श्री अरविंद लिमये
विविधा
☆ ‘मौल्यवान पण दुर्लक्षित’ ☆ श्री अरविंद लिमये ☆
संवादाचे एक माध्यम ही वाणीची ओळख परिपूर्ण ठरणारी नाही.तिची घडवण्याइतकीच बिघडवण्याची शक्ती जाणून घेऊन तिचा योग्य पध्दतीने वापर करणे अगत्याचे आहे असे मला वाटते.कुठे,कसे,किती बोलायचे आणि कुठे मौन पाळायचे यावरच वाणीद्वारे संवाद साधला जाणार की विसंवाद वाढणार हे अवलंबून असते.
वाणी माणसे जोडते तशीच तोडतेही.एखादे काम सुकर करते तसेच कठीणही.वाणी मन प्रसन्न करते आणि निराशही.ती आनंद देते कधी दु:खही.पण तिच्या या चांगल्या किंवा वाईट देण्याघेण्याच्या बाबतीत ती परस्वाधीनच असते.कारण तिचा वापर करणारे ‘आपण’ असतो ‘ती’ नाही.
मात्र या सगळ्याचे या आधी अनेकांच्या लेखनात सविस्तर विवेचन झालेले असल्याने या विषयाच्या एका वेगळ्यादृष्टीने महत्त्वाच्या कंगोऱ्याबाबत प्रामुख्याने आवर्जून कांही सांगायचा मी प्रयत्न करतो.
‘वाणी’ हा आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचा अतिशय महत्त्वाचा भाग आहे हे वाचताना थोडं अतिशयोक्तीचं वाटेल पण ही वस्तुस्थिती आहे.
विविध घटकांनी बनलेल्या आपल्या व्यक्तिमत्त्वातला ‘चेहरा’ सर्वसाधारणपणे काळजीपूर्वक जपला जातो कारण आपलं व्यक्तिमत्त्व चांगलं दिसण्यासाठी आपला चेहराच महत्त्वाचा आहे असाच सर्वसाधारण समज असतो. त्यासाठी मुद्दाम वेळ काढून, भरपूर खर्च करून आपला चेहरा सतत ताजातवाना, टवटवीत राहिल, तो चांगला दिसेल याबाबत सर्वजणच दक्ष असतात.पण आपली वाणी म्हणजेच आपला आवाजसुद्धा आपल्या व्यक्तिमत्त्वातले तितकेच महत्वपूर्ण अंग आहे याबद्दल बरेच जण अनभिज्ञ असतात. त्यामुळे वाणीतील दोष आपल्या आकर्षक आणि रुबाबदार व्यक्तिमत्वावर क्षणार्धात नकारात्मक परिणाम करणारे ठरू शकतात याचा फारसा कुणी गंभीरपणे विचार करीत नाही. त्यामुळे अर्थातच ते दोष दूर करण्याच्या दृष्टीने कुणी फारसे प्रयत्नशीलही नसतात.
प्रत्येक व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्वाच्या परिपूर्णतेत, सौंदर्यात तिच्या वाणीचेही खास महत्त्व आहे.किंबहुना चेहऱ्यापेक्षाही कणभर जास्तच. व्यक्तिमत्व अतिशय प्रसन्न, उमदं आणि चेहरा हसतमुख सुंदर असणारी व्यक्ती समोर येताच प्रथमदर्शनी आपण प्रभावित होतो खरे,पण त्या रुबाबदार व्यक्तीच्या वाणीत कांही दोष असतील तर तिने बोलायला तोंड उघडताच आपला विरस होतो.प्रथमदर्शनी निर्माण झालेला आपल्यावरील त्या व्यक्तीचा प्रभाव भ्रमनिरास व्हावा तसा क्षणार्धात विरून जातो.याचप्रमाणे सर्वसाधारण व्यक्तिमत्त्व असणारी,क्वचित कधी कुरुप असणारी एखादी व्यक्तीही केवळ तिच्या वैशिष्ट्यपूर्ण वाणीमुळे आपले लक्ष वेधून घेते.फोनवरचा कर्कश्श आवाज ऐकताच आपल्या कपाळावर नकळत आठी उमटते. तोच आवाज जर स्वच्छ, स्पष्ट, लाघवी असेल तर आपल्याला ती व्यक्ती पूर्वी कधीही प्रत्यक्ष भेटलेली नसली तरी तिचे बोलणे ऐकत रहावे असे वाटते.अर्थातच इथे तिच्या वाणीच्या गुणवत्तेला तिच्या बोलण्याची पध्दत,त्यातील आदरभाव,मुद्देसूदपणा, लाघव या गोष्टीही पूरक ठरत असतात. यावरुन आपल्या वाणीचे, आवाजाचे आपल्या व्यक्तिमत्वाच्या बाबतीतले महत्त्व समजून येईल.
गायक-गायिका, निवेदक, शिक्षक,वकील,विक्रेते अशा विविध व्यवसाय करणाऱ्यांच्या बाबतीत वाणीची गुणवत्ता महत्त्वाची असतेच.किंबहुना आवाजाची जाणिवपूर्वक केलेली सुयोग्य घडण ही या़च्याच बाबतीत नाही फक्त तर इतर सर्वांच्याच बाबतीतही तितकीच अत्यावश्यक बाब ठरते.
निसर्गत:च आपल्याला लाभलेली स्वरयंत्राची देणगी हे आपले स्वरवाद्यच.मग ते बेसूर वाजणार नाही याची काळजीही आपणच घ्यायला हवी हे ओघाने आलेच.
स्वरयंत्राची रचना आणि कार्यपध्दती याची सर्व शास्त्रीय माहिती आवर्जून करुन घेणे ही आवाजाची निगा राखण्याच्या प्रक्रियेतील पहिली पायरी म्हणता येईल.त्यानंतर गाण्यासाठी असो वा बोलण्यासाठी हे स्वरवाद्य परिपूर्ण करुन ते सतत कार्यक्षम ठेवणे गरजेचे आहे.त्यासाठीचा रामबाण उपाय म्हणजे ॐकाराचा नियमबद्ध रियाज ! इथे ॐकाराचा सरधोपट उच्चार कुचकामी ठरतो.तो नेमका कसा,कधी आणि किती करावा हे जाणकारांकडून समजून घेऊन अंमलात आणणे अगत्याचे आहे.परिपूर्ण आवाज आणि निर्दोष वाणीसाठी ॐकार साधना आणि ॐकार प्राणायाम यांचं प्रशिक्षण देणारी माध्यमेही आज उपलब्ध आहेत. त्यांचा उपयोग मात्र करुन घ्यायला हवा. शब्दस्वरातील स्पष्टता, दमश्वास वाढणे,आवाज मुलायम,वजनदार होणे,बोलण्यात किंवा गाण्यात सहजता येणे,वाणी शुध्द होणे, बोबडेपणा, तोतरेपणा यासारखे वाणीदोष नाहीसे होणे, आवाजातली थरथर दूर होऊन आवाज मोकळा होणे असे अनेक फायदे या ॐकार साधनेमुळे मिळवणे सहजशक्य आहे. त्यासाठी चिकाटी आणि सातत्यपूर्ण प्रयत्न यांचे महत्त्व मात्र जाणवायला हवे.परिपूर्ण निर्दोष वाणी ही फक्त विशिष्ट व्यवसाय व कलांच्या बाबतीतच आवश्यक असते हा एक गैरसमज आहे.आपले व्यक्तिमत्त्व सर्वांगसुंदर आणि निर्दोष होण्यासाठी ती सर्वांसाठीच तेवढीच आवश्यक आहे.
कर्णबधीर किंवा मुक्या व्यक्ती त्यांच्यातल्या व्यंगामुळे निर्माण झालेल्या प्रतिकूल परिस्थितीशी सतत संघर्ष करीत जशा स्वयंपूर्ण होतात तसेच त्या व्यक्तींकडे पाहिले की आपल्याला सहजपणे उपलब्ध झालेल्या वाणीची देणगी किती मोलाची आहे हेही आपल्याला नव्याने समजते.त्या मौल्यवान वाणीची योग्य निगा राखली तरच ते मोल मातीमोल होणार नाही हे मात्र विसरुन चालणार नाही.
आपण पैसे मिळवण्यासाठी अपार कष्ट करतो.आपला आवाज हेही आपले मौल्यवान असे आरोग्या’धन’च तर आहे.ते सहज उपलब्ध झालेय म्हणून त्याकडे दुर्लक्ष करुन कसे चालेल? ते मोलाचे धन आपणच जाणिवपूर्वक जपायला हवे !
©️ अरविंद लिमये
सांगली (९८२३७३८२८८)
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
