☆ ज्येष्ठा कनिष्ठा गौरी ☆ श्री दिनेश डोंगरे ☆
“स्वच्छता ज्याचे घरी, लक्ष्मी तेथे वास करी “ असे सार्थपणे म्हटले जाते.
स्वच्छता – अस्वच्छता
भाव – अभाव
धर्म – अधर्म
उल्हास – आळस
उपद्रवी – अनुपद्रवी
सुसंवाद – वाद विवाद
प्रिय – अप्रिय
चांगले – वाईट
इष्ट – अनिष्ट
या सर्व परस्पर विरोधी बाजू किंवा एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असतात.
तद्वतच “अलक्ष्मी – लक्ष्मी ” या सुद्धा परस्पर विरोधी. परंतू ज्येष्ठा – कनिष्ठा अशा बहिणी आहेत.
दोन्हीही बहिणींची समुद्रमंथनातून अवतीर्णता झालेली आहे.
लक्ष्मीस जो मान देवता म्हणून मिळाला, तो मान ज्येष्ठ असूनही आपणास नाही, अशी खंत अलक्ष्मीस होती व त्याचे निराकरण करण्याच्या हेतूने श्रीविष्णू यांनी वरदान देत, अलक्ष्मीचे पूजन लक्ष्मीबरोबर वर्षातून एकदा होईल, असे नियोजन करविले. त्यानुसार पार्थीव श्रीगणेश पूजन कार्यकाळात येणार्‍या अनुराधा नक्षत्रावर “अलक्ष्मी-लक्ष्मीचे” अवाहन करणेचे, तद्नंतर दुसरे दिवशी येणार्‍या जेष्ठा नक्षत्रावर “अलक्ष्मी व लक्ष्मीचे” पूजन, नैवेद्य अर्पण करणेचे व तिसर्‍या दिवशी मूळ नक्षत्रावर विसर्जन करणेचे, असा अनुक्रम नियोजित केला गेला. त्याअन्वये “जेष्ठ” बहीण असलेल्या “अलक्ष्मी” व कनिष्ठ बहीण “लक्ष्मी” असे दोघींचेच पूजन करताना ” जेष्ठाकनिष्ठागौरी ” असे नामकरण केले जाऊ लागले.
इथे ” गौरी ” या शब्दाचा अर्थ ‘ निष्पक्षतेच्या देवता ‘ असा घ्यावा.
“अलक्ष्मी-लक्ष्मी “ या दोन्ही बाजूंसोबतचे पूजन म्हणजे ‘ निष्पक्षता ‘ जाणावी.
या अनुसार, चांगली व वाईट बाजूसह, अनिष्ट गोष्टींबद्दलसुध्दा मनात पूज्यभाव बाळगणे, हे मानवाच्या आध्यात्मिक उन्नतीचे द्योतक असल्याचे दिसते.
व्यावहारिक भाषेत ” अलक्ष्मी ” म्हणजे व्यय (खर्च), आणि “लक्ष्मी “ म्हणजे आय (आवक)ज्येष्ठा व मूळ नक्षत्र ही भयानक नक्षत्र आहेत, आणि यातूनच ” मुळावरच आला ” असे उच्चारण वापरले जाऊ लागले.
अलक्ष्मीचे पूजन होणे, हे तिच्यासाठी सुखावह असते, व वर्षभरासाठी विमा काढल्यासारखे पूजन करणार्‍याच्या (व्यय ) खर्चावर नियंत्रण मिळवले जाते. त्यात आपल्याकडे लक्ष्मी स्थिर राहण्याचे संकेत मिळतात, हे जाणावे.
त्यासाठी मनोभावे वार्षिक नियोजनाप्रमाणे ” अलक्ष्मी-लक्ष्मी “—ज्येष्ठा-कनिष्ठा गौरी पूजन अंगीकारावे.
दिपावलीत लक्ष्मीपूजनावेळी वेगळ्या स्थानी केरसुणीचे म्हणजेच झाडूचेही पूजन केले जाते, कारण झाडू हे “अलक्ष्मीचे” आयुध म्हणजे अस्त्र आहे. तिचा कोप म्हणजे आपल्याकडील संपन्नतेवर झाडू फिरवला जाणे. यासाठी तिचे त्यावेळीही पूजन केले जाते.
जेष्ठा कनिष्ठा गौरी पूजनासाठी उभ्या सजवलेल्या स्थितीत असणाऱ्या दोन जणी म्हणजे या “अलक्ष्मी आणि लक्ष्मी “.
त्या तीनही दिवसात या दोघींचेही विनम्र नमन असावे.
खड्या स्वरुपात असणार्‍या “अलक्ष्मी-लक्ष्मी ” —
या पद्धतीच्या पूजेसाठी दोन खडे जलवाहत्या नदीतून आणावेत. कारण या जलदेवता आहेत.
पाच किंवा सात खडे आणणे म्हणजे अलक्ष्मी, लक्ष्मीसह गंगा, यमुना, सरस्वती, सिंधू, कावेरी अश्या पवित्र जलदेवता आणल्या, असे मानून पूजन व्हावे, जेणेकरुन पाण्यासारखा वाहता पैसा येत राहील व अलक्ष्मीच्या प्रसन्नतेने आपल्या खर्चावरही अंकूश राहील. आपल्याला वाहता पैसा यावा असे वाटते, पण खर्च मात्र वाहता नसावा असेही वाटते, त्याकरिता “अलक्ष्मी-लक्ष्मी ” दोघींचे एकत्रित पूजन श्रीविष्णूंनी अग्रेषीत केले आहे असे मनोमन जाणावे.
अलक्ष्मी असण्याचे लक्षण म्हणजे – अघोरी वृत्ती, अस्वच्छता, उपद्रवी अवगुण, कलह, अमिषप्रियवर्तन, आळस हे आहे व ते टाळणेच इष्ट जाणावे.
त्यामुळेच कुठेही स्थिर न असणार्‍या लक्ष्मीचे चिरकाल स्थैर्य अवागमनासह राहणेचे होते.
गरजूंना मदत करीत लक्ष्मीला फिरते ठेवणे केंव्हाही फलदायी असते. लक्ष्मी कोंडून ठेवल्यास अयोग्यतेचे जाणावे.
श्रीगजानन महाराज यांनी त्यांच्या समक्ष
“अर्पण निधी साठवू नये”
“अस्वच्छता नसावी” आणि “यात्रा थांबवू नये”—असे ब्रीद संस्थान शेगांवसाठी अधोरेखीत केलेले आहे, हे वास्तव.
त्यानुसार आजही वर्षभराचा खर्च कितीही असला, तरी येणार्‍या अर्पणनिधीचा वापर सातत्याने नवनव्या संधीतून केला जातो, पण बँक डिपॉझिट करुन लक्ष्मी साठवण्याचे होत नाही.
या श्रीगजानन महाराजांच्या कृपादृष्टीने आजही संस्थान श्रीक्षेत्र शेगांव उत्तरोत्तर फलद्रूप होत आहे. सुखासमाधानाने
” सेवाकार्य यज्ञ ” अखंड चालू आहे, हे आपण पहात आहोतच.
या लेखातून केलेली व्यक्तता न भावल्यास दुर्लक्षित करणेचे असावे ही विनंती व क्षमस्व.
आशय भावल्यांस निश्चीतच अनुकरण व्हावे, ही माझी सदिच्छा व सर्वांना अनुकरणासाठी शुभेच्छा!
।। नमो जेष्ठाय च कनिष्ठाय च स्तेतानाम् पतये नमः ।।
अर्थात –
” ज्येष्ठा कनिष्ठासह उपद्रवी अवगुणांनीही नमन “
।। ॐ नमो श्रीगजानन ।।
© श्री दिनेश डोंगरे
बीड
मो ९८६०९४२२५०
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
