सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई
विविधा
☆ नदीचे प्रदूषण थांबविण्यासाठी वैयक्तिक व सामाजिक जबाबदारी – भाग २ ☆ सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई ☆
(निबंध स्पर्धेतील प्रथम पुरस्कार प्राप्त निबंध)
(मला माणसाला विचारावसं वाटतं, “तुमची जीवनदायी मी माझे उपकार फेडणार, कृतज्ञ होणार, की माझ्या अस्तित्वाशीच खेळणार रे ? माझ्या अस्तित्वाची भवितव्याची मला घोर काळजी लागलीय.)
नदीची अशी व्यथा ऐकत असताना मन बेचैन झालं तिच्याविषयी सहानुभूती आणि काळजी वाटायला लागली पुढील पिढ्यांना काय सांगायचं असं वाटायला लागलं तिच्या व्यथा निराकरण आणि उपचार गांभीर्याने करायला हवेत
त्यांना आरोग्यदायी करायला हवं तरच जीवसृष्टीचे आरोग्य चांगले राहणार आहे एका व्यक्तीपासून म्हणजे स्वतःपासून पुढे कुटुंबापासून सुरुवात करायला हवी . उत्सव सणवार याचे निर्माल्य,
तसेच मृत्यू पावलेल्यांच्या अस्थी, रक्षा या गोष्टी नदीत विसर्जन करतात .ते टाळण्यासाठी समुपदेशन करणे अत्यंत
गरजेचे आहे. नदीमध्ये जनावरे धुणे, कपडे धुणे कसे अपायकारक आहे, हे समजवायला हवे .गणपती उत्सवाच्या वेळी मूर्तींना दिले जाणारे रंग विषारी असतात. प्लास्टरच्या मूर्ती विरघळत नाहीत. जलचरांना या गोष्टींचा धक्का पोहोचतो. पूर्वी कुंभाराच्या मातीचे ‘ गणोबा ‘ केले जायचे. ( लहान मूर्ती ) त्याचीच पूजा केली जायची. त्याला रंग नसायचा .जल प्रदूषणाचा प्रश्न नव्हता .पंचगंगा नदी तर जलपर्णीने झाकून गेल्याने तिचा प्रवाहच दिसत नाही ,अशी अवस्था आहे .कोयना प्रकल्पामध्ये काम केलेल्या श्री वी. रा .जोगळेकर यांनी जलपर्णी पासून उत्तम कंपोस्ट खत बनवले. असे प्रयोग ,त्याचा प्रचार आणि प्रसार व्हायला हवा. चांगले आचरण आणि शुद्ध विचारांचा सर्वांनी अंगीकार करायला हवा. नद्यांचे संरक्षण करून त्यांना पुनरुज्जीवन द्यायला हवे. राजस्थानचे एक आदर्श उदाहरण म्हणून अंगीकार करायला काहीच हरकत नाही.
व्यष्टी पासून सुरुवात करून, समष्टी पर्यंत प्रत्येकाने जबाबदारी घ्यायला हवी. भारतीय संस्कृतीचा आणि सभ्यतेचा आधार म्हणून नदी शुद्धीकडे पाहायला हवे. नद्यांच्या काठावर बांबूची झाडे लावायला हवीत. कारखान्यांमधून बाहेर पडणाऱ्या पाण्यावर प्रक्रिया प्लांट उभे करणे व ते कार्यरत ठेवणे सक्तीचे करायला हवे. अन्यथा कडक शासन आणि मोठे दंड करायला हवेत .याबाबत सांगायचं तर पैशाच्या आमिषाने सगळे कायदेभंग करून कारखाने खुशाल घाण पाणी नदीत सोडतात. तात्पुरती डागडुजी होते. पुन्हा तोच प्रकार चालू राहतो .आणि नदीवर माशांचा खच दिसायला लागतो. कोण कोणाला जबाबदार धरणार!. प्रथम भ्रष्टाचार बंद व्हायला हवा. अलीकडे कृष्णा प्रदूषणाबद्दल, काही सहकारी साखर कारखान्यांना चार कोटी 46 लाखांचा दंड ठोठावण्यात आला. (प्रदूषण नियंत्रण मंडळाकडून) तसेच सांगली महापालिकेला लागू होणाऱ्या दंडाची रक्कम मोठी असल्याने त्याची गणती करण्यासाठी मुदत मागितली गेली. शहरातील सांड पाण्यावर प्रक्रिया व्हायला हवी .साखर कारखान्यांनी सोडलेल्या पाण्यात 1000 ते 1500 मिलिग्रॅम पर्यंत बी . ओ. डी . सेंद्रिय पदार्थ, मळीपासून अल्कोहोल तयार करणाऱ्या आसवाणी मधून स्प वॉश नावाचे अत्यंत दाहक लाल सेंद्रिय पदार्थ असलेले क्षार असणारे सांडपाणी बाहेर पडते. त्याचा सर्वात जास्त (बि.ओ.डी. चार हजार ते पाच हजार मि. लि.) प्रदूषणाचा धोका असतो. स्पेसमड या टाकाऊ घनपदार्थाच्या मिश्रणातून कंपोस्ट खत बनविण्याचा प्रकल्प करायला हवा. शहराच्या सांडपाण्यावर म्हणावे तितके लक्ष दिले जात नाही. उपसा व शुद्धीकरणातही बऱ्याच त्रुटी आहेत. बंधाऱ्यांमुळे प्रवाह नसल्याने हवेतील ऑक्सिजन योग्य प्रमाणात पाण्यात मिसळत नाही . तसेंच रेठरे नाला आणि शेरी नाला यांचे प्रश्न अजून चालूच आहेत. शेतकरी शेतीला भरमसाठ नको इतके पाणी पाजतो. एक तर जमीन खराब होते. आणि खते कीटकनाशके मातीत मुरून ते पाणी नदीत उतरते .रसायनिक खतांपेक्षा सेंद्रिय खतांच्या वापराबद्दल समुपदेशन व्हायला हवे. नवीन उद्योगधंद्यांना परवानगी देताना, त्यावर प्रदूषण मंडळांनी कडक बंधने घालायला हवीत. वाळू तस्करांवर कडक कारवाई करायला हवी.आदर्श उदाहरण म्हणून देता येईल . किर्लोस्कर ऑइल इंजिनच्या सामाजिक बांधिलकी, उपक्रमाच्या माध्यमातून मोरेवाडी आणि राजेंद्र नगर या कोल्हापूरच्या उपनगर परिसरातून वाहणाऱ्या सांडपाण्यावर जलशुद्धीकरणाच्या एक छोटा प्रयोग आणि प्रयत्न केला आहे आणि तो यशस्वी झाला आहे .हे सांडपाणी शिवाजी विद्यापीठ परिसरातून पुढे जयंती नाल्याला मिसळते .आणि पुढे ते पंचगंगा नदीत जाते .मोरेवाडी आणि राजेंद्रनगर येथून जे पाणी वाहते, त्याच ठिकाणी लुप्त झालेली ‘ ‘गोमती ” नदी आहे .या प्रवाहाचे पात्र न बदलता , तेच पाणी दोन तीन ठिकाणी वळवून घेऊन, वरच्या भागातला प्रवाह स्वच्छ करून, थोडा रुंड केला .तीन चार ठिकाणी दगडी भिंती, बांध घालून नैसर्गिक रित्या गाळणीची प्रक्रिया केली. तीन-चार ठिकाणी पाणी स्थिर झाल्याने ऑक्सिडेशन ची प्रक्रिया जलद व्हायला लागली. दुर्गंधी कमी झाली .तिथेच एक लाख लिटर पाणी मावेल असा खड्डा खणला ,आणि त्यामध्ये पाणी साठवण होत आहे. असे प्रयोग अनेक ठिकाणी राबवता येतील .रोज प्रक्रियाविना हजारो लिटर पाणी जयंती नाल्यात मिसळत होते. ते स्वच्छ होऊन वापरात आले. मोठमोठी झाडे व पक्षांचा अधिवास वाढला .एक नवी परिसृष्टी विकसित होताना दिसत आहे .यासारखे प्रयोग त्याचा प्रचार आणि प्रसार सर्वत्र व्हायला हवा.
आज 75 नद्यांच्या पुनरुज जीवनासाठी निधी मंजूर झाला आहे .पण त्यावर कृती व्हायला हवी .प्रत्येक गाव ,तालुका, जिल्हा ,राज्य, आणि देश अशा पातळीवर कृती व्हायला हवी. जागतिक स्तरापर्यंत ,” पाणी आणि नद्या” यावर परिषदा घ्यायला हव्यात .नदी – -समाज– शासन यांचा समन्वय साधायला हवा .नद्यांवर लिहिलेल्या पुस्तकांची प्रसिद्धी व्हायला हवी. नदी स्वच्छतेविषयी काढलेली पत्रके घरोघरी वाटप करून लोकांमध्ये जागृती व्हायला हवी. शालेय पातळीवर प्रत्येक इयत्तेत हा विषय शिकवायला हवा. चार भिंतीत शिकवत असताना पंधरा दिवसात किंवा महिन्यात मुलांना नदीवर नेऊन सर्व गोष्टी दाखवायला हव्यात .नद्या पुन्हा अमृतवाहिनी ,शुद्ध ,निर्मळ ,पवित्र व्हाव्यात या दृष्टीने आराखडे केले जात आहेत .” चला जाणूया नदीला” अभियान सुरू आहे. निसर्ग प्रतिष्ठान ,माझी माय कृष्णा (,महाराष्ट्रात ) ,आभाळमाया, देवराई फाउंडेशन ,नेचर कॉन्सर्वेशन, यांनी चळवळ सुरू केली आहे .गंगाशुद्धीसाठी जपानने हात पुढे केला आहे. सामाजिक प्रयत्न चालू आहेत, ही समाधानाची गोष्ट आहे .
हे काम एकट्या दुखट्याचे नाही, तर व्यक्ती ते समाजापर्यंत प्रत्येकाने , ” सहना ववतु सहनौभुनक्तु अशी जबाबदारी स्वीकारायला हवी. पाणी हे जीवन समजून, नदीला जीवनदायिनी समजून निरामय जीवन जगायचंय. मग सर्वांनीच प्रयत्न करायला हवेत ना? झालेली घाण काढून नवीन घाण नदीत जाणार नाही याची कटाक्षाने काळजी घ्यायला हवी. नद्यांच्या जलप्रवाहाचा खळखळणारा मधुर आवाज, संगीत पूर्वीप्रमाणेच ऐकायला मिळावं असं प्रत्येकालाच वाटतं ना !नदी म्हणते,
गंगा यमुना गोदा कृष्णा.
तृप्त करतो सजीवांची तृष्णा.
विकसित झाली इथे संस्कृती.
बांध घालूनी वीज निर्मिती.
असूनही आम्ही जीवनदायीनी.
भय अस्तित्वाचे संपत नाही.
वंदन करिते देवा तुजला.
सदबुद्धी दे या मानवाला.
— समाप्त —
© सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई
बुधगावकर मळा रस्ता, मिरज.
मो. ९४०३५७०९८७
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
