझा* हे मानव्याचे बोधवाक्य स्त्री पुरूष एकत्र वावरताना संशयाच्या भोव-यात सापडते. आपण आपल्या अंतर्मनातील काही सुप्त कलागुण जागृत ठेवण्यासाठी देवापुढे अखंड नंदादीप, धान्य पेरणी, आणि सुमनांची माला अर्पण करीत आहोत.
*विविधतेतून एकता* हे ब्रीदवाक्य जोपासणारे -या आपल्या भारत देशात प्रादेशिक स्तरावर विविधता येणारच. उत्सव साजरा करताना चालिरिती भिन्न असल्या तरी, कौटुंबिक सलोखा, सामंजस्य, सुख, शांती, समाधान, आणि सेवा भावी मानव धर्म जोपासणारी शिकवण सर्वत्र एकच आहे. नवरात्र उत्सवात देवीने परीधान केलेल्या साड्या, तिचे वाहन, परीधान केलेले अलंकार, अर्पण केलेले नैवेद्य, हातातील शस्त्रे आपणास अंधश्रद्धेपासून परावृत्त करून समस्त मानव जातीच्या कल्याण्यासाठी आदिमाया आदिशक्ती कशी जागृत आहे याचीच प्रचिती देते.
*सारे माझे पण मी सर्वांची* ही शिकवण देणारा हा आनंदोत्सव आहे. यामध्ये जरूर काही समाजात अंधश्रद्धा जोपासल्या जात आहेत. काही धार्मिक बाबींचे अवडंबर माजवले जात आहे. एक फुल श्रद्धेने अर्पण केले काय अन लाखभर फुले अर्पण केली काय? शेवटी भाव अत्यंत महत्त्वाचा आहे. तीच गोष्ट खण,नारळ, ओटी, नैवेद्य यांच्या बाबतीत लागू होते. म्हणून धार्मिक विधी करताना आलेला *यथाशक्ती* हा शब्द अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या पद्धतीने मातामयी देवतेची आराधना या उत्सवात अपेक्षित आहे.
गरबा खेऴणे म्हणजे काय?
हे जर आपण शोधले तर गरबा (आपल्या भाशेत मडके )हे ब्रम्हांडाचे प्रतिक आहे.गरब्याला ( मडक्याला ) २७ छिद्र असतात. ९ छिद्रांचि १ अशा ३ लाईन असतात ९ गुणिले ३ = २७ नक्षत्रे होत. १ नक्षत्र म्हणजे ४ चरण होय.२७ गुणिले ४ = १०८.नवरात्रात गरबा ( मडके ) मध्यभागि ठेवुन त्या भोवति १०८ वेळा गोल फेरा धराय़चा असतो.त्यामुळे आपल्याला ब्रम्हांडाची प्रदक्षिणा घातल्याचे पुण्य मिऴते अशा १०८ प्रदक्षिणा घातल्या जातात. हेच खरे गरबा खेळण्याचे महात्म्य होय. अशी पौराणिक माहिती संकलित आहे.
*उत्पत्ती*, *स्थिती*, आणि *लय*. हे नितीतत्व जोपासणा-या देवता म्हणजे *सरस्वती* *महालक्ष्मी* आणि *महाकाली* या आहेत. या तिनही देवतेची भूत, भविष्य आणि वर्तमानातील शक्तीरूपे आपण नवदुर्गा म्हणून संबोधित करतो. वर्तमानातील नारीशक्ती तिचा आदर सन्मान हा दृष्टिकोन ठेवून नवरात्र उत्सव साजरा व्हावा असे मला वाटते.
स्वतःचे महत्व प्रस्थापित करण्यासाठी समाजात श्रद्धाळू लोकांना भय दाखवून अंधश्रद्धा निर्माण केल्या जातात. कौटुंबिक सौख्याचा विचार करून भोळी भाबडी जनता याला बळी पडते. वास्तविक पाहता देवीची जी वाहने आहेत ती सर्व वाहने म्हणजे हत्येपासून त्यांना देवीने , आदिशक्तीने दिलेले अभय आहे. तरीदेखील कोंबडी, बकरू यांची निष्कारण कत्तल होत आहे. भूतदया,परोपकार आणि अध्यात्मिक उन्नती हा या नवरात्रीचा मुख्य उद्देश आहे.
राजस, तामस, आणि सात्विक गुणांचा समतोल आचारात , विचारात आणि श्रद्धेत कसा जोपासायचा हे शिकवणारा हा उत्सव आहे. माणूस कितीही बदलला तरी माणसाला माणसाची गरज लागतेच. हा माणूस कसा ओळखायचा? कसा टिकवून ठेवायचा? आणि त्याच्या तील दुर्गुण कसा नष्ट करायचा हे शिकवणारा हा नवरात्र उत्सव आहे.
*केवळ मनोरंजनाचे साधन म्हणून जर नवरात्र महोत्सव साजरा केला जात असेल तर ते सर्वस्वी चुकीचे आहे. माणूस आपला आहे. आपण माणूस आहोत. माणसात देव शोधायचा त्याची उपासना करायची* इतका साधा सोपा संदेश नवरात्र महोत्सवाने दिला आहे. आपण त्याचा कसा उपयोग करतो हे आपल्याच हातात आहे.
© विजय यशवंत सातपुते
यशश्री, 100 ब दीपलक्ष्मी सोसायटी, सहकार नगर नंबर दोन, पुणे 411 009.
मोबाईल 9371319798.
