सुश्री सुजाता पाटील
जीवनरंग
☆ पूर्णविरामाच्या आधी – भाग १ – डॉ हंसा दीप ☆ सुश्री सुजाता पाटील ☆
डॉ हंसा दीप
मी रोज त्या बसमध्ये चढायची जी सरळ मला माझ्या कामाच्या ठिकाणी घेऊन जायची. आमच्या संस्थेची बस होती ती ज्यामध्ये येताना व जाताना ड्रायव्हर ला तिकीटे ही द्यावी लागत. तिकीट पण बस मध्ये दिले जात नव्हते, तर ते पहिलच खरेदी करून ठेवावी लागत. सहा डाॅलर च एक तिकीट. यायच जायचे एकूण बारा डॉलर. काम आपल्या जागी आणि येण्या -जाण्याच्या तिकीटाचे पैसे आपल्या जागी. संस्थेचा प्रत्येक शिक्षक, काम करणाऱ्याला ह्या मधून प्रवास करताना तिकीट घ्यावच लागे. हो… विद्यार्थ्यांना आपल ओळखपत्र दाखवून येणजाण फुकट होत. फुकट कसल म्हणा त्यांच्या फी मधून सगळ काही वसूल केलेल असत. फरक इतकाच की, त्यांना न सांगता त्यांच्या कडून घेत आणि आमच्या कडून सांगून सवरून घेत. नाक पुढून पकडा किंवा काना मागून पकडा… गोष्ट तर एकच होती.
आज काहीतरी नवीन होत. रोज वेळेत येणारी बस पाच मिनिटे लेट होती. रोज जी ड्रायव्हर बस चालवायची ती पण आज नव्हती. चालकाच्या सीट वर आज नवीन चेहरा दिसत होता. वयाने ती माझ्या बरोबरीची वाटत होती. बस नवीन होती. नवीन बस आणि नवीन ड्रायव्हर जरी असले तरी मला त्याचा काय फरक पडणार, मला तर आत बसून आपली तयारी करायची होती, दोन वर्गांवर आज काय शिकवायच आहे हाच गुंता डोक्यात घोळत होता. आपल्या पाॅवर पाॅईंटची फाईल चेक करायची होती. इथे बसले आणि तिथे उतरले, असच काहीस माझ काम होत. ” कोई चालक होए हमें का हानि” अशी एक प्रकारची गुर्मी माझ्यात होती त्यामुळे प्रवासात मी तटस्थ होते. गाडी, ड्रायव्हर, अशा बदलामुळे माझ्यात काही फरक पडणार नव्हता, आणि पडला ही नाही.
निदान एक आठवडा भर तरी सगळ ठीकठाक चालल. आता ती मला…. रोजची प्रवासी आहे हे ओळखून होती आणि मी तिला ही ओळखून होते… म्हणजे ह्यावेळी माझ्या सोबत तीच असेल. रोज मी चढताना – उतरताना ती छानस हसायची. मी पण तिच हास्य दुप्पट करून परत करी आणि ” धन्यवाद” “आपला दिवस चांगला जावो अस बोलून निघून जायचे.
एक दिवस त्या ड्रायव्हरने विचारल… ” आपण शिक्षिका आहात का? “
मी म्हटल”हो. ” बस्स तिथूनच हे सगळ सुरू झाल, ” हे सगळ ” म्हणजेच सहानुभूतीची शृंखला. विना तिकीटाच त्या बस मध्ये बसण्याचा विचार माझ्या मनात चुकूनही कधी आला नाही. परंतु ह्या ओळखीनंतर जेव्हा पण बस मध्ये चढताना त्या महिला ड्रायव्हरला तिकीट दाखवताना “थॅन्क्स” अस बोलून ती हसायची. पहले दोन – तीन दिवस तर तिच हे हसण मला चांगल वाटलं, पेक्षा खूप छान वाटल. रोजचे बारा डॉलर वाचत होतें, का वाईट वाटेल बर. मी पण माझा प्रवास दुप्पट आनंदाने पुर्ण करू लागले. भले मी खूप पैसे कमवत होती पण फुकटातला जो आनंद असतो तो अगदी अवर्णनीय असतो. कित्येक वेळा खरेदीच्या वेळी कुठल्या ही स्टोर मध्ये पंचवीस पैशाच एक नाण चिटकवलेल मिळायच तेव्हा डोळ्यात एक वेगळीच चमक दिसून यायची, ती चमक अशी काहीशी असायची की जणू काही मोठा खजाना मिळाला असावा, मग त्यापुढे हे तर पुर्णच्या पुर्ण बारा डॉलर होते, संपूर्ण प्रवासात माझ्या चेहऱ्यावर हास्य खिळून राहिल.
ह्या आधी कधीच मी तिकीटाचे पैसे वाचवण्या बद्दल विचार देखील केला नव्हता, मीच काय कोणीही असा विचार केला नसेल. मोठ्या पदावर कार्यरत असताना अशा छोट्या – मोठ्या घोटाळ्यांचा विचार करण देखील आपल्या इज्जतीचा चकनाचूर करण होय. भाड आपल्या जागी, व नोकरी आपल्या जागी. हाच नियम कित्येक वर्षांपासून चालत आला होता.
सोमवार ते शुक्रवार पर्यंत पुर्ण आठवडा फुकटचा प्रवास करून मला अत्यानंद व्हायला हवा होता आणि मिळाला पण…. परंतु आठवड्याच्या शेवटी शेवटी हा आनंद माझ्या मनाला टोचू लागला. आठवडा संपता संपता, शुक्रवार योईतोपर्यंत माझ डोक अस ठणकल, अस ठणकल की मला वाटू लागल की…. ” दाल में जरूर कुछ काला है. ” नीट काळजीपूर्वक विचार करता अस जाणवल की काळ-बेर नाही तर मोठा सा खडा आहे जो मला टोचत आहे. तिच माझ्या कडून तिकीट न घेण मला त्रास देवू लागल. मनात कोणताही स्वार्थ न ठेवता कोण कोणावर उगाचच का उपकार करेल.
कोणी तरी आपल्याशी गरजेपेक्षा जर जास्त चांगल वागत असेल तर ते वागण निश्चितच शंकेला जन्म देत आणि शंकेने ग्रासलेल्या मनात वाईट विचारच येतात जे एक झाल की एक असा हमला करत राहतात. त्यामुळे एक झाल की एक वाईट विचार मनात येऊ लागले. शेवटी तिला ह्या बदल्यात काही ना काही पाहिजेच असणार. तो सगळा काही मी विचार केला जो माझ्या अधिकार क्षेत्राच्या हक्काखाली होत आणि ज्याची अपेक्षा माझ्या कडूनही कोणी करू शकत.
सगळ्यात मोठी आशंका मला ही वाटतं होती की माझ्या वर्गात तिचा कोणी मुलगा अथवा मुलगी आहे जिला ती चांगले मार्क्स देऊ पाहतेय. पण तिला बघून अस कधी वाटल नाही की अस काहीतरी असू शकेल. माझ्या वर्गातल्या मुलांचे चेहरे एक झाल की एक माझ्या नजरेसमोर जणू अस सांगत तरळू लागले, ” नाही, तो मी नाही ज्याबद्दल तुम्ही विचार करत आहात. “
दुसर कारण हे देखील असू शकत की माझा प्रामाणिकपणा तपासण्यासाठी ह्या ड्रायव्हरला माझ्या मागावर पाठवल असेल. शक्यता दाट होती, परंतु अस सहा डाॅलर साठी आखलेल षडयंत्र खूप पोरकट वाटू लागल हे अस असू शकेल ह्याची चिन्ह दूर दूरपर्यंत दिसून येत नव्हती. मग अस तिला काय हव असेल, माझ्या जवळ तर अस काहीच नाही आहे. आमची सोबत फक्त पंचेचाळीस मिनिटा पुरतीच होती. त्यानंतर ना ती मला भेटायची, व मी तिला. मला माझे आतापर्यंत तिकीटाचे पैसे वाचवून गप्प बसण सुद्धा एकदम वाह्यात व मुर्खपणाच वाटल…. ” मी एवढी वाया गेलेली आहे काय…. जी एवढ्या छोट्याशा हरकतीने आनंदी राहू. “
मला तिच्या ह्या उपकाराची कोणत्या ना कोणत्या रूपाने परतफेड करायची होती. डोक्यातील असंख्य विचारांनी आपला खेळ दाखविण्यास सुरू केला…… सतत हा विचार चालू असे की ड्रायव्हरच्या ह्या दयाभावनेला ला काय नाव मी देऊ! काय ह्याचा अर्थ काढू! माझ्या एका तक्रारी ने तिची नोकरी जाऊ शकते आणि कोण्या एकाच्या तक्रारीवर माझ तिकीट वाचवण मला पण विभागीय संकटात ढकलू शकत.
आता मात्र मला माझ्या सर्व आदर्शांची केली जाणारी याचना आठवू लागली की मी तिकीटाचे पैसे वाचवून एक मोठा गुन्हा करत आहे. जर ती चुकीच काम करत आहे तर मग मी तिचा साथ का देत आहे! तिला एक चेतावणीपुर्ण भाषण देण्यासाठी, माझ्या आतील शिक्षक खडबडून जागा झाला. सगळे आदर्शवादी विचार आप -आपापल स्पष्टीकरण देऊ लागले _ ” शिक्षक फक्त क्लास मध्येच शिक्षक नसतात, क्लासच्या बाहेरील जगात देखील त्यांचा काही ना काही रोल असतोच. “
“कसली शिक्षिका आहेस तू, हेच शिकवतेस काय आपल्या विद्यार्थ्यांना! “
” शिक्षक म्हणण्याआधी शिक्षकाच्या भूमिकेला न्याय देण शिक. “
माझा दुसरा ‘स्व’ बचाव पक्षाच काम करत होता…. “मी थोडच तिला सांगितल होत की तिकीट घेऊ नकोस अस. “
” मी तर रोज पैसे देत होते व ती डोळ्यांनीच नाही म्हणायची. “
” हे उपकार खर तर ती का करत होती….! “
आपल्याच प्रश्न-उत्तरांच्या गर्तेत गोंधळून गेलेली मी ह्याच विचारात बस मधून उतरू लागले. आज मी तिला धन्यवाद सुद्धा केल नाही, तिच्या शुभ दिवसाकडे सरळ सरळ दुर्लक्ष केल. उपेक्षित नजरेने पाहते तर बस मध्ये मी शेवटची प्रवासी होते त्यामुळे ती पण बस लाॅक करून माझ्या सोबत काॅफीच्या रांगेत आली होती. माझ्या पाठीमागे उभ राहून मला पहात खूप विचित्र अंदाजात हसत होती. तिच्या ह्या हसण्याने माझा अक्षरक्ष: थरकाप उडाला, माझ्या डोक्यात आलेल्या वायफळ कुरापतींनी जरा जास्तच विचार केला. बापरे! मी काय तिला पसंत पडले. टापटीप दिसते, खात्या -पित्या -कमावत्या शिक्षिकेवर लाईन मारत होती ती. सामाजिक संबंधा मध्ये मी विश्वास तर ठेवायची परंतु समाजा विरूद्ध असणाऱ्या अथवा समाजाने अमान्य ठरवलेल्या संबंधांबाबत आजही मी तितकीच रूढी व परंपरावादी विचारधारा जपणारी होती. मला आतापर्यंतच्या त्या सगळ्या घटना आठवू लागल्या. मनात पक्क होत निघाल होत की, आता मी देखील ह्या घटनामधील प्रमुख पात्र बनत चालले आहे, सगळ्या गाॅसीपचा एक आधुनिक विषय. रसरशीत आणि मजा घेवून रंगवून सांगण्यासारखा- ऐकण्यासारखा, एक महिला प्राध्यापिका आणि एक महिला ड्रायव्हर मधील लैंगिक संबंधाची कहाणी…. आणि बरच खुप काही.
– क्रमशः भाग पहिला.
मूळ हिंदी लेखिका : डॉ हंसा दीप, कॅनडा
मराठी अनुवाद : सुश्री सुजाता पाटील
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
