Category: इन्द्रधनुष्य

श्री सुहास सोहोनी

 इंद्रधनुष्य 

☆ छान सुंदर सखी – २०२३… ☆ संग्राहक – श्री सुहास सोहोनी ☆ 

१. एखादं अतिशय कष्टाचं काम मी आजच पूर्ण करीन अशी खुळी जिद्द कशासाठी, जेव्हा ते काम उद्या दुसरा कोणी तरी करणार आहे !! 

२. आपले कष्ट आणि मेहेनत दुसर्‍या कोणाला ठार मारणार नाहीत हे नक्की. पण उगीच चान्स् कशाला घ्या !!! 

३. आपल्या शेजार्‍यावर खूप प्रेम करा. पण पकडले जाणार नाही याची डोळ्यांत तेल घालून काळजी घ्या !! 

४. ऑफिसमध्ये आरडाओरड करू नका. झोपलेल्यांची झोप डिस्टर्ब करू नका !!! 

५. ग्रंथ अतिशय पवित्र असतात. त्यांना स्पर्श करून विटाळू नका !! 

६. प्राणी आणि पक्षी यांच्यावर प्रेम करा. ते खूपच टेस्टी असतात !! 

७. फळे, सॅलड्स अतिशय पौष्टिक असतात. ती आजारी रुग्णांसाठी राहू द्या. तुम्हाला इतर बरंच काही खाण्यासारखं आहे !!! 

८. आयुष्यात सुख-आनंद म्हणजेच सर्वस्व या भ्रमात राहू नका. लग्न करा !!! 

संग्राहक : सुहास सोहोनी 

रत्नागिरी

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

☆ पुण्याची कहाणी:  कालची अन् आजची! – सुश्री प्रज्ञा रामतीर्थकर ☆ प्रस्तुती – सौ.बिल्वा शुभम् अकोलकर ☆

आटपाट नगर होतं ​—-विद्येचं माहेरघर होतं ​​​​

​​​​सह्याद्रीच्या कुशीत होतं​​​​—-टेकड्यांच्या मुशीत होतं ​​​​

​​

मुळा-मुठा निर्मळ होती ​​​​​—-गोड पाण्याची चंगळ होती ​​

​​​काळ्या मातीत कस होता​​​​​​—-वरण भात बस्स होता​​​​​​

निसर्गाचं देणं होतं ​​​​—-पाताळेश्वरी लेणं होतं ​​​​

​​​​नाव त्याच पुणं होतं ​​​​—-खरंच काही उणं नव्हतं ​​​​

​​​​​

शिवबाचं बालपण होतं​​​—-जिजामातेचं धोरण होतं​​​

​​मोगलाई कारण होतं​​​—-पुण्याचं ज्वलन होतं​​​

​​​

​छत्रपतींचं स्वराज्य होतं​​​​—-पेशव्यांचं अटकेपार राज्य होतं​​​​

​​​​निधड्या छातीचे मावळे होते​​​​—-पराक्रमाने न्हायले होते​​​​

पर-स्त्री मातेसमान होती​​​​—-कोल्ही-कुत्री गुमान होती​​​​

​​नवसाला पावणारे गणपती होते​​​​—-तालमीसाठी मारुती होते​​​​

​​

चिरेबंदी वाडे होते​​​​—-आयुर्वेदाचे काढे होते​​​​

अंगणात रांगोळी होती​​​​​​—-घराची दारं उघडी होती​​​​​

​​​​

संध्याकाळी दिवेलागणी होती​​​​—-घरोघरी शुभंकरोती होती​​​​

गृहिणी अन्नपूर्णा होत्या​​​​—-तडफदार स्वयंसिद्धा होत्या

​​​​

जेवायला साधी पत्रावळ होती ​​—-चौरस आहाराने परिपूर्ण होती​​​

वेदांचा अंगिकार होता​​​​​​​—-विद्वान लोकांचा संचार होता​​​​​​

टिळकांची सिंहगर्जना होती​​​​—-आगरकरांची सुधारणा होती​​​​

​​​​फडके चाफेकरांचं बंड होतं—-सावरकरांचं अग्निकुंड होतं

​​​

रानडे, फुले, कर्वे झटले होते​​​—-बायकांचे जगणे फुलले होते​​​

​​विद्वत्तेची पगडी होती​​​​—-सन्मानाची भिकबाळी होती​​​​

घरंदाज पैठणी होती—-शालीन नथणी होती

काटकसरीचा वारा होता —-उधळपट्टीला थारा नव्हता

सायकलींचे शहर होतं—-निवृत्त लोकांचे घर होतं  

एका दमात पर्वती चढणं होतं—-दुपारी उसाचा रस पिणं होतं 

पुण्याची मराठी प्रमाण होती​​​​—-शुद्धतेची कमाल होती​​​​

कलाकारांची कर्मभूमी होती​​​—-पुणेकरांची दाद जरूरी होती​​​

सवाई गंधर्व, वसंत उत्सव होते —-पुणेकरांना अभिमानास्पद होते 

​​​​सार्वजनिक मंडळे विधायक होती​​​​—-समाज-स्वास्थ्याला तारक होती​​​​

​​​​:

:

पण परंतु किंतु….​​​​​…. 

औद्योगिक क्रांती झाली​​​​—-पुण्यामध्ये पिंपरी आली​​​​

​​चारी दिशांनी कामगार आले​​​​​​—-स्थानिक मात्र बेरोजगार झाले​​​​​​

​​

​​​कारखाने धूर ओकू लागले ​​—-पुणेकर सारखे खोकू लागले ​​

​संगणकाची नांदी झाली ​​—-हिंजवडीची चांदी झाली ​​

​​

पुण्याची आय-टी पंढरी झाली​​—-तज्ञांची मांदियाळी आली​​

तांत्रिक भाषा ओठावर रूजली​​​​​—-मराठी मात्र मनातच थिजली​​​​​

उंच इमारतींचे पीक आले​​—-शेती करणे अहित झाले 

टेकड्यांवर हातोडा पडला—-सह्याद्रीच तेवढा कळवळला 

मुळा-मुठा सुकून गेली—-सांडपाण्याने बहरून आली

​​​​​रस्ता गाड्यांमध्ये हरवत गेला​​​​​​—-चालताना श्वास कोंडत गेला 

पिझा बर्गर ‘जेवण’ झाले—-सार्‍यांनाच आजारपण आले 

डॉक्टरांनी आपली दुकाने थाटली —-बँकांनी आरोग्यासाठी कर्जे दिली

​​​​​

‘युज अँड थ्रो’ प्रतिष्ठेचे झाले​​​​​​—-जागोजागी ढीग कचऱ्याचे आले​​​​​​

​​​​तरुणाई  रेव पार्टीत रंगली​​​​—-चारित्र्याची कल्पना मोडीत निघाली​​​​

​​

मारामारी, खून, बलात्कार झाले​​—-निर्ढावलेल्या मनांचे साक्षात्कार झाले ​​—– 

​​​​

​एकेकाळची पुण्य नगरी​​​​—-

होतेय आता पाप नगरी​​​​—-

भिन्न प्रांतीयांची भाऊगर्दी—-

कुठे हरवला अस्सल पुणेरी?​​​​​—-

कुठे हरवला अस्सल पुणेरी?​​​​​—-

प्रस्तुती –  सुश्री प्रज्ञा रामतीर्थकर

संग्रहिका: सौ.बिल्वा शुभम् अकोलकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ बाहुलीचा हौद — लेखक : अज्ञात☆ सुश्री शुभा गोखले ☆ 

 भाऊबीज… स्त्री पर्वात ‘सण’ म्हणून या दिवसाला खूप महत्त्व.

पण स्त्री इतिहासात या दिवसाला अजून एक महत्व आहे…

…आज ह्या दिवशी, म्हणजे या तिथीला… पुण्यनगरीत जवळपास १७५ वर्षापूर्वी या दिवशी एक खूप मोठी ऐतिहासिक गोष्ट घडली…ती म्हणजे… बाहुलीच्या हौदाचे लोकार्पण.

काय आहे हा बाहुलीचा हौद ? बाहुली कोण? या हौदाचे एवढे महत्व का ?… सांगते...

मी स्वतः इतिहासाची विद्यार्थिनी…

कॉलेजमधे असताना महात्मा फुले यांचे चरित्र अभ्यासताना, कुठेतरी वारंवार डॉक्टर विश्राम घोले यांचा उल्लेख यायचा. ते फार मोठे शल्यविशारद होते. ते माळी समाजातील बडे प्रस्थ. ते पुणे नगरपालिकेचे सदस्य आणि नंतर स्थायी समिती अध्यक्ष होते… ते महात्मा फुले यांचे सहकारी आणि फॅमिली डॉक्टर होते. आणि त्याहीपेक्षा मह्त्वाचे म्हणजे ते सुधारक होते.

महात्मा फुले यांच्यापासून प्रेरणा घेऊन  त्यांनी स्त्री शिक्षणाची पालखी आपल्या खांद्यावर घेतली.

सुरुवात आपल्या घरातून करण्यासाठी त्यांनी आपली लाडकी कन्या बाहुली… हिला शिकवण्यास सुरुवात केली.

बाहुली… खरोखरच नावाप्रमाणे बाहुली. वय अवघे ६-७. अतिशय हुशार कुशाग्र आणि चुणचुणीत… बाहुलीच्या शिकण्याला डॉक्टर घोले यांचे पाठबळ असले तरी घरातील जेष्ठ व्यक्ती, महिलाना त्यांची ही कृती पूर्ण नापसंत होती.  किंबहुना त्यांचा याला प्रखर विरोध होता.

अनेकदा डॉक्टर घोले यांना समजविण्याचा प्रयत्न जातीतील मान्यवरांनी केला. जातीतून बहिष्कृत करण्याची धमकी दिली. पण डॉक्टर घोले यांनी कुठल्याही अडचणीला भीक घातली नाही.

शेवटी ……. 

काही नतद्रष्ट नातेवाईक व्यक्तींनी … काचा कुटुन घातलेला लाडू बाहुलीस खावयास दिला… अश्राप पोर ती…काचांचा लाडू खाल्ल्यामुळे अंतर्गत रक्तस्त्राव होऊन मृत्यूमुखी पडली… 

… बाहुलीचा मृत्यू झाला… स्त्री शिक्षणाचा हा पहिला ज्ञात बळी.

आपल्या लाडक्या लेकीच्या स्मरणार्थ डॉक्टर घोले यांनी बाहुलीचा हौद बांधला, आणि तो सर्व जातीधर्मातील लोकांसाठी खुला ठेवला. त्याचा लोकार्पण सोहळा मातंग समाजातील थोर सुधारक दादा भुतकर यांच्या हस्ते भाऊबीजेच्या दिवशी ठेवल्याची नोंद आहे… पण  इतिहासात बाहुलीच्या जन्म मृत्युच्या तारखेची नोंद मात्र आढळत नाही.

काळ बदललाय. कालपटावरील आठवणी धूसर झाल्यात. डॉक्टर विश्राम घोले यांच्या नावाचा घोले रोड आता सतत वाहनांच्या वर्दळीने धावत पळत असतो. पूर्वी शांत निवांत असलेली बुधवार पेठ आज व्यापारी पेठ म्हणून गजबजून गेलीये. फरासखाना पोलीस चौकीसुध्दा आता कोपऱ्यात अंग मिटून बसलीये… आणि त्या फरासखाना पोलीस चौकीच्या एका कोपऱ्यात बाहुलीचा हौद…  इतिहासाचा मूक साक्षीदार….स्थितप्रज्ञाची वस्त्रे लेवून उभा आहे…

बाहुलीचा फोटो मला खूप शोध घेतल्यावर इतिहास संशोधक मंडळातील एका जीर्ण पुस्तकात साधारणपणे सहा वर्षापूर्वी सापडला…

… आज बाहुलीची आठवण … कारण आजचा तो दिवस …

तिच्या स्मरणार्थ बांधलेल्या हौदाचा आजच्या दिवशी लोकार्पण सोहळा झाला होता… स्त्री शिक्षणासाठी आत्माहुती देणाऱ्या बाहुलीच्या निरागस सुंदर स्मृतीस मनोभावे वंदन.

लेखक – अज्ञात

प्रस्तुती : सुश्री शुभा गोखले

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

 इंद्रधनुष्य 

☆ “सरणारे वर्ष मी” – कविवर्य मंगेश पाडगावकर ☆ प्रस्तुती – श्री सुहास रघुनाथ पंडित ☆

मी उद्या असणार नाही,

असेल कोणी दूसरे !

मित्रहो सदैव राहो,

चेहरे तुमचे हासरे

झाले असेल चांगले,

किंवा काही वाईटही !

मी माझे काम केले,

नेहमीच असतो राईट मी

माना अथवा नका मानु,

तुमची माझी नाळ आहे !

भले होओ, बुरे होओ,

मी फक्त “काळ” आहे

उपकारही नका मानु,

आणि दोषही देऊ नका !

निरोप माझा घेताना,

गेट पर्यन्त ही येऊ नका

उगवत्याला “नमस्कार”,

हीच रीत येथली !

विसरु नका “एक वर्ष”,

साथ होती आपली

धुंद असेल जग उद्या,

नव वर्षाच्या स्वागताला !

तुम्ही मला खुशाल विसरा,

दोष माझा प्राक्तनाला

शिव्या, शाप, लोभ, माया,

यातले नको काही !

मी माझे काम केले,

बाकी दूसरे काही नाही

निघताना “पुन्हा भेटु”,

असे मी म्हणनार नाही !

“वचन” हे कसे देऊ,

जे मी पाळणार नाही

मी कोण ?

सांगतो..

“शुभ आशिष” देऊ द्या,

“सरणारे वर्ष” मी,

आता मला जाऊ द्या !!

— कविवर्य मंगेश पाडगावकर 

संग्राहक : सुहास रघुनाथ पंडित

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री प्रभा हर्षे

 इंद्रधनुष्य 

☆ येळ अमावस्या—उत्सव हुरड्याचा – सुश्री नीला महाबळ गोडबोले ☆ प्रस्तुती – सुश्री प्रभा हर्षे ☆

दिवाळीची धांदल मागे पडते.  हैराण करणाऱ्या उकाड्याला मागे सारून थंडीच्या गुलाबी पावलांनी सोलापुरात प्रवेश केलेला असतो….. डिसेंबरच्या धप्प्यानं  वर्षभर कपाटात नाहीतर माळ्यावर लपून बसलेले स्वेटर्स, मफलर, कानटोप्या बाहेर पडतात…

…. अन् त्यांच्याबरोबरच हृदयाच्या चोरकप्प्यात लपून राहिलेल्या  आठवणींच्या रेशमी लडीही  उलगडतात…

या सोनेरी आठवणी असतात धमाल हुरडापार्ट्यांच्या…… 

…. ” यंदा पाऊस आजिबात झाला नाही ” किंवा  ” अति पावसानं  ज्वारी आडवी झाली “…असा सोलापुरातल्या शेतकरीदादांनी कितीही आरडाओरडा  केला, तरी  निसर्ग आपल्या कर्तव्याला चुकत नाही….. सोलापुरातल्या काळ्याशार मातीत ज्वारीचं पीक डौलानं डोलू लागतं नि सोलापूरकरांना  हुरडापार्ट्यांची स्वप्नं पडू लागतात…

हुरडा म्हणजे  हिरवेगार,कोवळे ज्वारीचे दाणे….. ज्वारीनं  मोत्याचं रूप घेण्याआधीची  हिरवीकंच बाल्यावस्था म्हणजे हुरडा….. 

सहकुटुंब,सहपरिवार हुरड्यासाठी शेतात जाणं, निळ्याशार आकाशाखालील हिरव्यागार शेतात पाखरांसारखं बागडणं, किलबिलाट करत हुरड्यावर ताव मारणं नि  ही  मंतरलेली आठवण आयुष्यभर काळजात जपून ठेवणं …

… हा सोलापुरकरांसाठी केवळ एक आनंददायी अनुभव नसतो, तर तो असतो  एक समारंभ…  हिरव्यागार निसर्गाचा उत्सव… 

सोलापूरच्या संस्कृतीचा हा आनंदबिंदू…. या आनंदोत्सवाची सुरुवात ” येळ अमावस्या ”  या शुभदिनी होते…

मार्गशीर्ष महिन्याचा शेवटचा दिवस असतो ” येळ अमावस्येचा ” …. सोलापूरकरांची अन्नदायिनी “ज्वारी”

शेतांतून तरारून आलेली असते…. रसना  हुरड्यासाठी आसुसलेली असते….. पण या अन्नदेची पूजा केल्याशिवाय, ,परमतत्त्वाला नैवेद्य दाखवल्याविना  एकही दाणा तोंडात घालणं ही त्या शक्तीशी प्रतारणा…. म्हणूनच येळ अमावस्येच्या मुहूर्तावर हा नैवेद्याचा विधी संपन्न होतो..

” येळ अमावस्या ” हा  सोलापूरचा सण…. या दिवशी  कॉलेजे, शाळा, ऑफिसे ओस पडलेली असतात..

मायबाप सरकारने सुट्टी दिलेली नसली तरी सोलापूरकरांसाठी ती स्वयंघोषित असते…

या दिवशी प्रत्येक सोलापूरवासीयाला स्वत:च्या नाहीतर दुसऱ्याच्या शेतात जायचे असते… हा दिवस हुकला तर सारे वर्ष निष्फळ ठरते.

येळ अमावस्येच्या आदले दिवशीपासूनच कृषक कुटुंबातील गृहिणींची लगबग सुरू होते.. नातेवाईक,स्नेह्यांना  आमंत्रणे जातात..

हुरड्यासाठी लागणारे राजा-राणीही बनवले जातात… राजा-राणी म्हणजे काय समजलं नाही नं ?…..

हुरड्याबरोबर खाल्ल्या जाणाऱ्या कोरड्या तिखटगोड पदार्थांसाठी ” राजाराणी ” हा  प्रेमाचा  शब्द..

बारीक केलेला गूळ, ओल्या खोबर्ऱ्याचे तुकडे, साखरखोबरं, खारकांचे तुकडे हे गोड घास नाजूक राणीसाठी  नि खोबरं-लसणाची , शेंगादाण्याची, जवस-कारळ्याची चटणी, खारे किंवा मसाल्याचे शेंगदाणे, लसूणपातीचं काळं मीठ हे झणझणीत  पदार्थ रांगड्या राजासाठी…!! राजाराणी हे हुरड्याचे सवंगडी…

येळ अमावस्येदिवशी अगदी पहाटे उठून महिलावर्ग कामाला लागतो… शेंगाकूट, लसूण, कोथिंबीर, सोलापुरी काळा मसाला, लवंगपूड,  याचं मिश्रण भरून झणझणीत वांग्याची भाजी बनते…. 

शेंगाकूट, तीळ, गूळ, वेलची यांचं भरपूर सारण  भरून केलेल्या खमंग  शेंगापोळ्यांची चळत लागते…. 

तगडावर अतिशय पातळ-पातळ पुरणपोळ्या बनतात…. 

शेंगापोळ्या नि पुरण यासाठी चुलीवर घरच्या लोण्याचं  खमंग तूप कढवलं जातं….. 

हळद,मीठ  घातलेल्या नि तिळाने सजलेल्या  बाजरीच्या पातळ पातळ भाक-या  जन्म घेतात….. 

…. पण येळ अमावस्येचे मुख्य कलाकार असतात असतात  ” बाजरीचे उंडे नि भज्जे किंवा गरगट्टा “… 

बाजरीचं पीठ साध्या किंवा उकळत्या पाण्यात घालून त्यात मीठ, हळद ( तीळ, लसूण असा मसालाही घालू शकता..)  घालून भाकरीच्या पिठासारखं मळून त्याचे उंडे किंवा मुटके बनवले जातात. ते मोदकासारखे वाफवले जातात..हेच बाजरीचे उंडे….. या उंड्यांबरोबर किंवा बाजरीच्या भाकरीबरोबर खाण्यासाठी बनवला जातो गरगट्टा किंवा भज्जे..

या दिवसांत भाज्या ,फळं, कोवळी पिकं तरारून आलेली असतात..

निसर्गानं दिलेल्या आहेराची निसर्गाला रिटर्न गिफ्ट द्यायला नको का? त्यासाठी हा ” भज्जे ” चा प्रपंच…

ताज्या-ताज्या, कोवळ्या पालक, चुका, मेथी,अंबाडी, हरबरा, चाकवत,चंदनबटवा या पालेभाज्या,

गाजर, घेवडा, वांगी, टोमॅटो, मटार ,ओले हरबरे, घेवड्याच्या बिया, शेंगादाणे या फळभाज्या, नि बोरं,पेरु यासांरखी फळे कुकरमधे उकडून ती एकजीव केली की त्यात तूर, मूग, मसूर, हरबरा अशा डाळी शिजवून घातल्या जातात. त्यावर  लसूण, मिरची, जिरे-मोहरीची चरचरीत फोडणी नि मीठ  घातलं की जबरदस्त चवीचा नि अतिशय पौष्टिक “गरगट्टा” तयार होतो…. हा गरगट्टा या मोसमात सात-आठवेळा खाल्ला की वर्षभराच्या जीवनसत्त्वांची नि क्षारांची बेगमी होते…

भाकरी म्हटली की ठेचा हवाच…. तोही बनतो..

घरच्या म्हशीच्या दुधाचं घट्ट दही आदले दिवशी विरजलेलं असतं… त्यातलं  डब्यात भरलं जातं.

नि उरलेल्या दह्याचं आलं, मिरची ,कोथिंबीर घालून खुमासदार ताक बनतं नि दुधाच्या बरण्यांत जाऊन बसतं …शेताकडे जाण्यासाठी…

हा  सारा जामानिमा होईपर्यंत सकाळचे  दहा वाजतात…शेताच्या ओढीने आमंत्रित पाहुणे हजर झालेले असतात…

गाड्या शेताकडे निघतात…. शेतातली सुबकशी पायवाट मोठ्या पिंपळ नाहीतर वटवृक्षाच्या पारापाशी  नेते..

पारावर  सतरंज्या अथरलेल्या असतात..

थोड्याशा विसाव्यानंतर देखण्या शेताचं दर्शन घेतलं जातं.

ताजा ऊस दातांनी सोलून चघळला जातो.

हिरवागार डहाळा म्हणजे ओला हरबरा हिशेब न ठेवता रिचवला जातो.

डायरेक्ट झाडावरून पोटात जाणारे पेरू,बोरं पुन्हा बालपणाची सफर घडवतात.

खोल विहीरीचं पाणी गूढतेचा अनुभव देतं .

निसर्गाच्या प्रत्ययकारी नि विशाल रुपांनी विभ्रमित होऊन वाचा बंद होते..

परत पारावर येईपर्यंत शेतातील भूमीपुत्राने  ज्वारीची पाच-सात  कणसं ताट्यांसहीत आणून काळ्या भूमातेवर उभी रचून ठेवलेली  असतात …. या कणसांच्या रुपानं निसर्गदेवता आज इथे अवतरलेली असते.

एरवी शहरात सलवार कमीज किंवा जीन कुर्तीत वावरणारी शेताची मालकीणबाई आज जरीच्या किंवा इरकली हिरव्या साडीत असते…. शेतातलं हे  हिरवं सौंदर्य पाहून शेताचा धनी हरकून गेलेला असतो….. नकळत त्याचे हात परमेश्वराला जोडले जातात..

डोक्यावर पदर घेतलेली लक्ष्मी नि स्वत:च्याच भाग्याचा हेवा करणारा नारायण जोडीनं शेतातील धनाची म्हणजे पिकांची साग्रसंगीत पूजा करतात…. घरात रांधून आणलेल्या सुग्रास अन्नाचा नैवेद्य दाखवला जातो..

” सुजलाम-सुफलाम” असा आशीर्वाद निसर्गाकडून घेऊन  अभ्यागतांच्या खातीरदारीची तयारी सुरू होते..

आगट्या पेटतात …आग्रह करकरून आगटीत भाजलेला कोवळा हुरडा खायला घातला जातो. हुरड्यानंतरची तहान मस्त मसाला ताकाने शमवली जाते.

हुरडा महोत्सवाचा हा शुभारंभ असतो. जडावलेलं पोटं डोळ्यांना बंद होण्याचा आदेश देतं.. पारावरच विकेटी पडतात…. ” थोडी भाकरी घ्या खाऊन “… नाजूक आदेश येतो….

भाकरी-भाजी,उंडे,पुरणपोळ्या ,शेंगापोळ्या  दुधा -तुपासोबत रिचवल्या जातात…

अन्नदात्याला साहजिकच “सुखी भव ” असा पाहुण्यांकडून आशीर्वाद मिळतो..

पाहुणे  समाधानाने आपापल्या घरी परततात..

पुढचे दोन महिने सारं सोलापूर या  हुरड्याच्या  हिरव्या रंगात रंगून जातं……

लेखिका : सुश्री नीला महाबळ गोडबोले. 

सोलापूर

संग्राहिका : सुश्री प्रभा हर्षे 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ नालंदा… ☆ प्रस्तुती – सुश्री अनिता पारसनीस ☆

तुर्की शासक बख्तियार खिलजीने भारतावर आक्रमण केले. या दरम्यान खिलजी आजारी पडला. त्याच्या बरोबरच्या हकीमांचं औषध लागू पडेना. मग त्याला नालंदा विश्वविद्यालयातील आयुर्वेद विभागाचे प्रमुख आचार्य – राहुल श्रीभद्र यांचेकडून उपचार करून घ्यावेत, असा सल्ला मिळाला.                                                    

त्याने आचार्यांना बोलावून घेतले आणि दम भरला की, तो कोणतेही हिंदुस्थानी औषध घेणार नाही आणि ठराविक मुदतीत त्याचा आजार बरा झाला नाही तर तो आचार्यांचा वध करेल. आचार्यांनी त्याच्या सवयी जाणून घेतल्या. त्याचे नित्य पठणातील कुराण मागून घेतले आणि ते परत करतांना सांगितले की, खिलजीने रोज किमान एवढी पाने वाचलीच पाहिजेत. तसे केल्यावर खिलजी बरा झाला.                                                       *                                                                          

आचार्यांनी औषधींचा लेप त्या कुराणातील पानांच्या कोप-यात लावून ठेवला होता. खिलजी सवयीने तोंडात बोट घालून, थुंकीने ओले करून, कुराणाचे पान उलटत असे. जेवढी मात्रा पोटात जाणे अपेक्षित होते, तेवढ्याच पानांना लेप लावलेला होता.                                                        *                                                                    

पण या रानदांडग्याला हे कळल्यावर आपल्यापेक्षा हे हिंदु श्रेष्ठ कसे, या वैषम्याने त्याने सर्व गुरूवर्य आणि बौद्ध भिक्षूंची हत्या केली. संपूर्ण नालंदा विश्वविद्यालय जाळून टाकले. तिथले ग्रंथालय एवढे प्रचंड होते की, तीन महिने ते जळत राहिले होते. कृतघ्न खिलजीला प्राणदान मिळाल्याचा मोबदला त्याने असा चुकता केला.

आता आतापर्यंत तिथे मातीचे ढिगारे होते. भारतीय पुरातत्व खात्यातर्फे उत्खनन करायला सुरूवात केल्यावर त्याखाली दडलेले उध्वस्त अवशेष मिळून आले. तिथे गौतम बुद्धाची ८० फूट उंचीची मूर्ति होती, असे चिनी पर्यटक/विद्यार्थी ह्युएन त्संगने लिहून ठेवले होते.            

गुप्त वंशातील कुमारगुप्ताने याची निर्मिती केली. “ नालंदा “ या शब्दाचा अर्थ ->  ना + आलम् + दा :- “ न थांबणारा ज्ञानाचा प्रवाह“.

या अर्थाला जागणा-या आपल्या पंतप्रधानांनी  – श्री.नरेंद्र मोदीजींनी याला पुनर्प्रस्थापित केले. || नमो नमो ||

१९८७ साली कौटुंबिक सहलीदरम्यान तिथे जाण्याचा योग आला, तेव्हा हे सगळे अवशेष पहाण्यात आले होते. 

—जिज्ञासूंनी अधिक माहितीसाठी हा सूत्रधागा अवश्य पहावा. 👉 https://www.indiaolddays.com/naalanda-vishvavidyaalay-kisane-banavaaya-tha/?amp=1   

संग्रहिका : सुश्री अनिता पारसनीस 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री सुलू साबणे जोशी

 इंद्रधनुष्य 

☆ शहीद पांडुरंग साळुंखे… ☆ प्रस्तुती – सुश्री सुलू साबणे जोशी ☆

जय हिंद !!

पुण्यातील साळुंके विहार सर्वांना माहीतच असेल पण हे साळुंखे कोण आहेत ? हे कित्येकांना माहीत नाही.

पुण्यातीलच नाही तर साळुंखे विहारमधील देखील कित्येकांना याची माहिती नाही ही खरंतर दुर्दैवाची गोष्ट आहे.

तर चला जाणून घेऊया —

सांगलीमधील मणेराजुरीचा आणि पंधरा मराठा लाईट इन्फंट्रीचा महावीर चक्र विजेता पांडुरंग साळुंखे यांनी बुर्ज जिंकून दिले आणि पंधरा मराठा लाईट इन्फंट्रीला पंजाब थिएटर अवॉर्डसह बरेच काही मिळवून दिले.

सन १९७१ च्या युद्धामध्ये भारताच्या पश्चिमेकडील भागामध्ये, पंजाब सेक्टरच्या उत्तरेकडच्या भागू कमानपासून ते दक्षिणेकडील पुंगापर्यंतच्या महत्वाच्या पट्टयातील भिंडी, अवलक, बेहलाल, तेबूर, मेहरा, छागकला, गोगा, दुसीबंद, फतेहपूर या अत्यंत महत्वाच्या चौक्यांवर पाकिस्तानी फौजांनी अचानक हल्ला केला.

३ डिसेंबर १९७१ रात्री ११.०० वाजता पाकिस्तानी सेनेतील अत्यंत कडवी समजली जाणारी बलुची पठाण रेजिमेंटच्या ४३ व्या बटालियनने प्रचंड संख्याबळाच्या ताकतीने आणि अमेरिकन बनावटीच्या अत्याधुनिक शस्त्रास्त्रे, रॉकेट लॉंचर, मशीन गन्स, तोफांनी भारतीय चौक्यांवर बेछूट हल्ला चढविला. त्या तुफानी हल्ल्यासमोर चौक्यांवर तैनात असलेले एइ चे जवान टिकाव धरू शकले नाहीत. आणि पाकिस्तानी सैन्यांनी भारतीय चौक्यांवर कब्जा मिळवला. पाकिस्तानी सैन्यांचा कब्जा असलेल्या उंचावरील चौक्या परत मिळविणे मोठे आव्हान होते. त्याठिकाणी डेरेदाखल असलेल्या पंधरा मराठा लाइट इन्फंट्री बटालियनने आव्हान स्वीकारले. चौक्या सोडून आलेल्या “एइ” जवानांच्या मदतीने पंधरा मराठा लाइट इन्फंट्री बटालियनच्या जांबाज सैनिकांनी क्षणाचाही विलंब न करता, कडव्या बलुच पठाणांच्या बलाढ्य सेनेवर मराठा सैनिक तुटून पडले. पंधरा मराठा बटालियनच्या वीरांनी केलेला प्रतिहल्ला (Counter Attack) यशस्वी करुन अनेक चौक्या परत मिळवल्या. आता दोन्हीकडील फौजा समोरासमोर होत्या दुसीबंद, बेहलोक, गोगा, उंचावरील चौक्यांवरून पकिस्तानी फौजांना खदेडणे कठीण काम होते. १५ मराठा खाली मैदानी भागात होती. मदतीला वैजंता  (विजयंता) रणगाड्यांचा ताफा होता. परंतु उपयोग नव्हता. कारण शत्रू उंचावर होता. त्यांचे रणगाडाभेदक रॉकेट लाँचर तैनात होते. भारतीय सेनेसाठी नैसर्गिक वरदान असलेल्या या चौक्या आता पाकी सैन्यांना वरदान ठरत होत्या.

१५ मराठा सैन्यांची नामुश्की पाहून पाकिस्तानी सैन्य जणू जशन साजरा करीत होते. हवेत गोळीबार करुन मराठा सैन्यांना हिणवत होते. आव्हान देत होते. नाचत होते. खाली तैनात असलेल्या १५ मराठा जवानांचे रक्त खवळत होते. पण आदेश मिळत नव्हता. माघार घेण्याशिवाय पर्याय नव्हता. डिसेंबरची सहा तारीख उजाडली. मोहीम प्रमुख मेजर रणवीरसिंग यांनी वरिष्ठांशी संपर्क साधला. तेव्हा माघार घेण्याचे संकेत मिळाले. परंतु अंतिम निर्णय मेजरसाहेबांवर सोडण्यात आला. मैदानातून माघार घेतील ते मराठे कसले ? दुसीबंद चौकीवर तैनात असलेले पाकिस्तानचे रॉकेट लाँचरचा मोठा धोका होता. अखेर एकवीस वर्षाचा जवान पांडुरंग साळूंखे याने पुढकार घेतला. मेजर साहेबांना म्हणाला, ‘ सर शत्रूच्या रॉकेट लॉंचरचा मी बंदोबस्त करतो. तुम्ही रणगाडेसह चाल करुन दुसीबंदवर ताबा मिळवा.’ त्याचा हा आत्मघातकी निर्णय कोणालाच पटला नव्हता. माघारही घ्यायची नाही. दुसरा पर्याय नाही.

शेकडो तानाजी, संभाजी अंगात संचारलेला पांडुरंग क्रॉलिंग करत, सापासारखा सरपटत खाचखळग्यातून मार्ग काढत दुसीबुंदच्या दिशेने निघाला होता. शत्रूच्या रॉकेट लाँचरवर कब्जा करायचा एकच ध्यास होता. शत्रूची नजर चुकवत चुकवत पांडुरंग उंचावरील अंतर कापत होता. क्रॉलिंगमुळे पोटावर हातापायावर जखमा झालेल्या. भारतीय सेना एवढ्या उंचावर येऊ शकत नाही अशी खात्री असल्यामुळे बलोची गाफील होते. खाली मराठा सैनिक माघार घेण्याच्या हालचाली शत्रूला जाणवत होत्या. पांडुरंग सरपटत सरपटत वरती पोहोचला. संध्याकाळी पावणेसातची वेळ, थकव्यामुळे डोळ्यावर अंधारी येत होती. थंडीतही घशाला कोरड पडलेली. पाण्याचा घोट घ्यायला वेळ नव्हता. एक एक क्षण महत्वाचा होता. पांडुरंगने संध्याकाळच्या संधीप्रकाशातही शत्रूचे रॉकेट लॉंचरची पोस्ट हेरली. शत्रू काही प्रमाणात गाफील असला तरी रॉकेट लाँचरचा ऑपरेटर सावध होता. अंगात होते नव्हते तेवढे बळ एकवटून पांडुरंगने रॉकेट लाँचरधारी बलोची आडदांड पठाण सैनिकावर प्रहार केला. अचानक झालेल्या प्रहाराने बलोच कोसळला. एक क्षणही वाया न घालवता पांडूरंगने रॉकेट लाँचरचा ताबा घेतला. आणि शत्रुच्याच दिशेने बार उडवला. (धडाम धूम) खाली मेजर साहेबांना हा इशारा होता. वर दुसीबुँद चौकीवर एकच खळबळ माजली. दुसीबुद चौकीवर पाक सैन्यानी पांडुरंगला घेरला. जास्त लोकांनी चौकीवर चढाई केली असावी असा त्यांचा समज झाला. म्हणून बलोची पठाणांची धावपळ चालूच होती. याच संधीचा फायदा घेऊन विजयंता रणगाड्यांचा ताफा दुतर्फा धुरळा उडवत, आग ओकत आगेकुच करीत सुसाट निघाला. पांडुरंगने रॉकेट लाँचर खाली फेकले होते. दुसीबुंद चौकीवर पांडुरंगला पाकिस्तानी सैन्यांनी चारही बाजूने घेरले. एकटा पांडुरंग आणि अनेक पाकिस्तानी सैन्य तुंबळ युद्ध चालू होते. इतक्यात छत्रपती शिवाजी महाराज की जयच्या घोषणांनी दुसीबुद चौकी हादरुन गेली. १५ मराठा बटालियनचे मावळे दुसीबुंदच्या गडावर पोहोचले. दोन्ही सैन्य समोरासमोर, गुत्तम गुत्तीच्या या लढाईत मराठ्यांच्या प्रतिहल्ल्यासमोर कडव्या बलोची पठाणांनी नांगी टाकली. हत्यारे टाकून पाकिस्तानी सैनिक पळाले. कित्येकांना मराठ्यांनी ठार केले. कित्येक पळता पळता रावी नदीत बुडाले. तर सुमारे दोनशे बलोची पठाणांच्या प्रेतांना वीर मराठ्यांनी रावीच्या पात्रात जलसमाधी दिली. शिवाय दोन ट्रक पाकिस्तानी सैन्यांची हत्यारे, दोन RCL गन माऊंट असलेल्या जीप गाड्या ताब्यात घेऊन, पंधरा मराठा जवानांनी एक विक्रमच केला. इकडे पांडुरंग बाळकृष्ण साळुंखे या अवघ्या एकवीस वर्षीय योध्याच्या शरीराची चाळण झाली होती. अखेरची घटका मोजताना मोहिम फत्ते झाल्याच्या आनंदात छत्रपती शिवाजी महाराज की जय बोलून पांडुरंग वीरगतीस प्राप्त झाला.

शहीद पांडुरंग साळूंखे यांच्या शौर्याला महावीर पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले असून सन्माननीय महामहिम राष्ट्रपती यांचे हस्ते हा शौर्य पुरस्कार वीरमाता श्रीमती सुंदराबाई बाळकृष्ण साळुंखे यांना देऊन सन्मानित करण्यात आले.

तत्कालिन प्रधानमंत्री श्रीमती इंदिराजी गांधी यांनी मणेराजुरी गावात महावीरचक्र विजेता शहिद पांडुरंग साळूंखे यांच्या घरी जाऊन वीरमाता सुंदराबाई यांच्या गळ्यात पडून त्यांचे सांत्वन केले. आज मणेराजुरीच्या चौकात शहीद पांडुरंग साळूंखे यांचा पुतळा बसविला असून दरवर्षी सहा डिसेंबरला मराठा रेजिमेंटचे अधिकारी मिलीटरी बँडसह संचलनाद्वारे शहीद पांडूरंग साळुंखे यांच्या पुतळ्याला महावीर चक्र घालून मानवंदना दिली जाते.

बेळगावला मराठा रेजिमेंटच्या मुख्यालयाच्या प्रवेशद्वारावरसुद्धा त्यांचा पुतळा आहे. मणेराजुरी येथील शाळा कॉलेजला सुद्धा शहीद पांडुरंग साळूंखे यांचे नाव दिले आहे. या धनघोर युद्धात पंधरा मराठा बटालियनला बुर्ज बटालियन हा किताब मिळाला, तर बेस्ट बटालियन म्हणून सन्मान ट्रॉफीने पंधरा मराठा लाइट इंफन्ट्रीला गौरविण्यात आले. या लढाईत बटालियनचे अकरा जवान शहीद झाले. मेजर रणवीरसिंगसह पाच जवान जखमी झाले.

एक महावीर चक्र, चार वीरचक्र, तीन सेना मेडल, दोन मेशन इन डिस्पॅच, असा पंधरा मराठा बटालियनचा शौर्याचा इतिहास आहे. पाकिस्तानची सर्वात कडवी समजली जाणारी ४३ बलोच रेजिमेंटचा असा दारुण पराभव मराठ्यांनी केला. त्यामुळे पाकिस्तानने ४३ बलोच रेजिमेंट रद्द केली.

जय हिंद !

संग्रहिका : सुलू साबणे जोशी

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ दत्त जन्माची कथा… लेखिका – सुश्री ज्योत्स्ना गाडगीळ☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆

राजा रविवर्मा प्रेसचे ‘श्री दत्त जन्मा’चे दुर्मिळ चित्र नजरेस पडले. एका चित्रात संपूर्ण दत्त जन्माची कथा सामावली आहे.  कशी ते बघा ! ——

अनसूयेच्या सत्त्वाची परीक्षा पाहायला त्रिदेवींनी आपले नवरे पाठवले. तिने आपल्या पातिव्रत्याच्या सामर्थ्यावर तीनही देवांना बाळं करून इच्छाभोजन दिले. त्यामुळे अनसूयेचे सत्त्व राखले गेले, अतिथी धर्म पाळला गेला आणि मातृत्व लाभले. मात्र आपली खेळी आपल्यावर उलटल्याचे पाहून त्रिदेवी अनसूयेला शरण आल्या आणि ‘आमचे पती आम्हाला परत कर ‘ म्हणाल्या. तेव्हा, ‘ घेऊन जा तुम्ही तुमचा पती ‘, हे अनसूया माता सांगत असतानाचा हा चितारलेला क्षण !

असूया शून्य अनसूया, अशी सत्त्वशील अनसूयेचे देहबोली. ऋषीपत्नी म्हणून श्वेत वस्त्र नेसलेल्या अनसूयेच्या चेहऱ्यावर तीनही बाळांना जोजवून झाल्यानंतरचा मातृत्वाचा संतुष्ट भाव खुलून दिसतोय. जगाचा ताप हरण करणारे त्रिदेव बालरुपात आल्यावर निश्चिन्तपणे झोपी गेलेत. आई जवळ असताना कसली काळजी? बरीच वर्षं वाट पाहूनही जे सुख हुलकावणी देत होते, ते सुख तिपटीने पदरात पडल्याचा सोहळा अनसूयेने सुंदर पाळणा बांधून आणि सजावट करून साजरा केला आहे. अत्री ऋषींचा आश्रम असल्याने पायाशी व्याघ्रजीन अंथरले आहे आणि या तीन विश्वसुंदऱ्या आपल्या फजितीने खजील होऊन, आपला नवरा कोणता, हे ओळखण्यात मग्न आहेत. 

पाठमोरी उभी असलेली भरजरी वस्त्र परिधान केलेली अलंकारमंडित लक्ष्मी असावी. बाजूने डोकावणारी लाल साडीतली सावित्री आणि हात दुमडून कुतूहलाने पाहणारी पार्वती असावी. सुखी संसाराचे तेज, सौष्ठव तिघींच्या हातावरून आणि गौरवर्णावरून दिसतेय. एवढे सगळे सुख असूनही अनसूया मातेसमोर तिघी निस्तेज झाल्या आहेत.

तिघी आपापल्या जागी श्रेष्ठ, तरी त्यांना आपल्यापेक्षा कोणी वरचढ असेल ही कल्पना सहन न झाल्याने त्यांनी पतीला तिचे शीलहरण करण्यासाठी पाठवले. त्रिदेवांना अनुसूयेचे सामर्थ्य माहीत होते, पण या तिघींचे गर्वहरण करण्यासाठी तिघांनी जोखीम पत्करली आणि अत्री ऋषी स्नानाला गेल्याची वेळ साधून, वेषांतर करून, ‘आई, इच्छाभोजन  दे, पण विवस्त्र होऊन !  अशी मागणी केली. ‘आई’ अशी हाक ऐकल्याने अनुसूयेला वात्सल्याचा पान्हा फुटला. तिघांना बालरूप केले. भोजन दिले आणि पाळण्यात जोजवले. 

बाळं सगळीच गोड, गोंडस आणि एकसारखी. आपला पती नक्की कोणता, हे ओळखता न आल्याने तिघींनी शरणागती पत्करली आणि अनुसयामातेने तीनही देवांना पूर्ववत केले. तिचा पाळणा मात्र रिकामा झाला. अत्री ऋषी परत आल्यावर त्यांना हकीकत कळली. त्रिदेवांनी सपत्नीक उभयतांची क्षमा मागितली आणि आम्ही तुमच्याच पोटी जन्माला येऊ असे आश्वासन दिले. तो आशीर्वाद फळास आला आणि मार्गशीर्ष शुद्ध पौर्णिमेच्या दिवशी हे त्रिदेव दुर्वास ऋषी, दत्त गुरु आणि चंद्र अशा त्रिगुणात्मक रुपात प्रगट झाले. 

अवधूत चिंतन श्री गुरुदेव दत्त!!

फोटो सौजन्य : श्री दीनानाथ दलाल

लेखिका  – सुश्री ज्योत्स्ना गाडगीळ 

संग्राहक – श्री सुनीत मुळे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈