डाॅ. निशिकांत श्रोत्री
इंद्रधनुष्य
☆ श्रीमद्‌भगवद्‌गीता — अध्याय १३ — क्षेत्रक्षेत्रज्ञ योग — (श्लोक २१ ते ३४) – मराठी भावानुवाद ☆ डाॅ. निशिकांत श्रोत्री ☆
संस्कृत श्लोक…
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुंक्ते प्रकृतिजान् गुणान् ।
कारणं गुणसंगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ २१ ॥
*
अधिष्ठित होऊन प्रकृतीत पुरुष गुणा भोगितो
गुणसंयोग अनुसार योनीत भिन्न जन्म घेतो ॥२१॥
*
उपद्रष्टाऽनुमंता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन् पुरुषः परः ॥ २२ ॥
*
पुरुष भिन्न प्रकृती भिन्न पुरुष श्रेष्ठ परमात्मा
देहरूपी क्षेत्रात बद्ध प्रकृती कार्य साक्षात्मा
क्षेत्राचे करुनीया पोषण सुखदुःखा भोगितो
प्रकृतीच्या या क्रीडेचा सूत्रधार तो असतो ॥२२॥
*
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ २३ ॥
*
पुरुष निर्गुण सगुण प्रकृती जया जाहले ज्ञान
कर्म करी वर्तमानात तया पुनरपि ना जन्म ॥२३॥
*
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।
अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ २४ ॥
*
ध्यानाद्वारे योगी पाहत हृदयांतरी आत्मा
ज्ञानयोगे वा कर्मयोगेही प्राप्त होत आत्मा ॥२४॥
*
अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वाऽन्येभ्य उपासते ।
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ २५ ॥
*
नसेल ज्यांच्या ठायी याचे कसलेही ज्ञान
तरती मृत्यू उपासनेने श्रवण करोनी ज्ञान ॥२५॥
*
यावत्संजायते किंचित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ २६ ॥
*
स्थावर-जंगम वा काही निर्मिती जगात
क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ संयोगाने जाणुनी घे भारत ॥२६॥
*
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्र्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ २७ ॥
*
अंतरी सर्व भूतांच्या वास समान परमेश
नाश जाहला भूतांचा तरी तयाचा न नाश
या तत्वाला जो जाणी तोचि खरा ज्ञानी
प्रज्ञा त्याची जागृत झाली तोची ब्रह्मज्ञानी ॥ २७॥
*
समं पश्यन् हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ २८ ॥
*
समप्रज्ञेने जाणतो सर्वत्र ईश्वर समान व्यापितो
आत्मघात ना होतो त्यासी श्रेष्ठ गतीला तो पावतो ॥२८॥
*
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः ।
यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ २९ ॥
*
प्रकृती समस्त कर्मांची कर्ता आत्मा हा अकर्ता
ऐसे ज्ञान जया जाहले तत्वज्ञानाचा तो ज्ञाता ॥२९॥
*
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ॥ ३० ॥
*
भिन्न भूतांची रूपे एक तयांचा आत्मा
ज्ञानाने ऐश्या होई प्राप्त तयासी ब्रह्मात्मा ॥३०॥
*
अनादित्वान्निर्गुणत्वात् परमात्माऽयमव्ययः ।
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ ३१ ॥
*
आदि न अंत निर्गुण तथा निर्विकारी हा परमात्म
देहस्थ जरी तो कौन्तेया अकर्मी गुणांपासुनी अलिप्त ॥३१॥
*
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।
सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ ३२ ॥
*
सूक्ष्मत्वाने चराचरात जरी आकाश कुठे ना लिप्त
तद्वत् समस्त देह व्यापूनी आत्मा गुणासि ना लिप्त ॥३२॥
*
यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशति भारत ॥ ३३ ॥
*
रवि एक प्रकाशितो विशाल समस्त या जगताला
एक क्षेत्रज्ञ प्रकाशितो अगणित साऱ्या क्षेत्राला ॥३३॥
*
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥ ३४ ॥
*
ज्ञानचक्षुने अवलोकिले क्षेत्र-क्षेत्रज्ञामधील भेद
भूतप्रकृती मोक्ष जाणुनी प्राप्त तयासी परमपद ॥३४॥
*
॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ‘ क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगो ‘ नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥
*
ॐ श्रीमद्भगवद्गीताउपनिषद तथा ब्रह्मविद्या योगशास्त्र विषयक श्रीकृष्णार्जुन संवादरूपी क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोग नामे निशिकान्त भावानुवादित त्रयोदशोऽध्याय संपूर्ण ॥१३॥
☆
मराठी भावानुवाद © डॉ. निशिकान्त श्रोत्री
एम.डी., डी.जी.ओ.
मो ९८९०११७७५४
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
