हिन्दी साहित्य – कविता – * पुरानी दोस्त * – सुश्री नीलम सक्सेना चंद्रा

सुश्री नीलम सक्सेना चंद्रा

पुरानी दोस्त

(जीवन के कटु सत्य को उजागर करती सुश्री नीलम सक्सेना चंद्रा जी की  एक  भावप्रवण कविता।)

कभी

वो तुम्हारी पक्की सहेली हुआ करती होगी,

एक दूसरे का हाथ थामे हुए

तुम दोनों साथ चला करते होगे,

ढलती शामों में तो

अक्सर तुम उसके कंधों पर अपना सर रख

उससे घंटों बातें किया करते होगे,

और सीली रातों में

उसकी साँसों में तुम्हारी साँस

घुल जाया करती होगी…

 

तब तुम्हें यूँ लगता होगा

तुम जन्मों के बिछुड़े दीवाने हो

और बिलकुल ऐसे

जैसे तुम दोनों बरसों बाद मिले हो

तुम उसे अपने गले लगा लिया करते होगे…

 

तुम उसे दोस्त समझा करते थे,

पर वो तुम्हारी सबसे बड़ी दुश्मन थी!

 

यह तो अब

तुमने बरसों बाद जाना है

कि तनहाई का

कोई अस्तित्व था ही नहीं,

ये तो तुम्हारे अन्दर में बसी थी

और तुम्हारे कहने पर ही निकलती थी…

 

सुनो,

एक दिन तुम उठा लेना एक तलवार

और उसके तब तक टुकड़े करते रहना

जब तक वो पूरी तरह ख़त्म नहीं हो जाए…

 

उसके मरते ही

तुम्हारे ज़हन में

जुस्तजू जनम लेगी

और तब तुम्हें

तनहाई नामक उस पुरानी सहेली की

याद भी नहीं आएगी…

 

© नीलम सक्सेना चंद्रा

(सुश्री नीलम सक्सेना चंद्रा सुप्रसिद्ध हिन्दी एवं अङ्ग्रेज़ी की साहित्यकार हैं। आपकी प्रिय विधा कवितायें हैं। वर्तमान में  आप जनरल मैनेजर (विद्युत) पद पर पुणे मेट्रो में कार्यरत हैं।)




मराठी साहित्य – मराठी कथा / लघुकथा – *ऊस डोंगा परी……..* – सुश्री ज्योति हसबनीस

सुश्री ज्योति हसबनीस

ऊस डोंगा परी……..

(प्रस्तुत है  सुश्री ज्योति  हसबनीस जी   की लघुकथा ऊस डोंगा परी……..। )

रात्रीची फ्लाईट घेतांनाच मनावर एक प्रकारचं दडपण आलं होतं. एयरपोर्टपासून घर बरंच दूर होतं. रात्रीच्या वेळी पायाखालचा रस्ता, सवयीची वळणं देखील अनोळखी भासू लागतात, रस्त्यावरचे दिवे बऱ्याचदा काळोखच उजळ करतायत की काय असा भास होत असतो. पण वेळेचं आणि पैशाचं  गणित सोडवण्याचा हाच एक उत्तम पर्याय असल्याने जिवाच्या कराराने शेवटी हाच निवडला , आणि आता ज्याची भिती वाटत होती तेच झालं. चांगली दीड तास लेट झाली होती flight! विमान लॅंड होऊन सामान मिळेपर्यंत ११.३० च वाजले होते.

सामान घेऊन बाहेर पडले आणि रिक्षेवाले टॅक्सीवाले मागे पुढे घोटाळायला लागले, टॅक्सी की रिक्षा अशी दोलायमान स्थिती असतांनाच एक काळाकभिन्न,  राकट, डेरेदार पोटाचा, घेरदार माणूस जणू मला घेरल्यासारखाच जवळ आला. ‘चला आपल्या रिक्षेत बसा, सामान द्या, तुम्ही व्हा पुढं!’ मला हो नाही म्हणायची संधी ही न देता.

जणू त्याने फर्मानच सोडलं त्याच्या रिक्षेत बसायचं. आणि त्याने एका माणसाला इशारा केला, त्यासरशी त्या माणसाने सराईतपणे रिक्षा जवळ आणून उभा केला आणि माझं सामान ठेवायला सुरूवात केली. ‘माझा हात घट्ट घरून ठेव ‘असं देवाला विनवत मी रिक्षेत बसले. मी मनोमन स्वत:लाच शिव्या घालत होते की, ‘का आपण असे त्या माणसाच्या म्हणण्याला भुललो, का नाही म्हंटलं नाही , कसा दिसत होता तो, अक्षरश: गुंड पुंड, भाई कॅटॅगरितला वाटत होता! आणि त्याने इशारा केलेला माणूस पण त्यालाच सामिल असणार! कित्येक उलट सुलट  बातम्या पेपरमधल्या आपण वाचत असतो, का आपण त्यातून शहाणपण शिकत नाही, ‘अशा एक ना अनेक विचारांचे  भुंगे डोकं पोखरायला लागले.

दिवसभराची पावसाची झड थांबली होती. खाचखळगे पाण्याने  तुडुंब भरले होते ! रस्ते पण काजळलेले, शिणून पेंगुळलेले, एकटेपणात गुरफटलेले वाटत होते. गारेगार झालं होतं पुणं अगदी! थंडं वारं हाडात शिरून अगदी झिणझिणून टाकत होतं तनामनाला!  एखाद् दुसरं वाहन आणि रिक्षेचा आवाज एवढंच काय ते रात्रीच्या नीरव शांततेचा भंग करत होतं. संभाषण नसल्याने एक विचित्र शांतता वातावरणात जाणवत होती. माझ्या मनातल्या गोंधळाचा सुगावा लागल्यासारखा, ‘ताई लेट झालं का विमान’ अशी त्याने संभाषणाला सुरूवात केली. त्याचं ‘ ताई ‘ हे संबोधन मी ऐकलं आणि माझ्या मनावरचा ताण अगदी कुठल्याकुठे पळाला. आणि मग आमच्या काय गप्पा रंगल्यायत राव ! त्याचं नेटकं कुटुंब, दोनच मुली पण त्यांना कसं मुलासारखं वाढवलं, त्याच्या ऐपतीप्रमाणे कसं शिकवलं, पुण्यातलं, समाजकारण, अर्थकारण, राजकारण, राजकारणातले डावपेच, मुत्सद्दी, तसंच कुचकामी नेतृत्व, आणि शेवटी सामान्यांसाठी सारे एकाच माळेचे मणी हा निष्कर्ष! सगळं शेवटी जिथलं तिथेच राहतं, आपल्या पोळीवर तूप ओतून घेणाऱ्यांचं फावतं असा सूर!

खरंच, रात्र , निर्मनुष्य रस्ता, दूरवरचं घर सारं सारं विसरायला झालं मला. भानावर येत, ‘आता डावीकडे घ्या दादा’ असं त्याला सुचवत मी घरी पोहोचले देखील! त्याला रिक्षेचं भाडं देत आणि वर बक्षिसी देत शुभ रात्री चिंतत जिना चढतांना चक्क गुणगुणत होते मी …

मंडळी कल्पना करा काय गुणगुणत असेन मी ..? ‘ ऊस डोंगा परी, रस नोहे डोंगा, काय भुललासी, वरलिया रंगा? ‘खरंच राहून राहून माझ्या डोळ्यासमोर तो काळाकभिन्न, राकट देहाचा, डेरेदार पोटाचा, घेरदार माणूस आणि त्याने त्या रिक्षेवाल्याला केलेला इशारा येत होता. त्याच्या बाह्यरूपाचा मी धसका घेतला होता, भीती वाटली होती मला, पण प्रत्यक्षात किती वेगळा अनुभव आला मला. खरंच बाह्यरूपावरून असे अंदाज बांधणं अगदी चुकीचं आणि एखाद्यावर अन्याय करण्यासारखंच आहे, नाही का? किती मोठी चूक करतो आपण अशावेळी! माणसाचं दिसणं आणि त्याचं असणं यातल्या त्याच्या माणूस असण्याचा विसर का पडतो आपल्याला? आणि हो अजून एक गोष्ट ….कुठल्याही परिस्थितीत आपला हात ‘त्याने’ घट्ट धरलाय ही जाणीव सतत मनाशी जपावी, ती जाणीव आपला प्रवास नेहमी सुरक्षित होईल ह्याची काळजीच घेते! आपल्याला उभारी देऊन निश्चिंत करते!!

© ज्योति हसबनीस




हिन्दी साहित्य – व्यंग्य – *सूरज को मोमबत्ती सेल्स एशोसियेशन बरेली का फर्स्ट जुगनू अवार्ड * – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव 

श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव

सूरज को मोमबत्ती सेल्स एशोसियेशन बरेली का फर्स्ट जुगनू अवार्ड 

(प्रस्तुत है श्री विवेक  रंजन  श्रीवास्तव जी  का  एक  कस्बे   से लेकर अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर प्रदान किए जाने वाले अवार्ड/ सम्मान /पुरस्कार  आदि  पर  एक सटीक एवं सार्थक व्यंग्य।)

मुझे मेरे व्यंग्य की सचाई, निरंतरता, भाषा और कटाक्ष की क्षमता के लिये कोई भी बड़ी, छोटी साहित्यिक संस्था कभी भी शाल , श्रीफल ,स्मृति चिन्ह व सम्मान पत्र और हो सके तो कुछ नगदी से सम्मानित कर सकती है. इससे उस संस्था और पुरस्कार का ही गौरव बढ़ेगा. मैं तो जैसा लिख रहा हूं, छप रहा हूं, लिखता छपता ही रहूंगा. सच को सच कहना गर्व का विषय ही होता है. ग्राम पीपरीकंला, पोस्ट आफिस झुंझनी की विश्व साहित्य विकास परिषद ने पोस्टकार्ड लिखकर मुझे सूचित किया है कि वे मात्र १००० रुपये सदस्यता शुल्क जमा करने पर मुझे व्यंग्य सम्राट के खिताब  से अलंकृत करना चाहते हैं, जिसके लिये मेरा चयन संस्था की विद्वत समिति कर चुकी है.

हमारा परिवार लेखकीय परिवार है. हमारा नाम, पता, ईमेल और फोन नम्बर तक हमारी रचनाओ के साथ सार्वजनिक है. मतलब उतनी  जानकारी जितनी के लिये आधार कार्ड या फेसबुक की गोपनीयता नीति पर अदालतो में जिरह हुये हम यूं ही सार्वजनिक किये बैठे हैं. इसके चलते मेरी पत्नी को भी इंटरनेशनल बायोग्राफिक इंस्टीट्यूट, मिशिगन से “वूमन आफ द ईयर” अवार्ड के आफर महज १०० डालर में, लेदर कवर हार्ड बाउंड बुक में फोटो सहित परिचय प्रकाशन के साथ घर बैठे आ चुके हैं, किताब की एक प्रति के साथ में मेटल इम्बोस्ड मेडल भी पंजीकृत डाक से मिलना था. पर चूंकि मैं तो अपनी पत्नी को पहले ही “वुमन आफ सेंचुरी” के सम्मान से सम्मानित कर चुका था अतः उसने विनम्रता पूर्वक यह अंतर्राष्ट्रीय सम्मान ठुकरा दिया. भले ही हम इस तरह के पुरस्कारो के लिये स्वयं को सर्वथा अयोग्य पाते रहे हैं, पर मेरे शहर के अनेक स्वनाम धन्य रचनाकारो के ऐसे पुरस्कारो से सम्मानित होने के फोटो सहित बाक्स न्यूज अखबार के सिटी पेज पर पढ़कर उन्हें बधाई देने के अवसर हमें जब तब मिलते रहते हैं. ये अवार्ड उनके बायोडाटा को और लम्बा कर देते हैं, साथ ही अगले अवार्ड के लिये पृष्ठभूमि भी बना देते हैं.

मुझे ज्ञात हुआ है कि सूरज को उसकी निरंतरता, ओजस्विता, ताप, प्रकाश और इन दिनो नान कंवेशनल इनर्जी में सोलर लाइट्स के क्षेत्र में प्रयुक्त होने पर मोमबत्ती सेल्स एशोसियेशन बरेली का फर्स्ट जुगनू अवार्ड घोषित किया गया है.

जिस तरह इन दिनो  अमेरिका में राष्ट्रपति ट्रंप साहब पर व्यंग्य हो रहे हैं, हमारे व्यंग्यकारो ने भी उन पर व्यंग्य उपन्यास लिखने की पहल की है,  मैं सोच रहा हूं मित्रो से चर्चा करूंगा कि व्यंग्यकार एसोशियेशन की ओर से सम्माननीय राष्ट्रपति ट्रंप साहब के नाम पहला अंतर्राष्ट्रीय लालू व्यंग्य पर्सनेलिटी अवार्ड घोषित करवा ही दूं  . इससे देश के वैश्विक सांस्कृतिक संबंध सुढ़ृड़ करने में व्यंग्य की  भूमिका का भी निर्वहन हो सकेगा. यदि यह पुरस्कार देने के लिये अमेरिका के स्थानीय एड्रेस की जरूरत होगी तो मेरे पुत्र के न्यूयार्क  दफ्तर का पता दिया जा सकता है.  मित्रो के कई बच्चे इन दिनो अमेरिका में हैं, उनका प्रतिनिधि मण्डल व्हाईट हाउस पहुंचकर ससम्मान राष्ट्रपति जी को इस व्यंग्य सम्मान से अवार्डित कर सकेगा. मैं तो यहां से बैठे बैठे ही अपने पहले ट्वीट से ही उन्हें बधाई दे दूंगा. ये और बात है कि हमारे इस अवार्ड की वहां का विपक्ष और अखबार कितनी चर्चा करेंगे यह हम नही जानते.

© श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव 

ए-1, एमपीईबी कालोनी, शिलाकुंज, रामपुर, जबलपुर, मो ७०००३७५७९८




मराठी साहित्य – मराठी कथा / लघुकथा – * तरूणाई * – सुश्री ज्योति हसबनीस

सुश्री ज्योति हसबनीस

तरूणाई

(प्रस्तुत है  सुश्री ज्योति  हसबनीस जी   की लघुकथा तरूणाई। )

‘आई मैत्री वेगळी, आणि व्यवसाय वेगळा’. व्यवसायात माझा पार्टनर म्हणून जरी आता तो राहिला नसला तरी आमच्यातली मैत्री तर तशीच आहे आणि तशीच राहणार. मित्र म्हणून तो आजही मला तितकाच आवडतो. नाही जमलं त्याला धंदा सांभाळणं, नाही मानवलं आम्हाला त्याचं व्यवसायाकडे दुर्लक्ष करणं. नविन नविन व्यवसाय, झोकून देऊन काम करून सुरूवात केली खरी आम्ही सगळ्यांनी, पण नाही राखता आलं त्याला उत्साहातलं सातत्य, देखरेखीतली जागरूकता, हिशेबातली सतर्कता! जाण असूनही नाही पेलता आली जवाबदारी, पण म्हणूनच दिला ना त्याला डच्चू! आम्हीच एकत्र बघितलेल्या स्वप्नाच्या मनोऱ्याचा एक खांब खणून बाजूला फेकतांना कोण यातना झाल्या आम्हाला, पण व्यवसाय सुरळीत चालावा, धंद्याला रूप यावं, म्हणून मनावर दगड ठेवून हा निर्णय घेतला, आणि योग्य वेळी निर्णय घेतल्याचा समाधानाचा सुस्कारा देखील सोडला. पण याचा अर्थ असा नाही ना होत की पार्टनरशीप बरोबर दोस्तीचाही शेवट झालाय! अगं कधीही काही सल्ल्याची गरज भासली , तर आम्ही धाव घेणारच त्याच्याकडे! अगं काय सुपीक डोकं आहे त्याचं, काय भन्नाट कल्पना असतात त्याच्या, हा आता थोडा भरकटलेला असतो , पण असतातच अशी ही creative लोकं  थोडी भरकटलेली, त्यांचं जगही वेगळं, आणि त्यात रमण्याच्या त्यांच्या कल्पनाही वेगळ्या! चल निघतो मी, एक काम दिलंय त्याला, बघतो झालं का final ते! ‘फटाफट माझ्या प्रश्नाला उत्त्तर देत, की मला गप्प बसवत माझ्या प्रश्नार्थक मुद्रेची जराही फिकीर न करता, असंख्य विचारांच्या भोवऱ्यात मला एकटीला गरगरत सोडून बाईकला किक मारत झूम्मदिशी तो गेला सुद्धा!!

वयाच्या सव्वीसाव्या वर्षी विचारांची एवढी स्पष्टता आपल्यात होती? असली तरी ती इतक्या स्पष्टपणे मांडण्याची ताकद आणि पारदर्शीपण आपल्यात होतं? व्यवसाय आणि नात्यांची गल्लत न करता दोन्हीचा तोल सांभाळत जीवनाचा ताल बिघडू न देण्याची मानसिकता आपल्यात होती? मुळात नाकासमोर चालत, एका comfort zone मध्ये वावरण्याची सवय लावून घेत आयुष्य गेलं आपलं, वेगळी वाट चोखाळणं तर मनाला शिवलं देखील नाही आपल्या! आणि त्या पार्श्वभूमीवर मनात असेल तेच करणारी , ईप्सित साध्य करण्यासाठी जिवाचं रान करणारी ही तरूणाई खुप वेगळी भासली मला! वेगवेगळ्या क्षेत्रांत पावलं टाकतांना, चालीतला वेग, तिची लय बिघडू न देता कायम राखणाऱ्या ह्या तरूणाईचा,  त्यांच्या आत्मविश्वासाचा मला खुप अभिमान वाटला त्या क्षणी ! स्वतंत्रपणे व्यवसाय उभारून भक्कमपणे पाय रोवू बघणारी ही दमदार तरूणाई मला खुप काही शिकवून गेली.  माझ्या बुरसट आणि कोत्या विचारांचा धुव्वा उडवत मनाचा अगदी स्वच्छ उपसा करणारी ही तरूणाई एका वेगळ्याच तेजाने झळाळत असलेली मला जाणवली!

विचारांचं वादळ शमलं होतं. डोळ्यातल्या प्रश्नचिन्हाची जागा आता  अपार स्नेहाने घेतली होती, कपाळावरच्या आठ्या पार विरल्या होत्या, चेहऱ्यावर कौतुक आणि आनंदाचं तृप्त हास्य पसरलं होतं, आणि मनात फक्त ‘शुभं भवतु’ चे हुंकार निनादत होते.

© ज्योति हसबनीस




हिन्दी साहित्य – व्यंग्य – शहर में टहलने का आनन्द – डॉ कुन्दन सिंह परिहार

डॉ कुन्दन सिंह परिहार

शहर में टहलने का आनन्द

(प्रस्तुत है  डॉ  कुन्दन सिंह परिहार जी का  एक बेहतरीन व्यंग्य। )

उस दिन डॉक्टर को दिखाने गया तो उन्होंने बड़ी देर तक ठोक-बजा कर देखा,फिर बोले, ‘आपने अपने इस लाड़ले शरीर को बैठे बैठे खूब खिलाया पिलाया है। अब कुछ टहलना-घूमना, हाथ-पाँव चलाना शुरू कर दीजिए, वरना किसी दिन बिना नोटिस दिये यमराज आपका जीव समेटने के लिए आ जाएंगे।’

मेरा फिलहाल दुनिया छोड़ने का मन नहीं था। अभी धंधा उठान पर चल रहा था।घर धन-धान्य से भर रहा था।पत्नी-संतानें प्रसन्न थीं।ऐसे में दुनिया छोड़ना घाटे का सौदा होगा।दुनिया तभी छोड़ना चाहिए जब धंधा मंदी की तरफ चलने लगे और पत्नी-संतानें सदैव मुँह फुलाये रहें।

डॉक्टर की बात से घबराकर मैंने सबेरे टहलने के लिए अपनी कमर कस ली।दूसरे दिन सबेरे उठकर दीर्घकाल बाद सूर्य भगवान के दर्शन किये, फिर यह देखने लगा कि मुहल्ले का कौन सरफिरा सबेरे सबेरे घूमने निकलता है ताकि एक से भले दो हो जाएं।जल्दी ही मुझे सामने बैरागी जी दिख गये। बैरागी जी की खूबी यह है कि वे चलते-फिरते अपने आप से ही बात करते रहते हैं।बात की रौ में उनका सिर, चेहरा और हाथ जुंबिश करते रहते हैं।मैंने सोचा इनके साथ घूमने जाऊंगा  तो ये कुछ देर के लिए अपने आप से बात करने से बच जाएंगे।बैरागी जी भी मेरे प्रस्ताव पर खासे खुश हुए।

लेकिन दो दिन में ही मुझे पता चल गया कि बैरागी जी की बेचैनी का राज़ क्या था।दरअसल वे सारे वक्त शेयरों के गुणा-भाग में लगे रहते थे।मुझे वे दो दिन तक बिना साँस लिए समझाते रहे कि कौन सा शेयर उठ रहा है, कौन सा गिर रहा है और किन शेयरों में पैसा लगाने से चाँदी ही चाँदी हो सकती है।उन्होंने यह भी बताया कि बीच में जब शेयरों के दाम ज़्यादा गिर गये थे तब सदमे के मारे उन्हें अस्पताल में भर्ती होना पड़ा था।

शेयरों की मुसलसल मार से दो दिन में ही मेरा दिमाग सुन्न हो गया और तीसरे दिन मैंने बैरागी जी को मरे-मरे स्वर में बता दिया कि तबियत ढीली होने के कारण मैं टहलने की स्थिति में नहीं हूँ।बैरागी जी तीन दिन तक बड़ी उम्मीद से मेरे दरवाज़े पर दस्तक देते रहे ताकि शेयरों के बारे में मेरा कुछ और ज्ञानवर्धन कर सकें।फिर मायूस होकर उन्होंने आना बन्द कर दिया और शायद अपने आप से गुफ्तगू करना फिर शुरू कर दिया।

बैरागी जी के न आने का इत्मीनान करने के बाद मैं अकेला ही टहलने निकल पड़ा।ज़ाहिर है मैंने उन सड़कों का चुनाव किया जिन पर बैरागी जी से टकराने का अन्देशा नहीं था।

मैं लंबे कदम रखता, झपटता चल रहा था कि तभी मेरे बगल से तीन चार नौजवान टी शर्ट और हाफ-पैंट पहने ‘जागिंग’ करते हुए निकले।मुझे अच्छा लगा।मन में आया कि मैं भी थोड़ी दौड़ लगा लूँ, कि तभी जाने कहाँ से प्रकट होकर कुत्तों का एक पूरा कुनबा उन नौजवानों के पीछे पड़ गया।उन्होंने नौजवानों को पछियाना तभी बन्द किया जब उन्होंने दौड़ना बन्द कर दिया।मेरी समझ में आ गया कि शहर की सड़कों पर दौड़ना अक्लमंदी की बात नहीं है।

मेरे आगे एक सज्जन एक लंबे-चौड़े कुत्ते की ज़ंजीर थामे घिसटते हुए से चल रहे थे।अचानक कुत्ता बीच सड़क पर रुककर बड़ी शंका का निवारण करने लगा और उसके स्वामी मुँह उठाकर इत्मीनान से बादलों की खूबसूरती निहारने लगे।मुझे उनकी इस ग़ैरज़िम्मेदारी पर ख़ासा ग़ुस्सा आया।मन हुआ उन्हें दो चार बातें सुनाकर नागरिक के रूप में उनकी ज़िम्मेदारी का अहसास कराऊँ,लेकिन कुत्ते की कद-काठी और उसकी ख़ूँख़्वार शक्ल देखने के बाद मैंने अपना इरादा मुल्तवी कर दिया।

आगे बढ़ा तो कई घरों की चारदीवारी के किनारे लगे फूलदार वृक्षों से फूल तोड़ते कई लोग दिखे।इनमें पुरुष स्त्री, बाल वृद्ध सभी थे।मकान-मालिक भीतर सो रहे थे और ये संभ्रांत लोग अवसर का लाभ उठाकर निःसंकोच फूलों पर हाथ साफ कर रहे थे।ऐसे ही एक पुष्पप्रेमी ने मुझे बताया था कि चोरी के फूलों से पूजा करने पर पूजा ज़्यादा फलदायक होती है।

थोड़ा आगे बढ़ने पर सड़क के किनारे किनारे शहर का सुपरिचित नाला चलने लगा।यह नाला शहर की जीवन-रेखा है।यह शहर के वजूद में उसी तरह पैवस्त है जैसे आदमी के शरीर में रक्तवाहिनी नलिकाएं होती हैं।शहर में जहाँ भी जाइए, इसकी बहार दिखायी देती है।शहर की गन्दगी का वाहक यह नाला कई घरों के ऐन दरवाज़े से बहता है।इन घरों में लगातार इसकी सुगंध बसी रहती है और सदैव इसके जल का दर्शन-लाभ होता रहता है।

आगे सड़क एक पुल पर चढ़ जाती है, जिस पर घूमने वालों की गहमागहमी रहती है।घूमने के अलावा यहां और उद्देश्यों से भी लोग आते हैं।एक सज्जन नियमित रूप से पुल के फुटपाथ पर शीर्षासन करते हैं जिससे घूमनेवालों का बिना टिकट मनोरंजन होता है। कुछ लोग पी.टी.करने की शैली में फुटपाथ पर उछलते कूदते दिखते हैं।यहाँ बूढ़ों के कई गोल नियमित रूप से जमते हैं और देर तक जमे रहते हैं।मुझे यह भ्रम था कि ये बूढ़े परलोक और पाप-पुण्य की बातें करते होंगे, लेकिन यह मेरा मुग़ालता ही निकला।जब उनकी बातों पर कान दिया तो पता चला कि उन्हें परलोक के अलावा अनेक ग़म हैं।एक गोल में पेंशन पर मिलने वाले कम मंहगाई भत्ते का रोना रोया जा रहा था तो दूसरे में मियादी जमाओं पर घट गये ब्याज का स्यापा हो रहा था।एक और गोल एक ऐसी लड़की की चर्चा में मगन था जो पड़ोस के लड़के के साथ पलायन कर गयी थी।

इन दृश्यों से बचने के लिए मैंने दूसरे दिन पास के पार्क में घूमने की सोची, लेकिन वहां प्रवेश करने पर मेरा साक्षात्कार आदमियों के बजाय आराम फरमा रहे सुअरों और कुत्तों से हुआ, जिन्होंने मुझे नाराज़ नज़रों से देखा।वहाँ पालिथिन की इस्तेमाल की हुई थैलियाँ और बासा,सड़ता हुआ खाना सब तरफ बिखरा था और कुत्ते और सुअर दावत का मज़ा ले रहे थे।पता चला कि नगर का विकास प्राधिकरण उस पार्क को शादी-ब्याह के लिए किराये पर उठा देता था और फिर कई दिन तक यही दृश्य उपस्थित होता था।वहाँ की सफाई की ज़िम्मेदारी कुत्तों, सुअरों और कचरा बीनने वालों पर छोड़ दी गयी थी।

अगली सुबह फिर मैं पूरे उत्साह में ऐसी सड़क के अन्वेषण के लिए निकल पड़ा जहाँ कुत्ते आदमी को न पछयाते हों,सुअरों के दर्शन न होते हों और कुत्ता-स्वामी अपने ख़ूँख्वार कुत्तों को सड़क के बीच में फ़ारिग़ न कराते हों।

© डॉ कुन्दन सिंह परिहार




हिन्दी साहित्य – ग़ज़ल – डॉ हनीफ

डॉ हनीफ

 

(डॉ हनीफ का e-abhivyakti में स्वागत है। डॉ हनीफ स प महिला  महाविद्यालय, दुमका, झारखण्ड में प्राध्यापक (अंग्रेजी विभाग) हैं । आपके उपन्यास, काव्य संग्रह (हिन्दी/अंग्रेजी) एवं कथा संग्रह प्रकाशित हो चुके हैं।)

गजल 

देख तस्वीर उनकी, उनकी याद आ गई

छुपी थी जो तहरीर उनकी,उनकी याद आ गई।

 

कहते हैं शीशे में कैद है उनकी जुल्फें

दफ़न हुए कफ़न कल की,उनकी याद आ गई।

 

क़मर छुप गया देख तसव्वुर महक की

खिली धूप में खिली हुई,उनकी याद आ गई।

 

लम्हें खता कर हो गई गाफिल फिर

आरजू आंखों में लिपटी रही,फ़क़त उनकी याद आ गई।

 

तन्हाइयों में भी तन्हा साये में खोई सी

दर्द जब इंतहा से गुजरी,उनकी याद आ गई।

 

खार चुभी जब जिगर में उनके गुजरने की,उनकी याद आ गई।

उनकी यादों के आंचल में हुई परवरिश,क़ज़ा हुई तो उनकी याद आ गई।

 

© डॉ हनीफ 




रंगमंच स्मृतियाँ – “कफन” – श्री समर सेनगुप्ता

रंगमंच स्मृतियाँ – “कफन” – श्री समर सेनगुप्ता

(यह विडम्बना है कि  – हम सिनेमा की स्मृतियों को तो बरसों सँजो कर रखते हैं और रंगमंच के रंगकर्म को मंचन के कुछ दिन बाद ही भुला देते हैं। रंगकर्मी अपने प्रयास को आजीवन याद रखते हैं, कुछ दिन तक अखबार की कतरनों में सँजो कर रखते हैं और दर्शक शायद कुछ दिन बाद ही भूल जाते हैं। कुछ ऐसे ही क्षणों को जीवित रखने का एक प्रयास है “रंगमंच स्मृतियाँ “। यदि आपके पास भी ऐसी कुछ स्मृतियाँ हैं तो आप इस मंच पर साझा कर सकते हैं।

इस प्रयास में  सहयोग के लिए e-abhivyakti श्री समर सेनगुप्ता जी का आभार व्यक्त करता है। साथ ही भविष्य में सार्थक सहयोग की अपेक्षा करता है  – हेमन्त बावनकर)   

कफन 

यह नाटक मुंशी प्रेमचंद की कालजयी कहानी “कफन” पर आधारित है।

भारतीय समाज का गठन बहुत ही  निर्मम ढंग से हुआ है. मेहनत-मशक्कत से आजीविका चलानेवालों को निम्न वर्ग में रखा गया है और दूसरों की मेहनत पर पलनेवालों को उच्च वर्ग में रखा गया है।  इस परजीवी वर्ग के ही लोग कालान्तर में समाज नियन्त्रणकर्ता से शोषक में तब्दील हो गये.

प्रस्तुत नाटक में “घीसू”  बेगारी खटने से इंकार कर देता है, फलस्वरूप उसे कामचोर कहा जाता है. घीसू का बेटा “माधो” भी अपने बाप की तरह निकम्मा घोषित हो चुका है.

बाप-बेटे दोनों उठाईगिरी, चोरी, कर्जा और भीख मांग कर अपना पेट पालते हैं. माधो की घरवाली उम्मीद से है दर्द से छटपटाते हुये मर जाती है. इधर बेगैरत बाप-बेटा दाह संस्कार के लिये भीख मांगते हैं और भीख के पैसों से गुलछर्रे उड़ातें हैं.

नाटक में थोड़ा बदलाव किया गया है. बेरोज़गारी और बदहाली से तंगहाल “घीसू” समाज के खिलाफ बगावत करता है।  वह भले ही शराब के नशे में कहता है “दया-भीक्षा में दुई दिन चलत है, ज़रूरत सबसे बड़ी चीज़, भूख राक्षस है माधो! गलती से कौन की भीख की ठठरी के पीछे दौड़ रहा है. लतियाय दे माधो! लतियाय दे”.             

घीसू के चरित्र में श्री अशोक सिॆह ठाकुर का अभिनय अत्यंत सराहनीय रहा है. दर्शकों ने सभी रंगकर्मियों के अभिनय को सराहा. माधो के चरित्र में श्री शुभम पांडे, सरजू के चरित्र में  श्री राज, घन्सू के चरित्र में श्री सौरभ, अलगू के चरित्र में श्री ऋत्तिक गौतम, बड़े बाबू के चरित्र में श्री उत्कर्ष यादव एवं गंगाराम के चरित्र में श्री सोम श्रीवास्तव का अभिनय सराहा गया।

प्रकाश एवं नृत्य निर्देशन श्री आशुतोष पांडे, संगीत श्री विक्की तिवारी, मंच सज्जा श्री अनमोल विश्वकर्मा, मंच संचालन श्री शरफ़ वाहाव एवं नाट्य निर्देशन श्री समर सेनगुप्ता द्वारा किया गया.

नाट्य मंचन – मानस भवन, जबलपुर ,म.प्र.

दिनांक – १३/०१/२०१९ समय-सांय ७.३५

© श्री समर सेनगुप्ता

आप इस लिंक पर “विमर्श सांस्कृतिक सामाजिक सेवा समिति” की प्रस्तुति “कफन” के मुख्य अंश देख सकते हैं >>>>>>  “कफन” 




हिन्दी साहित्य- कविता – * कलम की नोक पर तलवार थी * – डॉ उमेश चन्द्र शुक्ल

डॉ उमेश चन्द्र शुक्ल  

कलम की नोक पर तलवार थी

(प्रस्तुत है  डॉ उमेश चंद्र शुक्ल जी की बेहतरीन गजल । )

हमारी लाश का यूँ जश्न मनाया जाए,
सियासतदारों की गलियों में घुमाया जाये ॥

यही वह आदमी है जिसने उन्हें बेपर्द किया,
जल्द फिर लौटेगा ये उनको चेताया जाये॥

लोग मर जाते हैं आवाज नहीं मारती कभी,
गूंज रुकती नहीं कितना भी दबाया जाए॥

किसी खुद्दार के खुद्दारीयत का नामों निशां,
कभी मिटता नहीं कितना भी मिटाया जाये॥

किसी का पद, कोई रुतबा, किसी हालात से यह,
कभी डरता नहीं था कितना भी डराया जाये॥

कलम की नोक पर तलवार थी रक्खी इसने,
सदा बेखौफ था उन सबको बताया जाये ॥

वह निगहबान है सड़क से संसद तक ‘उमेश’,
उसके ऐलान को उन सब को सुनाया जाये॥

©  डॉ उमेश चन्द्र शुक्ल




मराठी साहित्य – मराठी आलेख – * डिजिटल माळा * – सुश्री ज्योति हसबनीस

सुश्री ज्योति हसबनीस

डिजिटल माळा

(प्रस्तुत है  सुश्री ज्योति  हसबनीस जी का  अप्रतिम आलेख  “डिजिटल माळा ” ।)

गेले कित्येक दिवस घोकत होते एक काम हातावेगळं करण्याचं. निवांतपणाच मिळत नव्हता म्हणा किंवा मुहूर्त लागत नव्हता म्हणा, सततच त्या कामाची  चालढकल होत होती. पण आज अगदी चंगच बांधला त्याचा पुरता फडशा पाडण्याचा. कपाटं आवरणं, जुन्या नको असलेल्या सामानाची  विल्हेवाट लावणं, विल्हेवाट लावलेल्या सामानाला घरी घेऊन जाणाऱ्या घरच्या मदतनीस मंडळींच्या चेहऱ्यावरचा आनंद बघून मनात आलेला अपराधी आवंढा शिताफीने आणि मोठ्या समाधानाने  गिळणं हे तर अंगवळणीच पडलं होतं पण मनात जी साफ सफाई योजली होती ती होती ‘डिजिटल माळ्याची’ ! आणि तिला मात्र प्रचंड वेळ लागणार होता. साफसफाईची ती प्रक्रिया म्हणजे प्रचंड गुंतागुंतीची आणि वेळखाऊ असणार होती. असंख्य फोटोजने खचाखच भरलेली गॅलरी रिती करणं म्हणजे महा कठीण काम!

फुलाभोवती भिरभिरणाऱ्या फुलपाखराशी मन रेंगाळणार होतं, असंख्य  पक्ष्यांची आकाशीची नयनरम्य झेप मोहात पाडणार होती, डोळ्यांत न मावणारा फुलांचा बहर पुन: पुन: डोळ्यांत साठवला जाणार होता, ऋतूनुसार कात टाकून अधिकच देखणी झालेली बाग क्षणोक्षणी खिळवून ठेवणार होती, मैत्रिणींबरोबर घालवलेले असंख्य आनंदाचे क्षण, त्यांचे फुलून आलेले लकाकते चेहरे पुन: ते क्षण जिवंत करणार होते, उगवत्या रविबिंबाच्या, त्याच्या रंगोत्सवाच्या विविध छटांनी नटलेली अगणित दृष्य बघत  पुन: एकदा विधात्यापुढे नतमस्तक व्हायला होणार होतं, उजाडणारा प्रत्येक दिवस अधिकाधिक रंजक करणारी आणि रात्र उत्तरोत्तर रंगवत जाणारी अप्रतिम शब्द चित्रं परत एकदा त्यांच्या प्रेमात पाडणार होती, जिवलगाबरोबर काढलेले सेल्फीज, त्याच्याबरोबर सैर केलेल्या असंख्य जागा तिथल्या सौंदर्याची भुरळ पाडत परत तिथेच खेचून नेणार  होत्या, गोजिरवाण्या नातींचे लडिवाळ, खट्याळ भाव ल्यालेले  गोंडस चेहरे तिथेच खिळवून ठेवणार होते, एक ना अनेक असंख्य गोष्टी, सगळ्याच अगदी जिवापेक्षा जास्त ! टाकणार काय, ठेवणार काय, खरंच मी नेमकं काय करणार असा प्रश्न पडला मला!  . Digital माळा कसला …तो तर माझा SAFE DEPOSIT VAULT होता! सारा माझा खजिना जपून ठेवला होता मी तिथे, आणि त्याची कसली साफ सफाई? आपल्या साऱ्या मौल्यवान गोष्टी कशा आपण डोळे भरून बघतो, आणि त्या त्या मधुर क्षणांच्या आठवणीत रमत परत नीटनेटक्या ठेवून देतो, अगदी तस्संच मी केलं. मधुर स्मृतींच्या हिंदोळ्यावर मजेने झुलत झुलत माझी DIGITAL साफसफाई तशी झाली …विस्मृतीचा धुरळा साफ करून …आणि सारा माळा लखलखीत करून …! भूतकाळातल्या साऱ्या सुंदर क्षणांनी पुनश्च आनंदाने माझ्याभोवती फेर धरला आणि एका वेगळ्याच जगात मी हरवून गेले! तो माळा नव्हताच मुळी …माझा TREASURE BOX होता! अक्षरश: कुबेराचा FEEL घेऊन निवांssssत झाले मी अगदी!

© ज्योति हसबनीस

 




English Literature – Book-Review/Abstract – Skylines – Ms. Neelam Saxena Chandra

Skylines

A stories collection by Authorspress India, written by Ms. Neelam Saxena Chandra

A woman is like a palette of colours. Just like the colours, she too displays a different tint and shade at different points of time. The colours you perceive are the ones you make her show. If you love her, she will adore you; if you give her wings she will soar but if you hurt her, she may take time but will one day bounce back in retaliation.

‘Skylines’ is a collection of fourteen different stories which revolve around women – the buoyant teens, the chirpy youth or the matured ladies. Different encounters and circumstances in life make them either very tender, fragile or reactionaries and bigots. Do read on to understand these colours of life…

Excerpts from the book –Skylines

THE HIATUS

As Edward Becker raised his hands to bowl the last ball of the innings, different thoughts raced in his mind. It was his first international match. His captain had reposed complete faith upon him and he had been assigned the crucial task of bowling the last over in this critical match. He was feeling a bit insecure and unsteady. Would he be able to deliver? What if he fails? It was a ‘do or die’ situation.

Just then, Diya’s face flashed in his mind. She was bubbling with joy and chirpy as ever.  Her face beamed as she said, “Edward, I know it. You have it in you and you can do it.”

He closed his eyes for a split second. He suddenly felt an inrush of energy. Yes, he could do it. Had he not already taken five wickets since the starting of the match? He spun his ball with renewed enthusiasm and vigour. This ball could make or break the game. The rival team was just three runs short of victory.

The ball went briskly to the batsman and he had no chance. The ball touched the edge of his bat and landed in the hands of Edward once again. He jumped, he danced, he shrieked. He was extremely overjoyed. The captain and all his other teammates hugged him and threw him in the air. He felt that he was at the top.

Edward was getting married to Diya in the evening and he wanted to share this moment with his sweetheart.

While the champagne bottle was opened for him by his teammates, Edward was again taken down the memory lane. He had pursued English Literature earlier, not because it interested him but since he could not think of something better to do. In almost similar way, he had applied for this post of Assistant Editor in the famous social magazine ‘Buzz’ because he could not think of anything better. He did not have any craving to work as an editor. He had reached the venue of the interview without any expectations or goal. After all, one had to do something in life.

When he reached the venue, he was informed that the interview had been postponed by two hours. He was sitting lazily when the scent of a perfume filled his nostrils. A beautiful girl had entered and sat next to him. All eyes were on her. She looked stunning in her red tunic top and denim. But what bemused him the most were her eyes which had a naughty look in them. He felt electric sparks flying. To start the conversation, he asked her her name. With a glimmer in her eyes she replied, “Diya”.

“Your name sounds interesting. What does it mean? Is it an Indian name?” he asked. He had heard the name ‘Diya’ for the first time and it sounded not only different, but also intriguing.

She scrutinized his tall and narrow body frame before replying, “Diya means a candle in Hindi; a candle which lightens the world while it itself burns.”

“Too philosophical for me!” he said.

Amazon Link : Skylines