☆ आषाढ तळावा, श्रावण भाजावा, भाद्रपद उकडावा… पण का ?? – लेखक : डॉ. शिवानंद बासरे ☆ सौ. मंजुषा सुनीत मुळे ☆
पावसाळा एकच असला तरी, एकाच पावसाचे तीन रंग आणि त्यानुसार आहारातला नेमकेपणा, ही भारतीय परंपरेची परिपक्व देणगी. आषाढ महिन्यात तळलेलं, श्रावण महिन्यात भाजलेलं आणि भाद्रपद महिन्यात उकडलेलं खाणं म्हणजे तब्येतीबरोबरच पावसाळ्याचा यथेच्छ आनंद लुटणं ! पण असे खाणे कितपत सुरक्षित आहे ? असे खाणे म्हणजे नेमकं काय खाणे ?
आषाढ महिना म्हणजे पावसाळ्यातला सुरुवातीचा काळ. शरीराच्या आतून कोरडेपणा आणि बाहेरून गारवा अशा विचित्र परिस्थितीत सापडल्याने शरीर सर्वत्र आखडते. परिणामी सांधेदुखी, गुडघेदुखी, सर्दी, फडसे, थंडीताप अशा वाताच्या समस्या तीव्रतेने वाढतात. जमिनीखालची उष्णता व पहिला मुसळधार पाऊस, यामुळे एकाच वेळी शरीरात पित्त वाढते आणि वात अडकून बसतो. या दोन्हींना तंतोतंत बॅलन्स करायचं असेल तर “तळलेलं खाणं” हा अफलातून उपाय आहे. विशेषत: कोलेस्टेरॉल जराही वाढू न देता, तळलेले व गरम पदार्थ आषाढाच्या वातावरणात शरीराला गरम ठेवण्याचे काम अचूक करतात, शरीरात वंगन निर्माण करून मेडिकल इमर्जन्सी टाळायला मदत करतात. (हे केवळ आषाढ महिन्यातच घडते!). म्हणूनच, मे महिन्यात आपल्याकडे घरात पापड, कुरड्या, लोणची इ. आधीच बनवून ठेवायची पद्धत आहे. जेणेकरून पहिल्या पावसात हे पदार्थ तळून खाता येतील आणि पावसाचे आजार टाळता येतील. शिवाय; ओल्याचिंब पावसातली गरमागरम कांदा-भजी, चहा यासारखा इन्स्टंट रोमँटिक ‘आषाढ डायट’ जगात शोधूनही सापडणार नाही. !
श्रावण महिना म्हणजे पावसाळ्यातला दुसरा टप्पा. जमिनीतली उष्णता संपून चकाकी ऊन पडू लागते. ऊन-पावसाच्या खेळातून गारवा कमी होतो, मात्र दमटपणा वाढतो. परिणामी वात हळूहळू कमी होऊन शरीरावयावांचे आखडणे, दुखणे इ. तुलनेने कमी होते. मात्र पित्त वाढलेलेच असते. अशावेळी वाताचा फार विचार न करता, केवळ पित्ताला बॅलन्स करणे महत्त्वाचे, म्हणून “भाजलेलं खाणं” सर्वोत्तम आहे. उदा: तांदूळ भाजून केलेला भात, भाजलेली भाकरी, भाजलेल्या भुईमुगाच्या शेंगा, भाजलेला मका / वाटाणा, भाजलेले लाडू (शेंगदाणा / राजगिरा / रवा इ. ), भाजलेल्या वांग्याचे भरीत, भाजलेले पापड इत्यादी. असं खाल्ल्याने पित्त तर सुरळीत राहतेच, शिवाय अम्लपित्त, मायग्रेन, हाय-बिपी, मुळव्याध ह्या तक्रारी डोकेच वर काढत नाहीत. आणि हो, भाजलेलं खाण्याचा जो स्वर्गानुभव श्रावणात येतो, तो अख्या वर्षभरात कधीच येत नाही. कदाचित म्हणूनच आपल्याकडे “श्रावणमासी हर्ष मानसी. . . ” असे म्हंटले आहे !
भाद्रपद महिना म्हणजे पावसाळ्यातला शेवटचा आणि पावसाचा परतीचा टप्पा. गारव्याचा लवलेश संपल्याने वात बऱ्यापैकी शांत होतो. अधून-मधून पाऊस असूनही उकाडा मात्र प्रचंड असतो. यामुळे आधीच श्रावणात वाढलेले पित्त, शरीरात जिथे संधी मिळेल तिथे लगेचच अडकून बसते. परिणामी अचानक हार्ट अटॅक येणे, पॅरॅलिसिस झटका येणे, कोणताही आजार अचानक गंभीर होणे इ. गोष्टी भाद्रपद महिन्यातच घडू लागतात. म्हणूनच मृत्यू होण्याचे प्रमाण या महिन्यात अधिक असते. अनुचित घटना टळाव्यात म्हणून, भाद्रपद महिन्याच्या आसपास बहुतांश उपवास आलेले आहेत. जेणेकरून, कमी अन्न खाल्ले जाईल आणि पित्त अडकायला वावच भेटणार नाही. पित्त अडकून कुठलीही इमर्जन्सी येऊच नये, यासाठी “उकडलेलं खाणं” हा सर्वोत्तम उपाय आहे. जसे की; उकडलेला भात, उकडलेल्या शेंगा, उकडून शिजवलेल्या पालेभाज्या, उकडलेले मोदक, उकडलेली कंदमुळं इ. असं प्रयत्नपूर्वक केल्याने October Heat चे रूपांतर आपण October Hit नक्कीच करू शकू. कदाचित म्हणूनच, आपल्याला भेटण्यासाठी गणपती, गौरी, दुर्गा या सर्वांनी भाद्रपदाचा आसमंत मुद्दामच निवडला असेल… हो ना ?
लेखक : डॉ. शिवानंद बासरे
दीर्घायु हॉस्पिटल, नांदेड
९४२३२६७४९२
लेखक : श्री मंदार जोग
माहिती संकलन : सौ. मंजुषा सुनीत मुळे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ ‘गवळणींची प्रथा – –‘ – लेखक : श्री समीर गायकवाड☆ संकलन व प्रस्तुती : डॉ. ज्योती गोडबोले☆
गवळणींची प्रथा – –
दिवाळीमध्ये अंगणात शेणापासून केल्या जाणाऱ्या ‘गवळणीं’ची प्रथा इतर अनेक प्रथांप्रमाणे हळूहळू लोप पावतेय. महाराष्ट्राच्या ग्रामजीवनाचं आणि गतकालीन ग्रामीण स्त्रियांचं भावविश्व उलगडणाऱ्या या गवळणी आता इतिहासजमा होत आहेत. आता तर दारात गायीगुरंच नसल्याने शेणही मिळत नाही आणि नव्या पिढीची मंडळी शेणात हात घालायला तयार होत नाही. यांमुळे लोकसंस्कृतीचा हा ऐतिहासिक ठेवा नष्ट होतोय, अर्थात काळाच्या प्रभावानुसार अशा गोष्टी घडत असतातच हेही मान्य केले पाहिजे!
दिवाळी हा कृषीजीवनावर आधारीत सण. गावांत शहरांत प्रत्येकजण आपापल्या ऐपतीप्रमाणे दिवाळी मोठ्या उत्साहाने साजरा करतो. दिवाळीच्या पाच दिवसांमध्ये कृषी संस्कृतीवर आधारीत विविध प्रथा आणि परंपरा साजऱ्या होतात. समृध्द लोकजीवनाचे दर्शन त्यातून घडतं. वेगवेगळ्या प्रांतात दिवाळी विविध पध्दतीने साजरी होते. त्यातून लोकजीवनाचं दर्शन प्रकर्षाने होते.
महाराष्ट्रात दिवाळीच्या आगळ्या प्रथा-परंपरा आहेत. त्यापैकीच एक म्हणजे दिवाळीच्या पाच दिवसांमध्ये अंगणामध्ये शेणापासून तयार केल्या जाणाऱ्या गवळणी. पूर्वी गावांमध्ये भरपूर गायीगुरं असायची. त्यांचे शेण मिळायचे. या शेणापासून धनत्रयोदशीच्या दिवशी पहिली गवळण तयार केली जायची. अर्थातच घरातील स्त्रिया या गवळणी बनवत. बाळगोपाळांचा उत्साह त्यावेळी ओसंडून वाही. प्रत्येक घरातील स्त्रिया मोठ्या कल्पकतेने या गवळणी बनवत. छोटे शेणगोळे बनवून आधी त्यांना बाहुल्यांचा आकार दिला जाई. सजावटीसाठी पाना-फुलांचा वापर करण्यात येई. कल्पनेतलं एक आटपाट नगरच या गवळणींच्या माध्यमातून उभे केलं जाई. पाच दिवस लोकजीवनातील वेगवगेळय़ा घडामोडी या गवळणींच्या माध्यमातून दाखविण्यात येत असत. पाचव्या दिवशी पांडव केले जात.
याकरिता अंगणाचा कोपरा राखून ठेवला जायचा. त्याला शेणाने सारवण्यात येई. त्याच्या मध्यभागी झोपलेला बळीराजा दाखविला जायचा. त्याच्या बाजूला काही गवळणी बळीराजाचे हात-पाय दाबताना दृष्टीस पडत. काही गवळणी स्वयंपाक करताना दाखविल्या जात. त्यासाठी सुंदर अशी चूलही मांडली जायची, त्यावर शेणाचेच तवे दाखवून भाकऱ्या करताना दाखवले जायचे. कुणी गवळणी दळणकांडण करताना दाखविल्या जायच्या. त्यासाठी शेणाचेच जाते केले जाई, जात्याच्या दोन्ही बाजूला बसून गवळणी धान्य दळत असल्याचे दाखविले जाई. शेणात बरबटलेली काडीपेटीची काडी म्हणजे जात्याचा दांडा असे!
काही गवळणी विहीरीवर पाणी भरण्यासाठी निघालेल्या दाखवल्या जात. एक हात कमरेवरच्या घागरीवर आणि दुसरा हात डोक्यावरल्या घागरीवर धरलेल्या या गवळणी सुंदर दिसत. काही गवळणी डोक्यावरील पाटीत भाजी घेऊन विकायला जात तर काहीजणी घरात देवपूजा मांडत, त्यासाठी शेणाचे देवघर करून त्यात नानाविध देव दाखविले जायचे. काही गवळणी गुरं राखायला पाळीवर घेऊन गेलेल्या दाखवत. तर काही गुरांना पाणी पाजताना दाखविल्या जायच्या. अंगणात खेळणाऱ्या गवळणी असत. डोंगर चढणाऱ्या, जेवण वाढणाऱ्या, ताक घुसळणाऱ्या अशा नाना प्रकारच्या गवळणी दाखविल्या जाता. कुणी लेकुरवाळी गवळण कमेरवर बाळाला घेऊन त्याला खेळवत असल्याचे दाखविले जाई. काही जणांना शेणाच्या टोप्या केल्या जात. क्वचित एखादीच गवळण पुस्तक वाचताना दाखवली जाई, अर्थातच त्या घरात शिक्षणाचं वारं दाखल झालेलं असे!
गवळणींना सजविण्यासाठी पाना-फुलांचा वापर केला जाई. कापसाच्या फुलांच्या, पानांच्या माळा गवळणींच्या गळ्यात घालत. गवळणींचा हा सारा संसार उभा झाला की त्या एकंदर नंदराज्याच्या बाहेरील बाजूला दोन बुरूज केले जात. त्यामध्ये चिपाडाची काडी घालून वेस बनविण्यात येई. गावाच्या वेशीवर तुतारी वाजविणारा शिंगाडा दाखविण्यात येई. जणू येणाऱ्या जाणाऱ्याचे तो शिंग वाजवून स्वागतच करतोय असे वाटे. त्यासाठी काचेची अर्धी बांगडी शिंग म्हणून त्या शेणाच्या बाहुलीत खुपसली जाई. वेशीजवळच दीपपाळ केली जाई. दीपमाळेवर पणत्या ठेवल्या जात. गावाकडच्या स्त्रीजीवनातल्या साऱ्या दैनंदिन घडामोडींचं सुंदर, सुबक भावदर्शन या गवळणींमधून व्हायचं.
पाच दिवस रोज वेगवेगळ्या प्रकारे गवळणी तयार करण्यात येतात. प्रत्येकजण आपापल्या कलाकौशल्याचं दर्शन शेणाच्या या गवळणी करताना घडवत असे. आपल्या गवळणी इतरांपेक्षा अधिक सुंदर आणि देखण्या कशा होतील याची जणू स्पर्धांच असायची. गवळणींच्या माध्यमातून उभारलेल्या आटपाटनगरात सगळं काही शेणाचंच असे. हे आटपाटनगर जरी स्त्रिया बनवत असल्या तरी, त्यातून लोकसंस्कृतीचं आणि ग्रामजीवनाचं यथार्थ दर्शन घडत असे. आपलं ग्रामजीवन किती समृध्द आणि स्वावलंबी होतं, याचं प्रत्ययकारी दर्शन ‘गवळणी’ बनविण्याच्या या प्रथेमधून व्हायचं.
पाचव्या दिवशी शेणाचे पाच पांडव केले जात. शेणाची मूद घेऊन त्याची द्रौपदी केली जायची. बळीराजा दाखवला जायचा. शेणाचा सुरेख असा डोंगर तयार केला जाई. कुणी चिपाडाच्या काटक्या एकत्र करून सुरेख मंडप करत. त्यावर आंब्याच्या डहाळया ठेवून मंडपाची शोभा वाढविली जाई. सलग पाच दिवसांत शेणापासून निर्मिलेल्या गवळणी जपून ठेवून छपरावर वाळवत घालण्यात येत. कार्तिक पौर्णिमेला त्यांचे दहन केले जाई. यावेळी कित्येक बारकाली पोरं धाय मोकलून रडत असत, मग त्यांच्या आयाबाया त्यांचे गालगुच्चे घेत त्यांची समजूत काढत असत! घरातली जाणती माणसं गालातल्या गालात हसत हे दृश्य मनात साठवत असत!
आताशा हरेक घरापुढे गवळणी केल्या जात नाहीत. नव्या पिढीला त्यासाठीचं मार्गदर्शन करणाऱ्या सासूबाई, आजीबाईही आता लोप पावताहेत. तरीही काही अपवादात्मक ठिकाणी आपल्या आजी-आई, सासूकडून चालत आलेला वारसा जपण्याचा प्रयत्न काहीजणी करताना दिसतात. ज्या गावांचे शहरीकरण खूप कमी प्रमाणात झाले आहे अशा गावांमध्ये मात्र जुन्या पिढीतल्या वयस्क सागवानी बायका मात्र आजही शेणाच्या गवळणींची सुंदर रचना करून छोटसं आटपाटनगर वसवतात. आजीकडून नातीकडे आणि सासूकडून सुनेकडे चालत आलेला हा वारसा प्रयत्नपूर्वक पुढच्या पिढीकडे देण्यासाठी त्या इच्छुक दिसतात.
आता गुरं सांभाळणं हेच दिव्य होऊन बसलंय. जित्राबाऐवजी यांत्रिकी मदतीने शेतीकामे करण्याकडे कल आहे. यात गैर काहीच नाही. गावाकडच्या घरातले दूधदुभतेही घटत चाललेय. सारं काही अजस्त्र वेगाने बदलत चाललेय जे कुणीही रोखू शकत नाही. त्यामुळे काळाच्या ओघात अशा प्रथा नष्ट होतीलही परंतु पुढच्या पिढीच्या माहितीसाठी यांचं ‘डॉक्युमेंटेशन’ व्हायला हवं अन्यथा कधी काळी गावाकडच्या मायभगिनी, पोरंठोरं दर दिवाळीत शेणापासून सुंदर गवळणी बनवत असत नि त्याचाही आनंद घेत असत हे नव्या पिढीला खरं वाटणार नाही. जसजशी दिवाळी बदलत चाललीय तसतसे तिचे रुपडे प्राकृतिकतेपासून दूर जात अधिकाधिक कृत्रिम होतेय हे वास्तव आहे!
लेखक : श्री समीर गायकवाड
छायाचित्रे सौजन्य – सुश्री विनू कुलकर्णी
संकलक व प्रस्तुती : डॉ. ज्योती गोडबोले
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
चामी मुर्मू यांना पद्मश्री मिळताच झारखंड राज्य आनंदलं होतं. त्यांना पर्यावरणविद म्हणून पद्मश्री देण्यात आली होती.
खरंच, जर चामी मुर्मू यांचा जीवनप्रवास बघितला तर त्यांच्या अचाट अफाट कामांनी माणूस थक्कच होईल. …. फक्त इच्छाशक्तीच्या बळावर एक महिला काहीही करू शकते हे वाक्य चामी मुर्मू यांच्याकडे बघितल्यावर कळते. वृक्षारोपण, त्यांचं संवर्धन. जलसंरक्षण, महिला सशक्तीकरण या क्षेत्रात त्यांनी खूप कामगिरी केली आहे.
झारखंड येथील सरायकेला खरसांवाच्या बाघरासाई येथील चामी यांचं कुटुंब. आई, वडील, भाऊ, बहीण आणि आजोबा या सगळ्यांसोबत त्यांचा बाल्यकाल गेला. सगळे शेतभात बघणारे. अनेकदा दुसरीकडे मजूरीसाठी त्यांना जावं लागायचं पण तिथे पैसे मिळत नसून धान( सालासकट तांदूळ ) मिळत असायचं त्यामुळे परिस्थिती हलाखीची असायची.
चामी आपल्या आजोबांसोबत गावात होणाऱ्या बैठकीत जायच्या तिथे झाडा झुडपांची माहिती त्यांना मिळत असायची. कोणती झाडं चांगली असतात हे ही त्यांना कळायचे आणि तेव्हापासूनच त्यांना झाडं आणि पर्यावरण या विषयात आवड निर्माण झाली.
१९८८ मध्ये त्यांनी आपल्यासोबत अकरा महिलांना घेऊन बगराईसाई गावात बंजर जमीनीवर झाडं लावण्याचे काम सुरू केलं. त्यांनी झाडं लावलीच नाही, तर ती जगवली ही. त्यानंतर मात्र त्यांचा हा प्रवास उत्कृष्टरित्या सुरूच राहिला. … चामींनी आत्ता पर्यंत ७२० हेक्टेयर भागात ३० लाखांच्या जवळपास झाडं लावली आहेत.
आता प्रश्न हा उद्भवतो की त्यांना इतकी जागा मिळाली कुठून? कशी? तर त्या बाबतीत त्या सांगतात.
“आम्ही गावोगावी बैठकी घेतो. त्यात कोणाच्या जमीनीवर झाडं लावायची हे ठरतं. नंतर कोणती झाडं लावायची हे ठरवलं जातं. सगळ्यांच्या सहमतीने निर्णय घेऊन झाडं लावतो. तीन वर्षं आम्ही त्यांची निगा राखतो, नंतर ग्राम समीती बनवून ती झाडं त्यांच्या सुपुर्द करतो. अधूनमधून आम्ही ही लक्ष देतोच. ”
…. अशा प्रकारे ५०० गावांमध्ये ७२० हेक्टेयर भागात ३० लाखांच्या जवळपास झाडं लावली गेली.
हे काम करताना चामी यांना बऱ्याच अडचणी आल्या. एकदा १९९५/९६;साली त्यांच्या नर्सरीत लावलेली एक लाख रोपं एका रात्रीत जमीनदोस्त केली गेली. त्यांनी गावात सभा भरवली पण “ हे काम कोणी केलं” याचं उत्तर मिळालं नाही. त्यावर त्यांनी पोलीसांकडे तक्रार नोंदवली आणि गुन्हेगार धरले गेले. झाडं तोडून नेणाऱ्यांबद्दल ही त्यांनी पोलिसांना सांगून ते काम रोखलं होतं. लाकुड चोरणाऱ्या माफियांसोबत ही यांना बराच संघर्ष करावा लागला. त्यांना सतत धमक्या मिळत असायच्या पण त्यातून निष्कर्ष हा निघाला की आज सगळे माफिया, चामींना भिऊन असतात. नक्सल्यांशी ही दोन दोन हात करायला त्या घाबरल्या नाह तर त्यांच्या धमक्या ही बऱ्याच मिळाल्या पण हार मानली तर त्या चामी काय? या थाटात कामं करतच राहिल्या, आणि परिणामी “ लेडी टार्जन” या नावाने त्यांना ओळखलं जाऊ लागलं.
झाडं लावण्याची कामगिरी करत असतानाच, जलवायु परिवर्तनच्या समस्येकडेही चामींचं लक्ष वेधलं गेलं. त्यासाठी त्यांनी तलाव, छोटे तलाव, पावसाळ्यात वहाणाऱ्या नाल्या यांत पाणी साठवण्याचं काम सुरू केलं. त्यासाठी या सगळ्यांच्या मदतीने जिथे पाणी कमी मिळते त्या भागात पहाडी नाल्यां ठीक करत असतात, कधी कधी, कुठे कच्ची लहानगी धरणं बांधतात. पहाडांवरून पावसाचं पाणी खूप तीव्रतेने खाली येत असतं. पहाडांच्या बाजू बाजूने खड्डे पाडून त्या पाण्याची गती कमी करून हळूहळू खाली तलावात साठवलं जातं. अशातच ७१ गावात २१७ तलाव तयार केले गेले. चार अमृतसरोवर ही बांधले गेले. चामी सांगतात,
“ तलाव साधारणपणे १००× १००× १०चे असतात. जिथे पाणी पोहोचू शकते तिथेच आम्ही तलाव बांधतो. ”
आता त्या तलावात मत्स्य पालनाचे काम ही होऊ लागलंय.
चामींना सिंचनाचा विचार कसा काय आला असेल? तर त्यावर त्यांनी सांगितलं की ‘ आमच्या झारखंडमध्ये फक्त एकच पीक येत होतं. जर पाणी असेल तर दोनदा पीक येऊ शकतं ‘.. या विचाराने त्यांनी हे काम हातात घेतलं. त्याकाळात एक उद्घोष होता
“ हर हाथ को काम, हर खेत को पानी”
मग कामाबरोबरच पाण्याचं महत्त्व त्यांना समजलं. पाणी आलं असता या क्षेत्रातील पलायन थांबणं शक्य होतं.
१९९६, ते २०१८ या दरम्यान आलेल्या अहवालानुसार सरायकेला खरसावां या भागातील भूजल स्तर खूपच खाली गेला होता. त्याच अहवालात भूजलस्तर सुधारण्यासाठी तलाव वगैरे बांधण्याचे पारंपरिक सल्ले दिले गेले होते. तेच काम चामी मुर्मू यांनी हाती घेतलं आणि पूर्णत्वाला नेलं.
ही कामं करत असता चामींनी आणखी एक मोठी कामगिरी केली होती. ती म्हणजे “सहयोग महिला” म्हणून एन. जी. ओ. ची स्थापना. सुरुवात चार सहा महिलांपासून झाली. बायका सकाळ, संध्याकाळ स्वयंपाक करताना, एका मुठीत मावेल इतकी धान बाजूला काढून ठेवायच्या. आठवड्याच्या शेवटी त्यांचे तांदूळ करून ते बाजारात विकून पैसे मिळवायच्या. हळूहळू हा समूह एक स्वयं सहायता समूह झाला आणि मग “सहयोग महिला”. नंतर हा समूह बैंकैशी जोडला गेला.
दलमाच्या घाटीत दूर रहाणाऱ्या आदिम पहाडी जनजातीच्या मुलींच्या शिक्षणासाठीही चामींनी धडपड केली. गावाच्या ऑफिसमध्ये मुलींना पाचवीपर्यंत शिक्षण दिल्यानंतर त्यांना कस्तुरबा गांधी बालिका विद्यालय येथे एडमिशन मिळवून दिलं जातं. ही संघटना सुरक्षित प्रसव, एनिमिया या समस्यांकडे ही लक्ष देऊन महिलांचे जीवन सुखद करते. महिलांना रोजगार मिळवून देण्यासाठी प्रयत्नशील असताना बैंकेकडून अनेक योजनांसाठी मिळणाऱ्या कर्जाने त्यांनी हजारो हातांना कामं दिली.
मदर टेरेसाला रोल मॉडेल मानणाऱ्या चामींनी २६३ गावात २८७३ सहायता समूह स्थापित केले ज्यात ३३, ००० सभासद आहेत.
ही सगळी कामगिरी करणाऱ्या चामी मुर्मूंना सोशल मीडिया ट्विटर वर “ आदिवासी योद्धा ” ही पदवी दिली गेली. इतकी अफाट कामगिरी करणाऱ्या चामी मुर्मू नक्कीच पद्मश्री मिळवण्याच्या योग्यच आहेत.
पर्यावरण आमची जवाबदारी आहे. प्रत्येक नागरिकाने त्याविषयी विचार करायलाच हवा आणि त्याचं जतन ही करायला हवं. त्यांचं एक म्हणणं आपण लक्षात ठेवून थोडा हातभार लावून महिला शक्तीला सादर नमन करूया.
लेखिका : सुश्री राधा गर्दे, कोल्हापूर
प्रस्तुती : सुश्री प्रभा हर्षे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ द्वारकेतील श्रीकृष्ण मंदिराची भव्य ध्वजा ☆ माहिती संकलन व प्रस्तुती – सुश्री प्रेमा माधव कुलकर्णी ☆
आपल्या देशातील अनेक मंदिरांची वेगळी वैशिष्ट्ये आहेत. पुरी येथील जगन्नाथ मंदिर असो किंवा तिरुपतीचे व्यंकटेश मंदिर असो, तेथील शेकडो वर्षांपासून असलेली ही वेगळी वैशिष्ट्ये आजही लोकांना थक्क करीत असतात. गुजरातमधील द्वारका येथील भगवान द्वारकाधीश श्रीकृष्णाच्या मंदिराचीही अशी अनेक वैशिष्ट्ये आहेत. त्यामध्ये या मंदिराच्या शिखरावर असलेल्या ध्वजेचाही समावेश आहे.
देशातील सप्त मोक्षपुरींमध्ये द्वारकेचा समावेश होतो. मथुरेवर जरासंधाचे वारंवार आक्रमण होत असल्याने भगवान श्रीकृष्णांनी सौराष्ट्रात समुद्राला मागे हटवून द्वारकानगर वसवले होते. श्रीकृष्णाच्या निधनानंतर आठ दिवसांनी समुद्राने ही द्वारका पुन्हा गिळंकृत केली. सध्याची द्वारका ही बुडालेल्या द्वारकेनंतर वसवलेली नवी नगरी आहे. तेथे अतिशय प्राचीन काळापासून भगवान द्वारकाधीशाचे भव्य मंदिर आहे. हे मंदिर पाच मजली असून ७२ खांबावर उभे आहे. मंदिराचे शिखर ७८. ३मीटर उंचीचे असून त्यावर सुमारे ८४ फूट लांबीची धर्मध्वजा फडकत असते. असेही म्हंटले जाते की ही ध्वजा ५२ गजांची आहे. या ध्वजेवर सूर्य आणि चंद्राच्या प्रतिमा आहेत. त्याचा अर्थ जोपर्यंत सूर्य चंद्र असतील तर तोपर्यंत भगवान द्वारकाधीशांचे नाव कायम राहील. ही ध्वजा इतकी मोठी आहे की ती दहा किलोमीटर वरूनही दिसते. दुर्बिणीतून पाहिल्यावर तिच्यावरील चिन्हेही दिसून येतात. ही ध्वजा नेहमी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फडकत असते. वाऱ्याची दिशा कोणतीही असली तरी ही ध्वजा पूर्व दिशेकडेच फडकत असते. हे भारतातील एकमेव असे मंदिर आहे जिथे दिवसांतून तीन वेळा म्हणजेच सकाळी, दुपारी आणि संध्याकाळी ५२ गजाच्या ध्वजेचे आरोहण केले जाते. ही ध्वजा भाविकांनी अर्पण केलेली असते. आणि या भाविकांना आपला क्रमांक येण्यासाठी दोन दोन वर्षे वाट पहावी लागते. ध्वजा बदलण्याचा विधी हा एक खास कार्यक्रमच असतो. ही ध्वजा एक विशिष्ट शिंपीच शिवून देतो. ही ध्वजा उतरवणे – चढवणे हे कामही विशिष्ट लोकच करतात.
माहिती संकलन व प्रस्तुती : सुश्री प्रेमा माधव कुलकर्णी
☆ पत्रदुर्गा नीलाताई – लेखक श्री आनंद देवधर☆ प्रस्तुती – श्री आशिष बिवलकर ☆
नीलाताई उपाध्ये यांच्या निधनाची बातमी आज सकाळी समजली आणि मन आपोआपच भूतकाळात शिरले. महिला पत्रकारितेतील एक पर्व संपले.
माझे वडील वि ना उर्फ विसुभाऊ देवधर महाराष्ट्र टाइम्समध्ये असताना नीला पाटील त्यांच्या सहकारी होत्या. नीला पाटील म्हणजे शेकापचे ज्येष्ठ नेते दत्ता पाटील यांची भाची. तरुण भारतचे वसंतराव उपाध्ये यांच्याशी लग्न झाल्यानंतर त्या नीला उपाध्ये झाल्या आणि त्याच नावाने प्रसिद्ध झाल्या
मुंबईच्या पत्रकारितेच्या इतिहासातील पहिल्या पिढीतील दोन गाजलेल्या महिला पत्रकार म्हणजे इंग्रजी पत्रकारितेतील ओल्गा टेलीस आणि मराठीतील नीला उपाध्ये. मराठी पत्रकारितेतील आपले करिअर त्यांनी महाराष्ट्र टाइम्समध्ये व्यतीत केले.
ज्या काळात पत्रकारिता ही Male dominated होती. वार्ताहर हे पुरुष असत. त्या काळात नीलाताईंनी ते वर्तुळ भेदले. माझ्या माहितीप्रमाणे रात्रपाळीच्या वार्ताहर म्हणून काम करणाऱ्या त्या पहिल्या महिला पत्रकार होत्या. राजकीय पत्रकारिता करता करता साहित्य, कला, चित्रपट आदी क्षेत्रांमध्ये त्यांनी मुशाफिरी केली, विपुल लेखन केले आणि महाराष्ट्र टाइम्सच्या वाचकांना भरभरून खाद्य पुरवले. प्रेमळ परंतु कडक शिस्तीच्या नीलाताई निर्भीड होत्या. सडेतोड बोलत परंतु प्रेमळ होत्या.
“बाळशास्त्री जांभेकर- काळ आणि कर्तृत्त्व ” हे आज दुर्दैवाने आऊट ऑफ प्रिंट असलेले पुस्तक, त्यांचे वरिष्ठ सहकारी दि वि गोखले यांच्यावर लिहिलेले “पत्रकार दि. वि. गोखले व्यक्तित्त्व आणि कर्तृत्व” हे चरित्रात्मक पुस्तक आणि प्रतिभावांत कवयित्री शांताबाई शेळके यांच्यावर “शब्दवती शांताबाई” ही त्यांनी लिहिलेली काही पुस्तके.
मराठी तरुण तरुणींना पत्रकारितेचे धडे देण्याचे नीलाताईंनी केलेले कार्य हिमालयाएवढे आहे. गरवारे व्यवसाय विकास संस्थेसाठी त्यांनी अमाप कष्ट घेतले आणि पत्रकारांच्या दोन पिढ्या निर्माण केल्या. कोकण मराठी साहित्य परिषदेसाठीही त्यांनी उत्तम कार्य केले.
दोन व्यक्तिगत आठवणी सांगायच्या मोह अनावर होत आहे. सत्तरीच्या दशकाच्या मध्यावर (आता नेमके वर्ष आठवत नाही) मुंबई मराठी पत्रकार संघाची निवडणूक होती. त्या वर्षी माझे वडील खजिनदार म्हणून निवडून आले होते. दादांबरोबर मी संध्याकाळी आझाद मैदान येथील मुंबई मराठी पत्रकार संघात गेलो होतो नीलाताईंनी दादांचे अभिनंदन केले. त्यावेळी कोणीतरी निवडणूक हरले असा उल्लेख आला. त्यावेळी मी दादांना विचारले की “त्यांचे डिपॉझिट जप्त झाले असेल ना?” माझ्या त्या प्रश्नावर नीलाताई खळखळून हसल्या, माझा गालगुच्चा घेतला आणि दादांना म्हणाल्या “विसूभाऊ तुमचा मुलगा चुणचुणीत आहे. ” माझे वय जेमतेम १२-१३ असावे.
सुरुवातीला त्या सायनजवळ प्रतीक्षानगर येथे राहत असत. आम्ही तिघे भाऊ नॉनव्हेज खात होतो. एक दिवस त्यांनी आम्हाला त्यांच्या घरी खास आगरी पद्धतीचे मासे खायला बोलवले होते. माझ्या आयुष्यात पहिल्यांदाच मी घरी बनवलेले मासे खाल्ले. कोणतीही गोष्ट जेंव्हा आपण पहिल्यांदा करतो आणि ती आवडते तेंव्हा ती विसरता येत नाही. नीलाताईंच्या हातची “तुकडी” मी कधीही विसरू शकत नाही.
नवरात्राच्या निमित्ताने स्त्री शक्तीचा जागर सुरू असतानाच पत्रदुर्गा नीलाताई उपाध्ये यांच्या निधनाची बातमी यावी हा केवढा मोठा दैवदुर्विलास.
नीलाताईंच्या स्मृतीस विनम्र अभिवादन. त्यांच्या आत्म्यास चिरशांती लाभो हीच ईश्वरचरणी प्रार्थना.
लेखक : आनंद देवघर
प्रस्तुती : श्री आशिष बिवलकर
बदलापूर – मो 9518942105
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
पिंपरी चिंचवड येथील यशवंतराव चव्हाण स्मृती रुग्णालयातील मेल सर्जीकल वॉर्ड मधील एका बेडवरून एका आवाजाने माझे लक्ष वेधून घेतलं! वयाच्या सुमारे पन्नाशीत असलेला एक गृहस्थ बेडवरून उठण्याचा प्रयत्न करीत होता. त्याच्या सोबत कुणी नव्हतं. त्याच्या डोक्यावरची पगडी तशी सैल पडली होती. अंगावरच्या शर्टची वरची बटणे तुटलेली, पँट गुडघ्यावर फाटलेली होती. एका हाताच्या मनगटावर स्टीलचं कडं होतं, त्याच्या वरच्या भागावर खरचटल्याच्या जखमा होत्या अगदी ताज्या. कोणत्याही शीख बांधवास साजेशी भक्कम देहयष्टी, पण डोळ्यांत खूप आर्जव आणि आवाजात कंप.
मी त्याला धरून स्वच्छतागृहापर्यंत नेले. . . “शर्माईगा नहीं!” मी त्याला सांगितले, त्याने माझ्याकडे भरल्या डोळ्यांनी एकदा पाहिलं. त्याला तिथून परत आणताना त्याच्या चेहऱ्यावर अगतिकतेचे भाव दाटून आले होते!
नाव विचारलं. . अडखळत उत्तर आलं. . “जी, गुरमित. . . गुरमित सिंग!”
सकाळी एका टेंपोवाल्याने त्याला वायसीएम मध्ये आणून इमर्जंसी मध्ये भरती केलं होतं. . . आणि तो भला माणूस निघून गेला होता.
गुरमितचं जवळचं असं कुणी नव्हतं इथं. पुण्याजवळच्या एका औद्योगिक वसाहतीत पोटासाठी कमवायला गुरमित आला होता, काही वर्षांपूर्वी. मराठी समजत होतं, पण बोलता येत नव्हतं. कारखान्यातील काम अंदाजे शिकला आणि आता सीएनसी मशीन व्यवस्थित ऑपरेट करू शकत होता. पंजाबातील एका शहरात जन्मलेल्या या साध्या शेतमजूर माणसाचं लग्न झालेलं होतं, पण पत्नी अकाली निवर्तली होती आणि मूल झालेलं नव्हतं. . . पुन्हा लग्न करायचं त्याच्या मनात कधी आलं नाही. पोटासाठी दिल्ली गाठली, भावाला बोलावून घेतलं, त्याला रोजगाराला लावून दिलं, उपनगरातल्या एका गरिबांच्या वस्तीत जागा मिळवून घर बांधून दिलं पण भावजय आली आणि याला दिल्ली सोडावी लागली. कारण गुरमित आजारी झाला. . . एका वाहनाने धडक दिल्याने पायात रॉड टाकला होता. . . त्याने सगळं आपलं आपण केलं. भावाला उपद्रव नको म्हणून खरडत, रखडत दूर मैदानात शरीरधर्मासाठी जाई. कमाई थांबली होती पण खाण्या पिण्याचे नखरे अजिबात नव्हते. बरे झाल्यावर मजुरीला जाण्याची वाट पाहत होताच. . . पण भावाला जड झाला थोड्याच दिवसांत.
आयुष्याला काही दिशा नव्हती. भावाच्या संसारात मन गुंतवत आयुष्य काढायचं मनात होतं. . आईबाप आधीच देवाघरी गेले होते. गावची शेती अगदी नगण्य. एका ट्रकमध्ये क्लिनर बनून पुण्यात आला. आरंभी मिळेल ते काम केलं आणि नंतर उपनगरात कुणाच्या तरी ओळखीने कारखान्यात हेल्पर झाला. कारखान्यात इतर राज्यातून मजुरीसाठी आलेल्या कामगार मुलांसोबत नाईलाजाने राहावे लागले छोट्या भाड्याच्या खोलीत. हा शीख, ते इतर कुणी. याचा स्वभाव तसा अबोल. व्यसन नाही त्यामुळे कुणाशी देणे घेणे व्यवहार नाही.
कोरोना आला आणि खोली रिकामी झाली. . . गुरमित कुठे जाणार? कारखान्याच्या शेड मध्येच मुक्काम आणि काम. नंतर जवळ एक खोली भाड्याने मिळाली. पैसे शिल्लक पडलेले होते थोडे. अडीअडचणीमध्ये उपयोगी पडावेत म्हणून बँकेत जपून ठेवले होते.
गुरमित टायफॉइडने आजारी झाला. असाच एका संध्याकाळी गोळ्या औषधं आणायला म्हणून गावात निघाला होता. . . रस्त्यावरच्या दगडाला पाय अडखळून पडला. . . तो नेमका उताणा. कमरेला मार बसला आणि त्याचं अंग, विशेषतः संपूर्ण उजवा भाग बधिर झाला आणि सतत थरथरू लागला!
आज गुरमित थरथरत्या देहाने बेडवर पडून होता. रुग्णालयातील सेवाभावी संस्थेच्या लोकांनी गुरमितला मदतीचा हात दिला. त्यावेळी ycm मध्ये सहा बेवारस रुग्ण होते!
संस्थेने गुरमित ची जेवणाची व्यवस्था केली, जेवणाचे पार्सल आणून ठेवले. गुरमितची अवस्था तशी बरी वाटत नव्हती. विविध तपासण्या झाल्या. . रिपोर्ट यायचे होते.
गुरमितने डाव्या हाताने जेवणाच्या प्लास्टिक पिशवीची गाठ कशीबशी सोडवली, भाजी प्लेटमध्ये ओतली. . . उजवा हात आणि आता पायही थरथरू लागले होते. कसाबसा एक घास त्याने तोंडपर्यंत नेला. . . पण त्याला वेळ लागत होता. मी त्याच्या पोळीचा एक तुकडा तोडला, भाजीत बुडविला आणि त्याच्या मुखात घातला. . . . त्याने माझ्याकडे पाहिले. . . “मैं खा लूंगा प्राजी!” तो म्हणाला. . . मी म्हणालो” रहने दो. . . आराम से खाना”
आणखी तीन घास तोंडात घातल्यावर मात्र त्याने मला थांबायला सांगितले. . . संकोच होत होता त्याला. . . एवढा मोठा माणूस लहान मुलासारखा दुसऱ्याच्या हातून जेवतो आहे. . . त्याला कसं तरी वाटत असावं!
वॉर्डातील इतर रुग्णांचे नातेवाईक आणि नर्स आणि वॉर्डबॉय, मामा सुद्धा गुरमितला पाहून हळहळत होते!
दुपारी गुरमित सीरियस झाला! त्याला श्वास घेता येईना! डॉक्टरांनी धावपळ करून त्याला ऑक्सीजन लावला तिथेच. आय सी यू मध्ये बेड उपलब्ध नव्हता त्यावेळी. मग सर्व यंत्रे तिथेच आणून लावली. गुरमित घामाघूम झाला होता. . . . चार तास त्याने दम काढला. . . “लकवा मार गया क्या मुझे?” तो विचारू लागला. एकटा माणूस, अर्धांगवायू म्हणजे काय ते त्याला ठाऊक होते. . . आयुष्यभर परावलंबित्व!
मी त्याचा मोबाईल मागितला. . त्यात अगदी मोजकेच नंबर. छोटू म्हणून एक नंबर सेव्ह होता. . . “वो हमारे लिये मर गया”. . . . त्या भावाने मला उत्तर दिले. . फोन बंद!
एका सेवाभावी संस्थेविषयी गुरमितला वरवर माहिती होती, त्याने सांगितलेल्या गोष्टींवरून मी इंटरनेटवर अंदाजे शोध घेतला. दिल्लीतील एका संस्थेचे नाव, फोटो दिसले. गुरमितने त्या व्यक्तीला ओळखले. . . “उनसे बात करावो”. . . त्याने विनंती केली! पुढे पंजाबी भाषेत झालेल्या संवादात एवढेच समजले की. . ती संस्था फक्त रस्त्यावर बेवारस सापडलेल्या मानसिक रुग्णांवर मोफत उपचार करते!
“ऐसी हालत में जी के मैं क्या करुंगा?” गुरमित त्यांना विचारत राहिला. “प्राजी. . . . मेरी कुछ मदद करो. . बडी मेहरबानी होग्गी”. . . पण पलीकडून सोरी जी. . . एवढंच ऐकू आलं. “आप पुना में ही किसी से बात करो!”
काहीवेळाने गुरमित ची अवस्था आणखी बिघडली. पण तेवढ्यात आय सी यू मध्ये एक बेड उपलब्ध झाला. . . सर्वांनी मिळून गुरमितला स्ट्रेचरवर चढवले आणि त्या वॉर्ड मध्ये नेले!
थोड्यावेळाने समजले. . . सरदारजी सीरियस झाला आणखी. अंतर्गत रक्तस्राव झालाय. . . अवघड आहे! वॉर्डातील लोक हे ऐकून चुकचुकले!
आय सी यू मधील अत्यवस्थ रुग्णांच्या नातेवाईकांची धावपळ गुरमित पहात होता. . . त्याला त्याचा एकाकीपणा अधिकच टोचू लागला असावा. . . रुग्णाची जगण्याची इच्छा संपली की औषधे उपयोगाची नसतात!
रात्री गुरमित गेला! अशी अफवा पसरली. . . पण लगेच विरून गेली! कोणतेही रक्ताचे नाते नसलेले लोक क्षणभर मनातून हलले होते. . . सिस्टर आणि कर्मचारी त्यांना अशा बाबींची सवय असली तरी त्यांचे चेहरे बदलून गेले होते. . . . पण सरदार अभी जिंदा है! अशी पक्की बातमी आली आणि सर्वांनी दीर्घ निःश्वास टाकले. . . चला, या मरणाच्या खोट्या बातमीने बिचाऱ्याचे आयुष्य वाढू दे. . . एका मावशींनी देवाला हात जोडून म्हटले!
तीन आठवडे झाले. . . आज अचानक गुरमित जनरल वॉर्ड मध्ये पाय मोकळे करण्यासाठी हळूहळू फिरताना दिसला! अर्धांगवायूने त्याला बरीच सवलत दिली होती. . . उजवा हात अजुनही काहीसा बधीर होता, नीट चालता येत नव्हते. . . पण चालता येत होते हे महत्वाचे! डॉक्टर्स, नर्सेस, वॉर्ड बॉईज, मामा, मावश्या सगळे या तगड्या पण निरागस माणसाला काही कमी पडू देत नव्हते!
गुरमितने मला पाहिले आणि त्याचा चेहरा उजळला. . . त्याने नुकतेच त्याचे लांब केस धुतले होते आणि तो पगडी बांधण्याच्या तयारीत होता! त्याने मला मिठी मारली!
“कुछ खावोगे?” मी विचारले. दुपारच्या जेवणाची वेळ झालीच होती. ” नहीं, भाईसाब! खाना आताही होगा! ” तो संकोचून म्हणाला!
“पनीर रोटी?” मी म्हणालो तसे त्याच्या चेहऱ्यावर हास्य उमटले. . . गावाकडे असताना आईच्या हातची रोटी त्याला आठवली असावी. . . ट्रक वर असताना ढाब्यावर बाजेवर बसून खाल्लेली पनीर रोटी, दाल तडका त्याला नजरेसमोर दिसला असावा!
“पंजाबी हो. . . पनीर रोटी बिना खाना फिका फिका लगा होगा पिछले महिनाभर!”
मी पार्सलची पिशवी त्याच्या हातात दिली. . . . गुरमित ने माझा हात हाती घेतला. . . . आणि त्याच्या चेहऱ्यावर मला सारा पंजाब हसताना दिसला!
मी म्हणालो. . . सत् श्री अकाल. . . गुरमित म्हणाला. . जय महाराष्ट्र!
☆ “शौर्यसूर्यांवरील डाग !”☆ श्री संभाजी बबन गायके☆
मेजर शैतान सिंग
ही तर आपली खरी पितरे !!!!!!
अगदीच विपरीत परिस्थिती होती. इथले हवामान अगदीच नवीन. या हवामानाशी जुळवून घ्यायला कित्येक महिने लागू शकतात.. आणि या १२४ बहादूर जवानांना इथे पाठवले जाऊन केवळ काहीच दिवस झालेले आहेत. उभ्या आयुष्यात कधी बर्फाचे डोंगर पाहिलेले नाहीत, पावसासारखा बर्फ पडताना पाहिला आणि अनुभवलेला नाही. थंडी या शब्दाचा अर्थ या आधी कधी समजला नव्हता तो आता समजू लागलेला आहे. कपभर पाणी उकळायला काही तास लागताहेत. पायांतले बूट सर्वसाधारण हवामानासाठी बनवलेले. बोटे उघडी राहिली तर गळून जाण्याची शक्यता. तंबूही तसेच…. अगदी साधे.
.३०३ (point three-not-three) रायफली.. एक गोळी झाडल्यावर दुसरी गोळी झाडण्याआधी ती रायफल परत कॉक करावी लागे…. म्हणजे पुढची गोळी झाडायला रायफल तयार करावी लागे…. मिनिटाला फार तर वीस-तीस गोळ्या या रायफलमधून बाहेर पडणार! थंडीपासून बचाव करण्यासाठी हातात हातमोजे घालावेच लागतात.. पण मग या मोज्यामुळे रायफल फायर करण्यासाठी असणारा ट्रिगर (खटका, घोडा) ज्या धातूच्या गोलाकार रिंगमध्ये असतो, त्या रिंगमध्ये बोट नीट आत जात नाही… रायफल तर फायर करायचीच आहे… मग उजव्या हातातील मोजा काढावाच लागतो… आणि भयावह थंडीत उघड्या राहिलेल्या बोटाला हिमदंश होतोच… बोट मृत होऊन गळूनही पडू शकते! एका जवानाकडे फारतर सहाशे गोळ्या. पलटणीकडे असलेली अग्निशस्त्रे अगदीच सामान्य. आणि समोर…. अमर्याद संख्या असलेला लबाड शत्रू ! संख्या किती… तर आपल्यापेक्षा किमान वीसपट. आणि त्यांची हत्यारे आपल्यापेक्षा उजवी…. मिनिटाला पाचशे गोळ्या झाडणारी…. शिवाय ते तोफगोळेही झाडू शकत होते… आपल्या जवानांना आपला तोफखाना साहाय्य करण्याच्या भौगोलिक स्थितीत नाही… कारण तोफखाना आणि आपली युद्धभूमी यांमध्ये उंच डोंगर. आणि तरीही आपली अत्यंत महत्वाची हवाई धावपट्टी राखायची आहे…. अन्यथा शत्रू पुढे सरकरणार… आणि आपला मोठा भूप्रदेश ताब्यात घेणार अशी स्थिती. त्यांची मोठी टोळधाड येणार हे निश्चित होते… आणि त्यांची संख्या पाहता माघार घ्यावीच लागणार हे (तिथे क्वचितच दिसणा-या) सूर्यप्रकाशाएवढे लख्ख होते. दलनायक नावाने शैतान ! पण वृत्तीने देवासारखा… लढाऊ आणि सत्याची बाजू न सोडणारा…. जणू पांडवांचा सारथी… श्रीकृष्ण… मूळचा यादवच. तुम्ही माघारी निघून या… अशी सूचना वरिष्ठ लष्करी अधिका-यांनी दिलेली असताना दलनायक आपल्या जागी ठाम उभा. एकशे चोवीस वीर…. शत्रूला घाबरून माघारी पळून जाणे हे रक्तात नव्हतेच कधी… आताही नाही… कोई भी जवान पीछे न हटेगा !… ठरले ! हे एकशे चोवीस… ते हजारोंच्या संख्येने चालून आले… शत्रूकडे माणसांची कमतरता नव्हती….. आणि शस्त्रांची सुद्धा. आपल्या या १२४ जवानांची शत्रूस मारता मारता मरेतो झुंज सुरु झाली आणि चार तासांत संपली सुद्धा. आपल्या शूरांनी त्या हजारो शत्रूसंख्येतील किमान हजारभर तरी आपल्या. ३०३ रायफली, संगीनी आणि नुसत्या हातांनी यमसदनी धाडले होते. शत्रूने ती लढाई तांत्रिकदृष्ट्या जिंकलेली असली तरी त्यांची हृदयं भारतीय सैन्याच्या मृत्युंजयी पराक्रमाने काळवंडून गेली… ते माघारी निघून गेले… त्यांनी आणखी पुढे येण्याची हिंमत दाखवलीच नाही असे म्हटले जाते… आणि दोनच दिवसांत त्यांच्या बाजूने युद्धविराम जाहीर केला ! या युद्धात इतर कोणत्याही आघाडीवर चीनला एवढ्या प्रतिकाराला सामोरे जावे लागले नव्हते… It was a real Last Stand of Indian soldiers!
११४ सैनिक सहकारी त्यांच्या प्रिय अधिका-यासह.. मेजर शैतान सिंग साहेबांसह, देशाच्या सीमेच्या रक्षणार्थ प्राणांचे बलिदान देऊन बर्फाच्या कड्यांच्या आड, बर्फात, खंदकांमध्ये निपचित पडलेले होते. सर्वांनी छातीवर गोळ्या झेलल्या होत्या. एकाने तर तब्बल सत्तेचाळीस गोळ्या उरात सामावून घेतल्या होत्या.. ३०३ रायफल फायर करता यावी म्हणून सर्वांनी हातातले मोजे काढून फेकून दिले होते… एकाच्या हातातील हातागोळा तसाच त्याच्या हातात होता… उभ्या स्थितीतच प्राण गेला होता! वैद्यकीय सहायकाच्या हातात इंजेक्शनची सिरीन्ज तशीच होती… त्याला डोक्यात गोळ्या लागल्या होत्या… तब्बल ११४ देह बर्फात बर्फ होऊन थिजून गेलेले… पण पुन्हा कधीही जिवंत होतील आणि शत्रूवर तुटून पडतील असे वाटावे!
या दिवशी लढाईत उतरलेल्या आठ-दहा जवानांच्या प्राणांवर त्यादिवशी यमदूतांची नजर पडली नसावी… ते बचावले… त्यातील एकाने, रामचंद्र यादव यांनी जबर जखमी झालेल्या मेजर शैतान सिंग साहेबांना स्वत:च्या अंगावर बांधून घेऊन काही अंतरावर वाहून नेले… तशाही स्थितीत मेजर साहेबांनी “छावणीत पोहोचा… आपले जवान कसे शेवटच्या श्वासापर्यंत लढले ते त्यांना सांगा!” असे बजावले. पण साहेबांना असे टाकून माघारी येण्यास त्याने नकार दिला. रात्रीचे सव्वा आठ वाजले होते मेजर साहेबांच्या मनगटी घड्याळात…. काळजाच्या धडधडीवर चालणारे ते पल्स घड्याळ… बंद पडले… साहेबांच्या हृदयाची धडधड बंद पडल्यावर!…. मेजर शैतानसिंग साहेब देवतुल्य कामगिरी बजावून निजधामाला निघून गेले. रामचंद्र यादव यांनी मेजर साहेबांचा देह शत्रूच्या हाती लागू नये असा लपवून ठेवला! जिवंत सापडलेल्या सहा जणांना चीनी सैनिकांनी युद्धकैदी म्हणून पकडून नेले… याट रामचंद्र यादव सुद्धा होते…. रामचंद्र यादव साहेब अंधारात शत्रूची नजर आणि पहारे चुकवून निसटले आणि भारतीय हद्दीत आले… त्यांनी छावणीतल्या मुक्कामात खायला घालून सांभाळलेल्या एका भटक्या कुत्र्याने त्यांना आपल्या लष्करी छावणीपर्यंत वाट दाखवली! हा जखमी जवान भारतीय लष्कराच्या ताब्यात आला, त्याच्यावर वैद्यकीय उपचार केले गेले. दरम्यान २१ नोव्हेंबर, १९६२ रोजी म्हणजे रेझांग ला (चुशुल) येथे झालेल्या प्रचंड लढाईनंतर चीनने एकतर्फी युद्धविराम जाहीर केला गेला होता….. चीनी जरी जिंकले असले तरी त्यांचे मनोधैर्य खच्ची झाले होते….. कदाचित त्यामुळेच त्यांनी युद्धविराम जाहीर केलेला असावा.. असे अनेकांना वाटते. सुमारे १८००० फूट उंचीवर झालेले हे रणकंदन प्रत्यक्षात पाहणारे आणि त्याची कहाणी सांगण्यासाठी जिवंत राहिलेले केवळ सहाजणच होते.. त्यातील चार चीनच्या ताब्यात… त्यातील एक तिथेच मृत्यू पावला. एक जण तिथून निसटला होता.
जो जिवंत परतला होता तो सांगत असलेली युद्धकथा इतकी अविश्वसनीय होती की मोठमोठ्या लष्करी अधिका-यांना ही भाकड कथा भासली… एकशे चोवीस जवान हजारो चिन्यांचा खात्मा करू शकले, हे त्यांच्या पचनी न पडणे साहजिकच होते…. कारण अत्यंत अपु-या साधन सामुग्रीच्या जोरावर अगदी ऐनवेळी अनेक सैनिक तिथे पाठवले गेले होते. जो सैनिक हे सांगत होता त्याला दिल्लीत बोलावले गेले… चुकीचे, खोटे सांगितले तर अगदी कोर्ट मार्शल होईल अशी तंबीही दिली गेली… जवान म्हणाला… ”साहेब, आपण प्रत्यक्ष येऊन बघा… तिथली परिस्थिती समजावून घ्या. मेजर साहेब अजूनही तिथेच बसून आहेत.. त्यांचे रक्ताळलेले हातमोजे त्यांच्या देहाशेजारीच ठेवलेत मी… साहेब तिथेच आहेत… निश्चेष्ट !”
अधिक माहिती घेतली गेली… दरम्यान काही युद्धकैदी भारताच्या ताब्यात मिळाले.. त्यांनी या गौरवशाली लढ्याच्या हकीकतीला दुजोरा दिला ! पण तरीही शंका होतीच…. प्रत्यक्ष डोळ्यांना पुरावा दिसत नव्हता…. प्रत्यक्ष जिथे लढाई झाली तिथपर्यंत जाणे युद्धाच्या वातावरणात शक्य नव्हते !
चिन्यांच्या तावडीतून सुटलेले हे वीर आपल्या मूळ गावी परतले…. आणि सामाजिक बहिष्काराचे बळी ठरले ! जिथे मुळात युद्धाची हकीकतच लष्करी अधिकारी मान्य करायला तयार नव्हते तिथे सामान्य गावकरी का वेगळा विचार करतील? कारण त्यांच्या समाजात युद्धात लढता लढता मरण्याची परंपरा…. हे पाच सहा जणच माघारी आले म्हणजे हे शत्रूला पाठ दाखवून माघारी पळाले असतील ! गावाने यांना वाळीत टाकले.. यांच्या मुलांच्या शाळा बंद केल्या…. भगोडे (पळपुटे) म्हणू लागले सारे यांना ! हे आपेश मात्र मरणाहुनी ओखटे होते…. प्रश्न जवानांच्या हौतात्म्याचा होता… त्यांचा पराक्रम असा संशयाच्या भोव-यात सापडणे किती दुर्दैवाचे होते!
१३, कुमाऊ रेजीमेंट होती ती. कुमाऊ हा उत्तराखंडमधील एक प्रदेश आहे. त्यावरून या रेजिमेंटचे नाव ठेवण्यात आले. राजस्थानात एका लष्करी अधिका-याच्या पोटी जन्मलेले मेजर शैतानसिंग भाटी या सेनेचे नायक होते. त्यांच्या नेतृत्वात ‘आभीर’ (अभिर) अर्थात नीडर, लढाईत शेवटच्या क्षणापर्यंत संघर्ष करत राहण्यात जीवनाचे सार्थक मानणारे ‘अहीर’ या लढाऊ हरयाणा भागातून आलेल्या समाजाचे कित्येक सैनिक होते… हिंदुस्तानात अगणित लढाऊ समाजघटक आहेत… ते सर्व सैन्यात एकमेकांच्या खांद्यास खांदा लावून लढत आहेत…. म्हणून आज देश उभा आहे !
फेब्रुवारी, १९६२. युद्धाविराम होऊन तीन महिने उलटून गेले होते. एक गुराखी आपले याक प्राणी हाकत हाकत तसा चुकूनच रेझांगला (चुशूल) नावाच्या परिसरातल्या त्या बर्फाच्या पहाडावर पोहोचला…. लढाख मधले हे 2. 7 किलोमीटर्स लांब आणि 1. 8 किलोमीटर्स रुंदी असलेले हे पठार ! तेथील दृश्य पाहताच त्याचे डोळे प्रचंड विस्फारले असतील ! तिथे भारतीय सेनेची एक सबंध तुकडी शत्रूच्या प्रतिकारासाठी बर्फात पाय रोवून उभी होती… सर्वांच्या रायफली लोड केलेल्या आणि शत्रूच्या दिशेने तोंड केलेल्या होत्या… शत्रू टप्प्यात येताच… रायफली फायर होणार होत्या… हातातल्या हातबॉम्बची फक्त पिन उपसायची बाकी होती… काहींच्या हातात रायफलच्या संगीनी होत्या… शत्रूच्या छातीत भोसकण्यासाठी सज्ज… फक्त या सेनेतील प्रत्येकाचे डोळे मिटलेले होते… कुडीतून प्राण निघून गेले होते… एका महाप्रचंड युद्धाचे एक शिल्पचित्रच जणू निसर्गाने तिथल्या बर्फात कोरले होते…. त्यात मेजर शैतान सिंग साहेबही होते… प्रचंड जखमी अवस्थेत एका खडकाला टेकून बसलेले…. शांत, क्लांत!… त्या देहात एका क्षणासाठी जरी देवाने पुन्हा चेतना निर्माण केली असती तरी ते म्हणाले असते…. ”.. पीछे न हटना… फायर !”
त्या गुराख्याकडून ही खबर पहाडाखाली आणि तिथून वायुवेगाने दिल्लीपर्यंत पोहोचली…. योजना झाली… पाहणी पथक युद्धभूमीवर पोहोचले…. पाहणा-या प्रत्येकाच्या डोळ्यांत आसवांनी गर्दी केली…. देशासाठी प्राणांचे बलिदान म्हणजे काय याचा बर्फात थिजलेला वस्तुपाठ त्यांच्या समोर होता… आता त्यांच्या हौताम्याबद्दल कसलीही शंका उरली नव्हती….. देहांची मोजदाद झाली… ओळख पटवली गेली…. कित्येक देह सापडलेच नाहीत…. आहेत त्या देहांवर त्याच ठिकाणी अंत्यसंस्कार झाले ! मेजर शैतान सिंग साहेबांचा देह त्यांच्या जन्मगावी पाठवण्यात आला ! ते जिवंतपणी परमवीर म्हणून लढले.. ते मरणोपरांत परमवीरचक्र विजेते ठरले. त्यांच्या हुतात्मा सहकारी सैनिकांचाही यथोचित गौरव करण्यात आला ! बचावल्या गेलेल्या बहादूर सैनिकांना मानाची पदे बहाल केली गेली. १९४ शौर्य सूर्य आता उजळून निघाले होते… त्यांच्यावरील डाग पुसले गेले होते ! पळपुटे म्हणून हिणवल्या गेलेल्या सैनिकांना देशाने आता वीर म्हणून स्वीकारले….. युद्धभूमीत स्मारक उभारले गेले… १९४ आत्मे शांततेत परलोकीच्या प्रवासास निघून गेले असतील…. ताठ मानेने !
१८ नोव्हेंबर, १९६२.. या दिवशी कृष्ण शुद्ध सप्तमी तिथी होती. या दिवशी आपल्या या पितरांनी हे जग त्यागले होते…. आज पितृपंधरवड्याचा अखेरचा दिवस… सर्वपित्री अमावास्या ! या सर्वपितरांसाठी आज एक घास बाजूला काढून ठेवू !
(काल परवाच भारतीय रेल्वेने आपल्या नव्या इंजिनला ‘ १३, कुमाउ ‘ हे नाव देऊन एक चांगले पाऊल उचलले. त्यावरून हा लेख लिहावासा वाटला. आपल्यासाठी जीवाचे बलिदान दिलेल्या सैनिकांचे स्मरण सतत व्हायला पाहिजे हा ह्या कथा सांगण्यामागील उद्देश ध्यानात घ्यावा. मी काही अभ्यासू लेखक नाही… पण तरीही लिहितो…जय हिंद! 🇮🇳)
(पहिले छायाचित्र परमवीर मेजर शैतान सिंग साहेब यांचे. दुस-या छायाचित्रात युद्धभूमीवर मृत सैनिकांच्या देहांवर अंत्यसंस्कार केले गेले ते दृश्य.. )
☆ शौर्य गाथा : नायक जदुनाथ सिंह राठोड… परमवीर चक्र – लेखक : अज्ञात ☆ भावानुवाद – श्री मेघःशाम सोनवणे ☆
नौशेरा सेक्टर येथे एकट्याने डझनावारी शत्रू सैनिकांशी लढून भारतीय सैन्यासाठी महत्वाचा असा एक दिवस वाचवलेला योद्धा.
ही खऱ्या अर्थाने हिरो असलेल्या नायक जदुनाथ सिंह राठोड या राजपूताची वीरगाथा आहे. त्यांचा जन्म २१ नोव्हेंबर १९१६ रोजी उत्तरप्रदेशातील शहाजहानपूर च्या खजुरी गावी झाला होता. भारतीय सैन्याच्या 1/7 राजपूत रेजिमेंट (आताची ब्रिगेड ऑफ गार्डस् ची चौथी बटालियन) मध्ये ते सेवेत होते..
६ फेब्रुवारी १९४८ रोजी काश्मिर मधील नौशेरा सेक्टरच्या तैंधर येथे शत्रूसैन्याच्या अगदी समोरची दोन नंबरची चौकी आर्मी नंबर 27373 जदुनाथ सिंह यांच्या नेतृत्त्वाखाली होती. ही चौकी शत्रुच्या अगदीच समोर होती. हत्यारांनी सज्ज मोठ्या संख्येतील शत्रुला सामोरे जाण्यासाठी फक्त नऊ सैनिक या चौकीवर होते. ही चौकी जिंकण्यासाठी शत्रूने हिरीरीने लागोपाठ हल्ले केले. शत्रूसैन्याच्या हल्ल्याची पहिली लाट या चौकीवर येऊन आदळली. आपले शौर्य व नेतृत्वगुणाचे प्रदर्शन करीत आपल्या जवळ असलेल्या छोट्या तुकडीच्या हिंमतीच्या बळावर नायक जदुनाथ सिंह यांनी शत्रुला गोंधळात टाकत पळवून लावले.
आपल्यापैकी चार सैनिक जखमी झाले पण तरीही जदुनाथ सिंह यांनी आपले उच्च नेतृत्वगुण व समजदारीच्या बळावर आपल्या हुकुमातील, संख्येने कमी असलेल्या सैनिकांचा मोर्चा बांधून पुढच्या हल्ल्यास सामोरे जाण्यास ते सज्ज झाले. त्यांचे धीरगंभीर व्यक्तिमत्त्व व हिम्मतीवर त्यांच्या सैनिकांना पुर्ण विश्वास होता व ते शत्रुच्या हल्ल्याचा सामना करण्यास जय्यत तयार होते. शत्रूसैन्याने दुसरा हल्ला मोठ्या उमेदीने व आधीपेक्षा जास्त सैनिकांसह प्रखरतेने चढवला. शत्रूच्या अपेक्षेविपरीत, अगदीच नगण्य सैनिक राहिले असतांनाही, नायक जदुनाथ सिंह यांच्या शौर्यपुर्ण नेतृत्वाखाली त्यांनी ही चौकी लावून धरली. सर्वच सैनिक जखमी झाले होते. नायक जदुनाथ सिंह यांचाही उजवा हात जखमी झाला होता, तरीही घायाळ ब्रेन गनरला बाजूला सारून त्यांनी स्वतः ब्रेनगनचा ताबा घेतला.
शत्रुसैन्य चौकीच्या अगदी भिंतींपर्यंत येऊन पोहोचले होते, पण नायक जदुनाथ सिंह यांनी पुन्हा अतुलनीय धैर्य दाखवत शर्थीने शत्रूशी लढत राहिले. स्वतःच्या जिवीताची पर्वा न करता जखमांकडे पूर्ण दुर्लक्ष करीत आपला धीरगंभीर स्वभाव व शौर्य दाखवत लढत रहाण्यासाठी आपल्या सैनिकांचा उत्साह वाढवत राहिले.
नायक जदुनाथ यांचा गोळीबार इतका विध्वंसक होता की, चौकी हरण्याच्या स्थितीत असतांनाही विजयश्री खेचून आणल्याचे स्पष्ट दिसत होते. शत्रूसैन्य जमीनीवर विखुरलेल्या त्यांच्या मृत व जखमी सैनिकांना सोडून आरडाओरडा करत पळून गेले.
आपल्या अतुलनीय शौर्याने अत्यंत बिकट परिस्थितीत खऱ्याखुऱ्या योद्ध्याप्रमाणे लढत, कणखर नेतृत्वगुणाचे उदाहरण स्थापित करीत नायक जदुनाथ सिंह यांनी दुसऱ्या हल्ल्यापासून आपल्या चौकीचे रक्षण केले. आतापर्यंत या चौकीवरील इतर सर्वच भारतीय सैनिक वीरगतीस प्राप्त झाले होते. ही चौकी जिंकायचीच या निर्धाराने शत्रूसैन्याने मोठ्या संख्येने आपला तिसरा निर्णायक हल्ला चढवला.
आतापर्यंत खूपच जखमी झालेले नायक जदुनाथ सिंह अक्षरशः एकहाती तिसऱ्या हल्ल्याला तोंड देण्यासाठी सज्ज झाले. अगदी हिंमतीने व कणखरपणे ते आडोशामधून बाहेर आले व पुढे सरसावत असलेल्या शत्रुसैन्याच्या तुकडीवर एकट्याने आपल्या स्टेनगनने अविश्वसनीय असा हल्ला चढवला. अचानक झालेल्या हल्ल्याने विस्मयचकीत होत शत्रूसैन्याची तुकडी सैरावैरा पळत सुटली.
नायक जदुनाथ सिंह यांना या तिसऱ्या व निर्णायक हल्ल्यात डोक्यात व छातीवर अशा दोन गोळ्या लागल्याने वीरमरण प्राप्त झाले. अशारीतीने पुढे सरसावणाऱ्या शत्रूवर एकहाती हल्ला चढवतांना दाखविलेल्या धाडस व अतुलनीय शौर्य गाजवत केलेल्या सर्वोच्च बलिदानामुळे युद्धातील महाभयंकर अडचणीच्या वेळी या वीर सैनिकाने, नौशेराच्या संरक्षणासाठी असलेल्या आपल्या सैन्याची कुमक व संपुर्ण विभागावर शत्रूसैन्याला चाल करून जाण्यापासून रोखले होते.
अशी अत्यंत धोकादायक परिस्थिती समोर दिसत असतांनाही अतुलनीय शौर्य दाखवत आपल्या जीवाची पर्वा न करता सर्वोच्च बलिदान देत हौतात्म्य पत्करल्याचे उतराई होत, नायक जदुनाथ सिंह राठोड यांना युद्धकाळातील सर्वोच्च सन्मानाचे पदक, ‘परम् वीर चक्र’ (मरणोपरांत) प्रदान करुन गौरविण्यात आले. हा सन्मान मिळवणारे ते चौथे वीर होते.
देशाला त्यांच्यावर गर्व आहे. “ हे वीर जवान, तुझे सलाम।”
मूळ लेखक- अनामिक.
मराठी अनुवाद – मेघःशाम सोनवणे.
मो 9325927222
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
इंद्रधनुष्य 
