सौ. मानसी काणे
☆ विविधा ☆ बाहुली ☆ सौ. मानसी काणे ☆
हजारो वर्षांपासून बाहुली आस्तित्वात आहे. अगदी मोहेंजोदडो, हडप्पा सारख्या प्राचीन उत्खननातसुद्धा बाहुल्या सापडलेल्या आहेत. जगातल्या प्रत्येक देशात वेगवेगळ्या रुपात बाहुली पहायला मिळते. मुलीला कळायला लागल की तिला पहिल खेळण आणल जात ते म्हणजे बाहुली. मुलींच्या भावविडात बाहुलीला फार मोठ स्थान आहे. अगदी मुली क्रिकेट, कुस्ती किंवा बॉयिसंग खेळू लागल्या तरीही. इतिहासात खोलवर डोकावल तर इसवीसनापूर्वीदेखील बाहुल्या असल्याची माहिती मिळते. ‘‘लहान माझी बाहुली, मोठी तिची सावली. घारे डोळे फिरवीते, नकटे नाक उडविते’’अस सुंदर वर्णनाच गाण प्रसिद्ध आहे. पूर्वी लाकडी ठोकळ्याला नाकडोळे काढलेल्या ओबडधोबड बाहुल्या असत. त्याना ठकी म्हणत. त्यानंतर चिंध्याच्या बाहुल्या आल्या. मग प्लॅस्टिकच्या बाहुल्या आल्या. आज डोळे फिरविणार्‍या, बाटलीतून दूध पिणार्‍या अगदी खर्‍या बाळासारख्या दिसणार्‍या बाहुल्या मिळतात. किी दिल्यावर नाच करणारी बाहुली, छत्री आणि पंखा घेतलेली किमोनो घातलेली जपानी डॉल, लांबडे हातपाय आणि लांब वेण्या घातलेली सँडी आणि या सर्वांवर कळस म्हणजे सोनेरी केसांची, तरुणीच्या रुपातली बांधेसूद बार्बी. आता बार्बीबरोबर तिचे कंगवे, तिचे कपड्यांचे सेट, तिच मेकअप किट, तिच रंगीबेरंगी टुमदार घरसुद्धा मिळत. इंटरनेटवर तिच्या हेअरस्टाईलचे वेगवेगळे प्रकार दाखविले जातात. आपली ऐडर्या रॉय बार्बीच्या रुपात पहायला मिळते. अनेक शहरात बाहुल्यांची संग्रहालये आहेत . त्यात देशोदेशीच्या बाहुल्या पहायला मिळतात. बाहुला बाहुलीचे लग्न हा बालपणीचा एक आवडीचा खेळ असतो. चुरमुर्‍याच्या मुंडावळ्या आणि हार, वाजंत्री, मंगलाष्टक आणि वरात सुद्धा या खेळात असते. पूर्वीच्या राजकन्यांच्या बाहुलीच्या लग्नाच्या रम्य आणि सुरस कथा वाचायला मिळतात. लाडयया लेकीच्या लग्नानंतर कपाटातल्या तिच्या बाहुलीकडे पाहून तिच्या आठवणीत रमलेले आईबाबा पहायला मिळतात. ‘‘सुनो छोटीसी गुडियाकी लंबी कहानी किंवा गुडिया हमसे रूठी रहोगी कबतक ना हँसोगी’ यासारखी गाणी प्रसिद्ध आहेत. ‘‘जहाँ मैं चली जाती हूं वहीं चले आते हो ह्या किंवा बोल रे कठपुतली बोले या गाण्यावरचा पपेट डान्स खूप छान आहे.
परदेशात पपेट शो असतात. राजस्थानात दोर्‍यांच्या सहायाने बाहुल्या नाचवून कथा सांगितल्या जातात. रामदास पाध्यांच्या बोलयया बाहुल्या प्रसिद्ध आहेत. त्यांचे अर्धवटराव आणि आवडाबाई कोण विसरेल?तसाच त्यानी तयार केलेला तात्या विंचू हा भयानक बाहुला. त्यांच्या कुटुंबान बाहुल्यांच्या खेळासाठी, शब्दभ्रम ही कला जिवंत ठेवण्यासाठी आयुष्य वेचल आहे. बाहुली फ्क्त खेळातच असते अस नाही. कपड्यांच्या, दागिन्यांच्या दुकानात मॉडेल म्हणून तिचे वेगळे स्थान आहे. घराला, वाहनाना दृष्ट लागू नये म्हणून काळी बाहुली बांधतात. जादूटोण्यासाठी कापडी बाहुल्या वापरतात. अनेक सिनेमात किंवा टीव्ही सिरिल्समधे बाहुली हे स्वतंत्र पात्र आहे. रहस्य निर्माण करण्यासाठी किंवा ते उलगडण्यासाठी तिचा उपयोग केला जातो. एखादी व्यक्ती दुसर्‍याच्या तालावर नाचत असेल, दुसर्‍याच्या सांगण्यानुसार वागत असेल तर तिला कळसुत्री बाहुली म्हणतात. छान दिसणार्‍या मुलीला बाहुलीसारखी गोड ठेंगणी ठुसकी आहे अस म्हणतात. नुसतीच नटून बसलेल्या मुलीला बाहुलीसारखी बसू नको काम कर अस म्हणतात. आणखी एक बाहुली प्रसिद्ध आहे ती म्हणजे फिल्मफेअरची. तिच्यासाठी नटनट्या जीव तोडून प्रयत्न करत असतात. ऑस्करच्या बाहुलीसाठी तर सगळ्या जगात चढाओढ सुरू असते. ***
© सौ. मानसी काणे
≈ श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित ≈
