Category: इन्द्रधनुष्य

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 इंद्रधनुष्य 

☆ थेरेसा सर्बर माल्कल! ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे☆

१) कोणालाही न दुखवता जगणे, याच्याइतके अतिसुंदर कर्म जगात दुसरे कोणतेच नाही.  आणि……ज्याला हे कळले  त्याला वेगळे पुण्य कमवायची गरज राहत नाही.

२) कामासाठी वेळ द्या :- कारण ती यशाची किंमत आहे. विचार करण्यासाठी वेळ द्या :- कारण ते शक्तीचे उगमस्थान आहे .

     खेळण्यासाठी वेळ द्या :- कारण ते तारुण्याचे गुपित आहे.

     वाचनासाठी वेळ द्या :- कारण तो ज्ञानाचा पाया आहे.

     स्वत:साठी वेळ द्या:- कारण आपण आहोत तर जग आहे.

….आणि अतिशय महत्वाचे…..  ” दुसऱ्यांसाठी वेळ द्या कारण. ते नसतील तर आपल्या असण्याला काहीच अर्थ नाही..

३) ‘ पश्चात्ताप ‘ कधीच भूतकाळ बदलू शकत नाही आणि ‘ काळजी ‘ कधीच भविष्याला आकार देऊ शकत नाही….!

      म्हणूनच… वर्तमानाचा आनंद घेणे हेच जीवनाचे खरे सुख आहे…!!

४ ) माणसाने आपले कर्म चांगले ठेवावे. कुणी पाहत नाही, असा अर्थ काढू नये. कारण जेव्हा नियती त्याचा हिशोब करते, तेव्हा तिथे कोणाचाही वशिला चालत नाही.

५) भावना कळायला मन लागतं,

     वेदना कळायला जाणीव लागते,

     देव कळायला श्रद्धा लागते,

     माणूस कळायला माणुसकी लागते,

     चांगलं जगायला सुंदर विचार लागतात,

     आणि भरभरून जगण्यासाठी पैसा नाही तर सुखी, समाधानी, निरामय आयुष्य लागते. 

६)  माणसाने माणसावर टाकलेला विश्वास जेव्हा तुटला तेव्हा “दरवाज्याचा” जन्म झाला, त्या विश्वासावर देखील आघात झाला तेव्हा “कुलूपाचा” जन्म झाला आणि कोणाचाच कोणावर विश्वास राहिला नाही. तेव्हा मात्र “सीसीटीव्ही” चा जन्म झाला.

  ७) जोपर्यंत मनाला आशेचे पंख आहेत, हृदयामध्ये ध्येयाचे वादळ आहे , अंतःकरणात जिद्द आहे, भावनांना फुलांचे गंध आहेत, डोळ्यासमोर खुले आकाश आहे…….  तोपर्यंत येणारा क्षण आपलाच आहे…

८) देवासमोर उभं राहून तुम्ही काय मागता, यापेक्षा देवाकडे पाठ असताना तुम्ही कसे वागता यावर बऱ्याच  गोष्टी अवलंबून असतात. कधी कधी शांतच राहणे खूप गरजेचं असते.. आयुष्याकडे सगळ्याच प्रश्नाची उत्तरे मागायची नसतात……. कारण आपण *ओंजळीत पाणी पकडू तर शकतो…पण टिकवून नाही ठेवू शकत…आयुष्य जर तुम्हाला मागे खेचत असेल तर तुम्ही नक्कीच खूप पुढे जाणार आहात….कारण धनुष्याचा बाण लांब जाण्यासाठी आधी मागेच खेचावा लागतो…

९)  संघर्ष हा यशाचा एकमेव मार्ग आहे. जर तुम्हाला आयुष्यामधे खूप संघर्ष करावा लागत असेल तर स्वतःला खूप नशिबवान समजा. कारण संघर्ष करण्याची संधी त्यांनाच मिळते, ज्यांच्यामध्ये क्षमता असते. 

१०)  कधी अडल्या नडल्याची हाक तुमच्यापर्यंत पोहचत असेल, तर ईश्वराचे आभार माना. कारण तो समर्थ असतांनाही इतरांच्या मदतीसाठी त्याने तुमची निवड केलेली असते. आपल्या आयुष्यात येणारी माणसंही झाडांच्या अवयवासारखीच असतात—-

       काही फांदीसारखी ― जास्त जोर दिला कि तुटणारी..

       काही पानासारखी ― अर्ध्यावर साथ सोडणारी..

       काही काट्यासारखी ―सोबत असून टोचत राहणारी..

       आणि काही मुळांसारखी ― न दिसताही सुरुवातीपासुन शेवटपर्यंत साथ देणारी.

११)  माणूस मनापर्यंत पोहोचला …  तरच नातं निर्माण होतं …नाहीतर ती फक्त ओळखच ठरते … !! असे जगा की आपली “उपस्थिती” कुणाला जाणवली नाही तरी चालेल…पण आपली  “अनुपस्थिती ” मात्र जाणवली पाहिजे..!!!

१२)  चांगले कर्म , चांगले विचार जर तुमच्या मनात असतील, तर तुम्ही मंदिरात नाही गेलात तरी चालतं. पण तुमच्या हृदयातल्या मंदिरात जर अंधार असेल, तर तुम्ही जगाच्या कुठल्याही मंदिरात कितीही दिवे लावलेत तरी त्याचा काहीच उपयोग होणार नाही.

“एखादी वस्तू वापरली नाही की ती गंजते. जास्त वापरली तर झिजते. काहीही झालं तरी शेवट तर ठरलेलाच आहे. मग कोणाच्याही उपयोगात न येताच गंजण्यापेक्षा, इतरांच्या सुखासाठी झिजणे केव्हाही उत्तम “      

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

सौ अंजली दिलीप गोखले

 इंद्रधनुष्य  

☆ पोत नात्यांचा… ☆ प्रस्तुती – सौ अंजली दिलीप गोखले ☆

आई ही कॉटनच्या साडीसारखी असते. शेवटपर्यंत तिच्या स्पर्शातून फक्त मायाच पाझरत राहते.खूप तणावाच्या किंवा आनंदाच्या प्रसंगी आईच्या मांडीवर डोकं ठेऊन झोपण्याच सुखं अनुभवणं हा एक  शब्दातीत अनुभव असतो.

बायको ही सिंथेटिक साडीसारखी असते. आकर्षक रंग आणि टिकाऊपणा हे तिचे गुणधर्म. कोणत्याही प्रसंगात ती टिकून राहते,  निभावून जाऊ शकते.  पण संशयाच्या अगर उपेक्षेच्या ठिणगीने पटकन पेट घेते.

प्रेयसी ही गर्भरेशमी साडीसारखी असते. सर्वांच्याच नशिबात असते असे नाही. तिच्या भावनांचा,मनाचा रेशीमपोत केवळ नजरेलासुद्धा जाणवतो,सुखावतो.  मनाच्या तळाशी जपून ठेवावासा वाटतो.

मुलगी अथवा बहीण ही भरतकाम केलेल्या साडीसारखी असते. सासर आणि माहेरच्या धाग्यांना कुशलतेने एकत्र आणून एक सुंदरसे डिझाईन तयार करते. तिला सगळेच धागे जपावे लागतात, कारण कोणतेही धागे तुटले तरी सगळ्याच भरतकामाची शान जाते. सासरची नाती जपता जपता ती माहेरच्या अंगणात रमत राहते.

मैत्रीण ही एखाद्या उबदार शालीसारखी असते.आपल्या मैत्रीचं पांघरूण घालून तुम्हाला जपत राहते, निष्पाप मनानं, कोणतीही अपेक्षा न ठेवता ! ती आहे ही जाणीवच आधार देणारी असते. न उच्चारलेले शब्द ऐकून जी हवा असलेला भावनिक, मानसिक आधार देऊ शकते ती खरी मैत्रीण !!

संग्राहिका : सौ अंजली दिलीप गोखले 

मोबाईल नंबर 8482939011

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ पारसी ☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆

पारसी – नुसतं माझा धर्म भारी आणि माझी जात भारी म्हणून चालत नसतं

🔥 बाहेरून आलेल्या पारसींनी पुण्यात हॉस्पिटल्स उभारली आणि अख्खं गाव जगवलं.

🔥 मूळचे पर्शियाचे म्हणून त्यांना आपण पारसी म्हणतो. पर्शिया म्हणजे आजचे इराण. तिथेच *झोराष्ट्रीयन हा समाज जन्माला आला. या धर्माला हजारो वर्षांची परंपरा आहे.

🔥 पण हे पारसी भारतात कसे आले याची एक कथा सांगितली जाते.

असं म्हणतात की ७ व्या शतकात मुस्लीम अरब टोळ्यांनी पर्शियावर आक्रमण केले. धर्मांतर करू लागले. आक्रमकांना तोंड देण्याएवढी ताकद या झोराष्ट्रीयन समाजाकडे नव्हती. यातूनच मोठ्या प्रमाणात स्थलांतर होऊ लागले.

🔥 अशीच एका जहाजात भरून निघालेल्या पारशी कुटुंबांची नौका गुजरातमधल्या “ नवसारी ” इथल्या किनाऱ्यावर येऊन पोहोचली. तिथल्या राजासमोर त्यांना उभं करण्यात आलं. त्यांचा म्हातारा प्रमुख समोर आला. राजाला व त्याला एकमेकांची भाषा येत नव्हती.

🔥 राजाने एक दुधाने काठोकाठ भरलेला पेला मागवला आणि त्या पर्शियन लोकांच्या प्रमुखाला सुचवलं की आमचा देश असा काठोकाठ भरलेला आहे, आता आम्हाला आणखी माणसे नकोत.

🔥 तेव्हा तो पारसी माणूस हसला. त्याने त्या “दुधात थोडासा मध टाकला.” त्याचा अर्थ होता, की आम्ही इथे दुधात मध मिसळल्याप्रमाणे राहू व या देशाची गोडी वाढवू. राजा खूश झाला. त्याने पारसी लोकांना भारतात राहण्याची परवानगी दिली.

🔥 पारसी लोक बुद्धिमान होते, उद्यमी होते. ते गुजरात बाहेर पडले, देशभर पसरले. इथल्या मातीशी एकरूप झाले.

🔥 ब्रिटीश भारतात आले तेव्हा पारसी लोकांनी त्यांची भाषा शिकून घेतली. याचा त्यांना प्रचंड फायदा झाला. ब्रिटिशांच्या “मुंबई” सारख्या “बेटावर” त्यांनी बस्तान बसवलं. आधुनिक शिक्षणपद्धतीचा स्वीकार केला. अनेक पारसी कुटुंबांनी आपलं नाव कमावलं . पैसा कमावला.

🔥 पण पारसी फक्त पैशांच्या मागे लागलेले नव्हते. हजारो वर्षांपूर्वी आपल्यावर झालेला अन्याय, हालअपेष्टा ते विसरले नाहीत. आपल्या इतिहासाची जाणीव ठेवली. त्यामुळे जिथे जातील तिथे आपल्या कमाईतला वाटा समाजाला काहीतरी देण्यासाठी वापरला.

🔥 पुण्यात ब्रिटीशांनी लष्करी छावणी उभारली तेव्हा त्यांच्या मदतीसाठी इंग्रजी भाषा जाणणारे स्थानिक कर्मचारी लागणार होते. त्यांनी उच्चशिक्षित पारसी लोकांना पुण्यात आणलं. कॅम्पच्या बऱ्याच भागात हे पारसी वसले. इथलं  आल्हाददायक हवामान त्यांना मानवलं . त्यामुळे अनेक पारसी कुटुंबांनी आपलं बिऱ्हाड पुण्यात कायमच हलवलं.

🔥 पारसींप्रमाणेच आपला देश सोडून परागंदा झालेले “बगदादचे ज्यू डेव्हिड ससून” हे देखील भारतात आले होते. व्यापारात त्यांनी व त्यांचे पारसी पार्टनर “जमशेदजी जिजीभॉय” यांनी प्रचंड पैसा कमावला होता. ●यातूनच पुण्यात पहिले हॉस्पिटल उभे राहिले. त्याला त्यांचे नाव देण्यात आले, डेव्हिड ससून रुग्णालय.●

🔥 पुण्यात १८६७ साली डेव्हिड ससून रुग्णालय उभे राहिले. हे हॉस्पिटल उभे राहत असताना एक पारसी उद्योजक “बैरामजी जीजीभॉय” हे मुंबईहून पुण्याला आले होते. त्यांनी मुंबईत अनेक शिक्षण संस्था उभारल्या होत्या. जीजीभाय यांनी पुण्यात ससून रुग्णालयाच्या शेजारी एक लहानसं ” वैद्यकीय प्रशिक्षण केंद्र “ उभं केलं. त्याला त्यांचंच नाव देण्यात आलं”.

🔥 १८७१ साली स्थापन झालेलं ●हे वैद्यकीय प्रशिक्षण केंद्र पुढे जाऊन पुण्याचे सुप्रसिद्ध बी. जे. मेडिकल कॉलेज बनलं.●

🔥 एकोणिसाव्या शतकात पुण्याला प्लेगसारख्या रोगराईने चांगलंच सतवलं होत. इंग्रजांच्या राज्यात पुण्यात आरोग्य सेवा म्हणाव्या तशा सुधारलेल्या नव्हत्या. अजूनही लोक वैद्य, हकीम यांच्यावर अवलंबून असायचे. ससून सोडले तर मोठे रुग्णालय नव्हते.

🔥 याकाळात छोटी छोटी पारसी रुग्णालये उभी राहत होती. असाच एक दवाखाना चालवणाऱ्या “एडलजी कोयाजी” यांनी एक हॉस्पिटल बांधायचं ठरवलं. पारसी समाजातील उद्योगपती पुढे आले. “वाडियांनी” त्यांना पैशांची मदत केली. तर “सर कोवासजी जहांगीर” व “लेडी हिराबाई” या दांपत्याने जागा दिली. अत्याधुनिक हॉस्पिटल उभारून दिलं .●या हॉस्पिटलला त्यांच्या मुलाचं- जहांगीरच नाव देण्यात आलं.●

🔥 १९४६ साली त्याकाळच्या सर्वोत्तम सेवा सर्वसामान्य रुग्णांना अत्यल्पदरात  उपलब्ध करून देण्याचा जहांगीर हॉस्पिटलमध्ये प्रयत्न करण्यात आला होता. याच जहांगीर हॉस्पिटलमध्ये हृदयरोगावर उपचार करायला ” केकी बैरामजी ” हे सुप्रसिद्ध डॉक्टर होते. त्यांनी अमेरिकेतून हृदयरोगावरील विशेष उपचारांचे प्रशिक्षण घेतलं होतं. पण तिथेच स्थायिक होण्याऐवजी ते आपल्या मूळ गावी पुण्याला परत आले. जहांगीर हॉस्पिटलमध्ये त्यांचे काही कारणांनी एडलजी कोवासजी यांच्याशी मतभेद झाले. यामुळे केकी बैरामजी यांनी स्वतःच फक्त चार खाटांचं  एक हॉस्पिटल सुरु केलं. त्यावेळच्या गव्हर्नरने त्यांना जागा दिली होती. या गव्हर्नरच्या बायकोच्या स्मरणार्थ हॉस्पिटलचं नाव ” रुबी हॉल क्लिनिक “ असे करण्यात आले. एकेकाळी ४ बेडचे हॉस्पिटल पुढे जाऊन ७५० बेडचे पुण्यातले सर्वात अत्याधुनिक रुग्णालय बनले.

अशीच कथा के.ई.एम हॉस्पिटलची.

पुण्याच्या रास्ता पेठेत “सरदार मुदलियार” यांचं एक छोट प्रसूतीगृह होतं. सर्वसामान्य गरीब रुग्णांचा आधार असलेले हे हॉस्पिटल चालवणे सरदार मुदलियार यांना अवघड जात होते. त्यांनी जहांगीर हॉस्पिटलच्या एडलजी कोयाजी यांना एखादा तज्ञ डॉक्टर व चांगला प्रशासक मिळवून देण्याची मागणी केली. त्यावेळी एडलजी यांनी प्रसूतीशास्त्रात उच्च पदवी घेतलेल्या आपल्या वहिनीकडे, म्हणजेच “बानू कोयाजी” यांच्याकडे ही जबाबदारी दिली.

🔥 काही महिन्यांसाठी लक्ष द्यायचं म्हणून डॉ.बानू कोयाजी यांनी ही जबाबदारी उचलली खरी, मात्र केईएम हे त्यांचं पुढच्या आयुष्यभराचं मिशन बनलं. बानू कोयाजी यांनी केईएमचं कार्यक्षेत्र पुण्याच्या ग्रामीण भागापर्यंत वाढवलं . त्यांचं कार्य फक्त वैद्यकीय सेवेपुरतं मर्यादित राहिलं नाही, तर कुटुंब नियोजनासारख्या समाजहिताच्या कार्यक्रमांसारख्या, जनजागृती करणाऱ्या अनेक उपक्रमांची त्याला जोड दिली.

🔥 डॉ. बानू कोयाजी हे पुणेकरांसाठी एक आदराचं आणि आपलेपणाचं नाव बनलं. 

आजही ही जहांगीरपासून ते केईएमपर्यंतची अनेक रुग्णालये पुण्यात तितक्याच कार्यक्षमतेने कार्य करत आहेत. वेळोवेळी येणाऱ्या संकटात, मेडिकल इमर्जन्सीमध्ये या हॉस्पिटल्सनी पुण्याला जगवलं आहे.

🔥 “सायरस पूनावाला” यांच्यासारखे उद्योगपती औषध निर्मितीच्या क्षेत्रात जगभरात ओळखले जातात.

🔥 प्रत्येक समाज पिढ्यानपिढ्या आपापल्या परंपरा जपत असतो.  पण पुण्याच्या पारसींनी वैद्यकीय क्षेत्रात छाप पाडून एक वेगळीच ओळख निर्माण केली– एक अजरामर पायंडा पाडला.

टिपः माझाच धर्म श्रेष्ठ म्हणून माणसं जगत नसतात…  प्रत्येक धर्मियाचा आदर हेच भारतीयत्व…  Live & Let Live

🔥 रतन टाटा, आदर पूनावाला, डाॕ.बानू कोयाजी, डाॕ.ग्र्ँट, होमी भाभा अशा अनेक पारसीधर्मियांनी देशासाठी सर्वस्व अर्पण करुन भारताचा नावलौकिक वाढवला आहे.

🔥 आणि कोणत्याही जाती धर्माचा द्वेष हे महान लोक करत नाहीत…बघा जमलं तर विचार करा…….. 

 

संग्राहक : श्री सुनीत मुळे 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ असाही चांगुलपणा… ☆ प्रस्तुती – श्री साहेबराव माने ☆

मुलगी जन्मल्यावर या गावात घडतं काहीतरी फारच वेगळं… विचारात टाकणारं असंही एक गाव.

मुलगी झाली हो! असं ऐकलं की नाकं मुरडली जातात आजही! हो हे अगदी खरं आहे. मुलगी ही देणेकऱ्याचे देणं समजली जाते. मुलगी म्हणजे जबाबदारीच.. परिणामी मुलगी नकोच असा सूर आजही आळवला जातो.

ती इतकी नकोशी होते की तिचं नाव नकुशी ठेवण्यापासून आईच्या गर्भातच तिला मारण्यापर्यंत पावले उचलली जातात. स्त्रीभ्रूणहत्या कायद्याने गुन्हा असूनही समाजातल्या सर्वच स्तरांवर हे कृत्य केले जाते.

यामुळे मुलींचा जनन दर खूप खालावला असून काही वर्षांनी लग्नासाठी मुलगी हवी म्हणून मारामाऱ्या होतील अशी परिस्थिती आहे..यालाही काही अपवाद आहेतच. जे जाणतात मुलगी होण्याचे महत्व आणि स्वागत करतात जन्माला येणाऱ्या प्रत्येक मुलीचे..एक अभिनव परंपरा जपून.

कोण आहेत हे लोक? कोणती परंपरा यांनी सुरू केली? चला तर जाणून घेऊयात— राजस्थानच्या राजसमांड जिल्ह्यातील पिपलांत्री गाव. जे आज जगाच्या नकाशावर ‘इको-फेमिनिस्ट’ गाव म्हणून स्वतःची ओळख मिळवून आहे. त्याच गावात, गावातील प्रत्येक मुलीच्या जन्मानंतर १११ झाडांचे वृक्षारोपण केले जाते.

भारतासारख्या विकसनशील देशात मुलीचा जन्म हा तिच्या माता-पित्यासाठी जबाबदारीचे ओझे मानला जातो. पण पिपलांत्री गावच्या लोकांनी मात्र मुलीचा जन्म हा आनंदोत्सव मानून साजरा करायला सुरवात केली ती २००६ पासून.

झालं असं की गावचे त्यावेळचे सरपंच शामसुंदर पालिवाल यांची लाडकी कन्या किरण हिचा डिहायड्रेशनने मृत्यू झाला. शोकाकूल पालिवाल परिवाराने तिच्या स्मृतीप्रित्यर्थ गावाच्या वेशीजवळ एक झाड लावले.

त्यानंतर शामसुंदर पालिवाल यांच्या मनात कल्पना आली की गावातील प्रत्येक मुलीच्या जन्मानंतर हे असे वृक्षारोपण केले तर उत्तमच होईल. साऱ्या गावकऱ्यांना विश्वासात घेऊन या परंपरेला २००७ मध्ये सुरवात झाली. आज जवळपास एक हजार हेक्टर जमिनीवर वृक्षारोपण झाले आहे.

पालिवाल सांगतात जेव्हा ते २००५ मध्ये सरपंच झाले तेव्हा साऱ्या परिसरात संंगमरवरासाठीचे खाणकाम चालू होते. या खाणींमुळे आजूबाजूचे डोंगर, परिसर उजाड झाला होता. पर्यावरणाचे नुकसान होत होते. आधीच कमी असलेल्या पाण्याची टंचाई अजूनच जाणवत होती.

पाण्याअभावी गावचा विकास रखडला होता. त्यातच राजस्थानातील इतर गावांप्रमाणे बालविवाह, मुलींना हीन वागणूक या गोष्टीही गावात होत्या. या मुलीदेखील कुटूंबाला आर्थिक हातभार लागावा म्हणून लहान वयातच मजूरी सारखी कामे करू लागत, ज्यामुळे त्या अशक्तच रहात व लहान वयातच मृत्यू पावत.

त्यातच २००७ मध्ये पालिवाल यांची मुलगी डिहायड्रेशनने मृत्यू पावली. हीच घटना एक नवीन वळण देणारी ठरली. त्याप्रमाणे आता गावात मुलीचा जन्म झाला की हिंदूंमध्ये शुभ मानल्या गेलेल्या संख्येइतकी म्हणजे १११ झाडे लावतात. यामुळे मुलीच्या जन्माचा आनंद तर साजरा होतोच पण पर्यावरणपूरकता ही वाढते. या संपूर्ण परिसरात आता जवळपास ३,५०,००० झाडे आहेत. ज्यात आंबा, उंंबर, चंदन, पिंपळ, बांबू, नीम यांसारखी पर्यावरणपूरक झाडे आहेत. या झाडांमुळे कधीकाळी उजाड,बंजर माळरान झालेली जमीन आज सदाहरीत बनली आहे.

मुलीच्या जन्माप्रित्यर्थ जरी वर्षभर वृक्ष लागवड होत असली तरी दरवर्षी ऑगस्ट महिन्यात एका खास उत्सवाचे आयोजन केले जाते. ज्यात त्या वर्षभरात जन्मलेल्या मुलींच्या हस्ते वृक्षारोपण होते.

५५०० लोकवस्ती असलेल्या या गावात दरवर्षी सरासरी ६० मुली जन्माला येतात. या मुली आपल्या नावाने लावलेल्या प्रत्येक झाडाला रक्षाबंधनाच्या दिवशी राखी बांधतात. इथे झाडांनाही आपल्या कुटूंबातील घटक समजतात.

इतकेच नाही तर ज्यांना मुली नाहीत असे लोक ही आपल्या पुढच्या पिढीत येवू घातलेल्या मुलींसाठी वृक्षारोपण करतात. हा बदल नक्कीच सुखावह आणि सकारात्मक आहे.

येणारा नवीन सरपंच आणि इतर अधिकारी वर्ग यांना वडाच्या झाडाच्या साक्षीने ही परंपरा पुढे चालू ठेवण्याची शपथ घेण्यासाठी प्रोत्साहित केले जाते.

”राजस्थान हा योद्ध्यांचा देश आहे. पूर्वीच्या वीरांनी परकीय आक्रमणं थोपवली आणि आम्ही रोगराई आणि प्रदूषण यांच्याविरूद्ध लढतो आहोत.” पालिवाल सांगतात.

गेल्या काही वर्षांत पालिवाल यांच्या या योजनेने पर्यावरणपूरक आणि स्त्रीवादी चळवळीने व्यापक रूप घेतले आहे. वृक्षारोपणाबरोबरच नवजात मुलीच्या पालकांना एका शपथपत्रावर सही करावी लागते–ज्यात आमच्या मुलीचे वय १८ वर्षे पूर्ण झाल्याशिवाय तिचे लग्न करणार नाही, तसेच तिचे शिक्षण ही पूर्ण करू, अशा अटी समाविष्ट असतात. याबरोबरच मुलीच्या पालकांकडून १०,००० रूपये व उर्वरीत गावातील लोकांच्या जमा वर्गणीतून अशी प्रत्येकी ३१००० रूपयांची दामदुप्पट ठेव पावती प्रत्येक मुलीच्या नावावर ठेवली जाते. मुलगी १८ वर्षांची झाली की ही जमा रक्कम मुलीच्या लग्नासाठी किंवा पुढील शिक्षणासाठी दिली जाते. यामुळे स्त्रीभ्रुणहत्या, बालमजूरी,बालविवाह या  वाईट गोष्टींना आळा बसला तर आहेच, पण गावातील मुली चांगले शिक्षण घेऊन डॉक्टर, इंजिनियर, उच्चपदस्थ सरकारी अधिकारी होण्याची स्वप्नं बघत आहेत

पिपलांत्री गावात रुजलेल्या आणि वाढलेल्या या सदाहरीत जंगलामुळे आता भूजलाच्या पातळीतही मोठ्या प्रमाणात वाढ होत आहे. खाणकामामुळे उजाड बनलेल्या जमिनी हिरव्यागार झाल्या आहेत. झाडांमुळे वेगवेगळे पक्षी,प्राणी पिपलांत्रीमधे दिसतात. पायातून बागडणारे ससे किंवा दिवसा रस्त्यांवर फिरणारे मोर किंवा वेगवेगळ्या जातींचे पक्षी पिपलांत्रीमध्ये सहज दिसतात. ह्या सांस्कृतिक बदलामुळे स्त्रियांचेही जीवनमान उंचावले आहे. तुम्ही जर सतत काम करत राहिलात तर त्याचे चांगले परिणाम दिसून येतातच आणि इतरही त्याच्याशी जोडले जातात हा पालिवाल यांचा अनुभव आहे.

मुलींचा सन्मान व पर्यावरणाचे रक्षण इतकाच या जंगलांच्या निर्मितीमागचा उद्देश नसून त्यातून स्थानिक लोकांना कायमस्वरूपी रोजगार मिळावा हाही हेतू होता. प्रत्येकालाच उद्योग किंवा कारखान्यांमध्ये नोकरी मिळेल हे शक्य नाही. त्यामुळे स्वयंरोजगार निर्मिती हाच आमचा उद्देश होता, असं पालिवाल सांगतात.

यात त्यांनी महिलांचे सहकारी बचतगट स्थापन करून त्याद्वारे महिलांना घरगुती पदार्थांचे उत्पादन आणि विक्री यांना प्रोत्साहन दिले जाते. एखाद्याचा मृत्यू झाला तरी ११ झाडांचे वृक्षारोपण केले जाते. या सर्व झाडांची लागवड गावाबाहेरील माळरान व रिकाम्या जागेत केली जाते.

पिपलांत्रीमध्ये वॉटर हार्वेस्टिंग बरोबरच, बंधारे बांधणे, त्यांचे रूंदीकरण तसेच शेततळ्यांची निर्मिती यांचीही कामे केली जातात. जर सरकारी योजनांचा योग्य पद्धतीने उपयोग केला तर एकटा माणूसही किती मोठा बदल करू शकतो याचे पिपलांत्री हे उदाहरण आहे.

आज इको-फेमिनिस्ट म्हणून ओळख मिळवलेल्या या गावाला अनेक जण भेट देतात. तसेच पिपलांत्री पॅटर्नचा अभ्यास करण्यासाठीही येतात. गावात लग्न होवून आलेल्या मुली,स्त्रियाही  दूरस्थ शिक्षणाच्या माध्यमातून उच्चशिक्षित होतात. राज्यसरकारने पिपलांत्री मॉडेलच्या अभ्यासासाठी गावात एक ट्रेनिंग सेंटरही उभारले आहे, तसेच राहण्याचीही व्यवस्था केली आहे. गावाच्या या कार्याबद्दल गावाचा ‘ राष्ट्रपती पदक ’ देऊन गौरव करण्यात आला आहे. १११ झाडांच्या लागवडीने सुरू झालेली ही चळवळ आज पर्यावरणपूरक जंगलांच्या निर्मितीत बदलली आहे.

जेव्हा परंपरांच्या माध्यमातून एखाद्या उदात्त कार्याची सुरुवात होते तेव्हा ते कार्य नक्की यशस्वी होते. बदल होतो.  फक्त तो होण्याच्या इच्छेने कामाला सुरुवात केली पाहीजे. ह्या शामसुंदर पालिवाल यांच्या उदाहरणावरून हेच सिद्ध होते.

संकलन : श्री साहेबराव माने

पुणे 

9028261973.

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 इंद्रधनुष्य 

☆ थेरेसा सर्बर माल्कल! ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे☆

रशियातून अमेरिकेत स्थलांतरित झालेल्या या बाईंमुळे जागतिक महिला दिन साजरा होतो.. वाचा त्यांचं कार्य काय आहे….. थेरेसा सर्बर माल्कल!

हे नाव तुम्ही पूर्वी कधी ऐकलं आहे का? नाही? आज आपण जो जागतिक महिला दिन साजरा करत आहोत त्याचा आणि या नावाचा घनिष्ठ संबंध आहे. कसा तो आम्ही सांगतो…

मंडळी, एखादा दिवस साजरा करण्यामागे नेमके काय कारण आहे, त्याचा इतिहास काय आहे, हा पायंडा कुणी पाडला हे जाणून घेणे महत्वाचे असते. जर ही माहिती तुम्हाला असेल तर तो दिवस साजरा करण्याचा आनंद द्विगुणित होतो. आता आजच्या जागतिक महिला दिनाचेच उदाहरण घ्या ना..  सर्वांना माहीत आहे की आज महिला दिन आहे, पण याची सुरुवात थेरेसा सर्बर माल्कल या महिलेने केली हे कुणालाच माहीत नाही. दुर्दैवाने थेरेसा आज विस्मृतीत गेल्या आहेत. चला तर मग आजच्या दिवसाचे निमित्त साधून आपण त्यांची ओळख करून घेऊया…

थेरेसा यांचा जन्म १ मे १८७४ ला  रशियातल्या बार नावाच्या शहरात एका ज्यू परिवारात झाला. जन्मापासूनच ज्यू विरोधी वातावरणात वाढलेल्या थेरेसा यांना आणि त्यांच्या परिवाराला रशियाच्या त्झार राजवटीत प्रचंड त्रास सहन करावा लागला. त्यामुळं अनेक कुटुंबे तिथून स्थलांतर करून अमेरिकेत गेली. त्यात थेरेसा यांचेही कुटुंब होते.  १८९१ साली अमेरिकेत  दाखल झाल्यावर थेरेसा यांनी इतर ज्यू लोकांप्रमाणे चरितार्थासाठी मिळेल ते काम  केले. प्रथम एका बेकरीमध्ये, नंतर एका कपड्यांच्या कारखान्यात त्यांना काम मिळाले. त्यांचा मूळ स्वभाव चळवळ्या आणि बंडखोर असल्याने त्यांचे लक्ष कामगार स्त्रियांच्या प्रश्नांकडे वेधले गेले. थेरेसा फक्त प्रश्न बघून गप्प बसणाऱ्या महिला नव्हत्या… त्या प्रश्न सोडवण्यासाठी काय करता येईल याचा विचार करू लागल्या आणि त्यातूनच कामगार स्त्रियांच्या संघटनेची निर्मिती त्यांनी केली.  या स्त्री संघटनेतून स्थलांतरित कामगार स्त्रियांचा आवाज उठवण्याचे काम त्या करू लागल्या.

लवकरच त्यांच्या असे लक्षात आले की, फक्त संघटना चालवून भागणार नाही. महिलांना पुरुषांच्या समान हक्क हवे असतील तर राजकारणात उतरण्याशिवाय पर्याय नाही हे त्यांनी ओळखले. आता त्यांनी कामगार स्त्रियांच्या प्रश्नांसोबतच एकंदरीत स्त्री-पुरुष समानतेवरही लक्ष केंद्रित केले. सोशालिस्ट पार्टीमध्ये प्रवेश करून त्यांनी राजकारणात शिरकाव करून घेतला. त्यावेळी सोशालिस्ट पार्टी ही  एकमेव अशी पार्टी होती ज्यात महिलांना प्रवेश मिळत असे. आम्ही स्त्री-पुरुष भेदभाव करत नाही असा त्यांचं ब्रीदवाक्य होतं. यामुळेच थेरेसा सोशालिस्ट पार्टीकडे आकर्षित झाल्या होत्या. परंतु दुर्दैवाने लवकरच त्यांना सत्य समजले की पार्टीचा नारा फक्त दिखाऊ स्वरूपाचा होता. निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत महिलांना नगण्य स्थान मिळत असे. थेरेसा यांनी यामुळे निराश न होता असे ठरवले की, पार्टी न सोडता आपली समांतर विचारधारा चालवून आपले ध्येय साध्य करायला हवे. त्यांनी सोशालिस्ट महिलांची एक वेगळी चळवळ सुरू केली आणि महिलांसाठी राजकारणात एक वेगळे स्वतंत्र व्यासपीठ असायला हवे असे जोरदार मत मांडले.

शेवटी सोशालिस्ट पार्टीने त्यांचे म्हणणे मान्य केले आणि अमेरिकेच्या इतिहासात प्रथमच महिलांसाठी वेगळे डिपार्टमेंट बनवण्यात आले. त्याच्या अध्यक्षपदी थेरेसा विराजमान झाल्या. मंडळी, त्या काळी ही गोष्ट अजिबात सोपी नव्हती! एक तर महिला, त्यात अमेरिकेबाहेरील स्थलांतरित कामगार… ही एका नव्या पर्वाची सुरुवात होती!

या पदावर बसून थेरेसा यांनी महिलांच्या हक्कासाठी लढा दिला. त्यातलाच एक हक्क म्हणजे  महिलांना मतदानाचा अधिकार! तोपर्यंत अमेरिकेत महिलांना मतदानाचा अधिकार नव्हता. तो मिळायलाच हवा हा मुद्दा थेरेसा यांनी सर्वांसमोर मांडला आणि बरेच प्रयत्न करून त्यासाठी समर्थन मिळवले. या सोबतच महिलांचे अनेक प्रश्न त्यांनी यशस्वीपणे हाताळले. महिलांमध्ये शिक्षणाविषयी जागरूकता निर्माण केली.

थेरेसा यांनी जगाचे लक्ष महिलांच्या समस्यांकडे वेधले जावे म्हणून एक कल्पना मांडली. वर्षातला एक दिवस ‘महिला दिन’ म्हणून साजरा व्हावा हीच ती कल्पना…  सोशालिस्ट पार्टीने त्यांना याबाबतीत साथ दिली आणि अमेरिकेत पहिला ‘राष्ट्रीय महिला दिन’ १९०९ साली २८ फेब्रुवारी रोजी साजरा झाला. ही कल्पना नंतर युरोपियन देशांमध्ये सुद्धा पसरली आणि नंतर जगभरात लोकप्रिय झाली. आज सर्वानुमते जगभरात एकाच दिवशी म्हणजे ८ मार्च रोजी ‘जागतिक महिला दिन’ साजरा होतोय, या मागे मूळ कारण थेरेसा सर्बर माल्कल या आहेत.

थेरेसा माल्कल यांचे १७ नोव्हेंबर १९४९ मध्ये निधन झाले. एक स्थलांतर होऊन अमेरिकेत आलेली मुलगी ते अमेरिकेच्या राजकारणातील बलशाली महिला असा त्यांचा थक्क करणारा प्रवास होता. त्यांचे निधन झाल्यावर हळू हळू लोक त्यांना विसरले. आज आपण महिला दिन साजरा करतो पण थेरेसा यांचा उल्लेख कुठेही होत नाही हे दुर्दैवी सत्य आहे.

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-4 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

(नंतर ओरियन यान अंतराळवीरांना घेऊन पृथ्वीवर परतेल.) इथून पुढे —

नासाने ह्यूमन लँडिंग सिस्टीमसाठी आलेल्या तीन आराखड्यांमधून स्पेस एक्स चा आराखडा निवडला आहे. ती पूर्णतः पुनर्वापर होऊ शकणारी उड्डाण भरणारी व अवतरण करणारी प्रणाली आहे. त्याची रचना चंद्र, मंगळ व अंतराळातील अनेक खगोलीय पिंडांकडच्या प्रवासासाठी बनविण्यात आली आहे. ही HLS स्पेस एक्स च्या सुपर हेवी प्रक्षेपकाद्वारे उड्डाण भरेल. पृथ्वीच्या निम्न कक्षेत (low earth orbit अर्थात LEO)  इंधन भरून ती चंद्राकडे प्रयाण करेल.

आर्टिमिस-३ मोहिमेमध्ये यान चंद्रावर कोठे उतरवायचे हे अनेक गोष्टींवर अवलंबून आहे. त्यात मोहिमेची उद्दिष्टे  आणि उड्डाणाची तारीख महत्वाची आहेत. नासाच्या सध्या चंद्रकक्षेत असलेल्या ल्यूनार रिकनायसन्स ऑर्बिटर कडून आलेली चंद्रभूमीची सुस्पष्ट अशी अनेक छायाचित्रे नासाकडे उपलब्ध आहेत. त्यात वर्षातील कोणत्या काळात कोणत्या भागात किती सूर्यप्रकाश असतो हे दिसते. यान उतरविण्यासाठी काही गोष्टी महत्वाच्या आहेत. त्या म्हणजे, त्या ठिकाणी पुरेसा सूर्यप्रकाश हवा (कारण सूर्यप्रकाश हा एकमेव ऊर्जास्रोत असणार आहे), तपमानातील चढउतार कमीतकमी हवेत, पृथ्वीशी संवाद साधण्यासाठी उतरण्याची जागा व पृथ्वी एका रेषेत हवेत (म्हणजे मध्ये डोंगर वगैरे नकोत), जागेचा उतार कमीतकमी हवा, जागेवर जास्त माती व दगडधोंडे नकोत नाहीतर यान उतरताना धूळ उडेल तसेच चालताना किंवा रोव्हर चालवताना अडथळा येईल. ही जागा चंद्राच्या कायम अंधाऱ्या जागेजवळ असावी कारण तेथे कांही ठिकाणी बर्फ स्वरूपात पाणी असण्याची शक्यता आहे.

नासाने पृथ्वीवरून चंद्रावर व चंद्रावरून पृथ्वीवर सामानाची ने आण करण्यासाठी चौदा कंपन्या निवडल्या आहेत. त्यांना कमर्शिअल ल्यूनार पे लोड सर्व्हिसेस (CLPS) म्हटले आहे. आर्टिमिस-३ मोहिमेतील अंतराळवीर चंद्रावर उतरण्यापूर्वीच त्यांना लागणारे सामान, वैज्ञानिक उपकरणे व VIPER (Volatiles investigating polar exploration rover) ही बग्गी (rover) हे सर्व या CLPS द्वारा चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ पाठविण्यात येईल. हा VIPER सुद्धा अंतराळवीरांनी कोठे उतरायचे हे सुचवू शकेल. चंद्रावर दोन अंतराळवीर शंभर किलो सामानासह उतरतील. परततांना ते चंद्रावरील दगडमातीचे पस्तीस किलो वजनाचे नमुने घेऊन येतील.

एक आठवड्याच्या चंद्रावरील मुक्कामात अंतराळवीर त्या प्रदेशातील भू रचनेचा अभ्यास करून त्याची नोंद ठेवतील, त्यात एखादा कायम अंधारात असणारा पट्टा आढळतो का हे ही पाहतील. पृथ्वीवर आणण्यासाठी ते विविध नमुने गोळा करतील, त्यांचा पृथ्वीवरील प्रयोगशाळांमध्ये अभ्यास केला जाईल. दगडांच्या नमुन्यांवरून चंद्रावर मोठी उल्का किंवा अशनी कधी आदळला तो कालखंड ठरविला जाईल. खडक पोखरून घेतलेल्या नमुन्यांवरून त्या खडकांच्या थरात प्राचीन सौरवादळांचे अवशेष आहेत का हे पाहण्यात येईल. एक नमुना कायम अंधार असलेल्या भागातून व एक नमुना कायम उजेडात असणाऱ्या भागातून घेतला जाईल व त्यांमध्ये भूगर्भीयदृष्ट्या कांही फरक आहे का, तसेच अंधारातील नमुन्यामध्ये वायुरूप मूलद्रव्ये आहेत का हे तपासले जाईल.

चंद्रावर असतांना अंतराळवीर HLS च्या एका कक्षात राहतील. HLS चा वरचा भाग पुनः चंद्रकक्षेत परतण्यासाठी वापरला जाईल. अंतराळवीर चंद्रावर कमीतकमी दोनवेळा उतरून काम करतील. अंतराळवीरांनी घातलेल्या अंतराळपोषाखात असणाऱ्या जीवनरक्षक प्रणालीत सुधारणा करून चार वेळा चंद्रावर उतरून काम करता येईल का, तसेच आणखी एखादे अवतरण अनपेक्षित आले तर करता येईल का याचा नासा विचार करत आहे. त्यासाठी HLS च्या वजनात वाढ करावी लागल्यास ती किती करता येईल याचा अभ्यास सुरु आहे. तसे झाल्यास दिवस क्रमांक १,२,४,५ हे चंद्रावर काम करण्याचे दिवस पैकी शेवटच्या दिवसाचा अर्धा भाग त्या परिसराची स्वच्छता, हत्यारे गोळा करून व्यवस्थित ठेवणे-जेणेकरून ती पुढील मोहिमांमध्ये वापरता येतील- वगैरेसाठी असेल तर दिवस क्रमांक ३ हा विश्रांतीचा असेल. त्यावेळी अंतराळवीर HLS च्या आत वैज्ञानिक प्रयोग व पृथ्वीवरील लोकांशी संभाषण वगैरे करतील. जर ल्यूनार टेरिन व्हेईकल(LTV) हा रोव्हर अंतराळवीर उतरण्याआधी उपस्थित असेल तर, अंतराळवीर चंद्रभूमीवर जास्त दूर प्रवास करू शकतील.

चंद्रावरचा मुक्काम संपल्यावर अंतराळवीर HLS द्वारे चंद्रभूमीवरून उड्डाण करून ओरियनशी जोडले जातील व तीन दिवसांचा प्रवास करून पृथ्वीवर परततील.

आर्टिमिस-३ नंतर….

आर्टिमिस-३ नंतर अनेक चंद्र मोहिमा केल्या जातील. पुढील मोहिमांच्यावेळी गेट-वे अर्थात चांद्र अंतराळ स्थानकाचा वापर केला जाईल. चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर आर्टिमिस कॅम्प उभारण्यात येईल. पृथ्वीवरील इंटरनेट प्रमाणे LunaNet चालू करण्यात येईल. रोव्हर्स सॅम्पल्सचे पृथ:करण करतील व तो विदा पृथ्वीकडे पाठविण्यात येईल. चंद्रभूमीवरील अंतराळवीरांना सौरज्वाळांची आगाऊ सूचना मिळून ते आडोशाला जाऊ शकतील. ल्यूनानेट पोझिशनिंग, नेव्हीगेशन आणि टाईमिंग (PNT) सेवा देईल, त्यामुळे चंद्रपृष्ठावरील कामे पूर्वीपेक्षा सुरळीतपणे पार पडतील.

    या सर्व चंद्रमोहिमा नासा, त्याचे आंतरराष्ट्रीय सहकारी आणि व्यावसायिक सहकारी यांच्याद्वारे केल्या जातील. त्यामुळे नासाला सौरमालिकेचा धांढोळा घ्यायला वेळ मिळेल. नासाचे हे सहकारी रोव्हर्स, चंद्रनिवास आणि ISRU- इन सी टू रिसोर्स युटिलायझेशन अर्थात चंद्रभूमीवरील संसाधनांचा उपयोग करणारी साधने पुरवू शकतात. त्यामुळे आर्टिमिस कॅम्प हा अमेरिका व तिच्या सहकाऱ्यांसाठी दुसरे घरच बनेल. 

चंद्रमोहिमांच्या या बहुमोल अनुभवाचा वापर करून नासा आर्टिमिस योजनेअंतर्गत समानव मंगळ मोहीम आखणार आहे.

—  समाप्त  —

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-3 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

(या दलाने SLS च्या २१२ फूट उंचीच्या मुख्य टप्प्याच्या प्रतिकृतीचे (याचे नाव पाथ फाईंडर ठेवले आहे ) कंटेनर मधून उतरविणे, हाताळणे आणि जुळणी करणे यांचाही अभ्यास केला होता.) इथून पुढे —–

SLS प्रक्षेपक मानवरहित ओरियन अंतराळयानाला पृथ्वीच्या कक्षेत प्रक्षेपित करेल. तेथून अंतरिम क्रायोजिनिक प्रणोदन टप्प्याच्या सहाय्याने यान चंद्राच्या रेट्रोग्रेड कक्षेत जायला सज्ज होईल. गुरुत्वाकर्षणीय सहाय्याने (gravity assist) ते चंद्राच्या सुदूर रेट्रोग्रेड कक्षेत जाईल. रेट्रोग्रेड म्हणजे, चंद्र स्वतःभोवती ज्या दिशेने फिरतो, त्याच्या विरुद्ध दिशेने यान चंद्राभोवती प्रदक्षिणा घालेल. या कक्षेत यान सहा  दिवस राहील. नंतर परत गुरुत्वाकर्षणीय सहाय्याने यान पृथ्वीकडे झेपावेल. एकूण मोहीम २६ दिवसांची असेल. मोहिमेची पूर्तता यान ताशी २४,५०० मैल किंवा मॅक ३२ या अतिप्रचंड वेगाने पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करुन पॅसिफिक महासागरात विसावण्याने होणार आहे. तत्पूर्वी त्याने  त्याच्या संपूर्ण प्रवासाचा विदा ( डेटा ) गोळा केलेला असेल. गुरुत्वाकर्षणीय सहाय्याने यानाचा परत प्रवेश ही या मोहिमेची प्राथमिकता आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करतांना यानाच्या उष्णतारोधक कवचाचे तपमान ५००० डिग्री फॅरनहिट एव्हढे असणार आहे. या तपमानाला हे कवच टिकते का याचेही परीक्षण या निमित्ताने होईल.

या मोहिमेमध्ये अंतराळवीरांना आवश्यक असणाऱ्या उपकरणांऐवजी वैज्ञानिक आणि तांत्रिक माहिती गोळा करणारी उपकरणे असतील. समानव मोहिमेच्यावेळी कॉकपीट समोर असणारे दर्शक, नियंत्रक व जीवसंरक्षक उपकरणांऐवजी यानाच्या कामगिरीचा लेखाजोखा मांडण्यासाठी आवश्यक अशा विदा ( डेटा ) गोळा करणाऱ्या उपकरणांचा समावेश असेल. यामुळे यानाच्या कामगिरीचे उड्डाणापूर्वी तयार केलेले अंदाजी प्रारूप व प्रत्यक्ष विदेवरून मिळालेली माहिती यांचा तौलनिक अभ्यास केला जाईल. या चार ते सहा आठवड्यांच्या मोहिमेमध्ये यान चौदा लाख मैलांपेक्षा जास्त प्रवास करेल. यामुळे मानवांसाठी तयार केलेल्या यानाचा पृथ्वीपासून सुदूर प्रवासाचा अपोलो १३ ने केलेला उच्चांक मोडला जाईल. या मोहिमेशी अनेक विश्वविद्यालये, आंतरराष्ट्रीय सहयोगी व खाजगी कंपन्या जोडल्या गेल्या आहेत. त्यांची संख्या पूर्वीच्या चांद्रमोहिमेशी जोडल्या गेलेल्या संस्थांपेक्षा जास्त आहे. आर्टिमिस-१ मोहिमेमध्ये १३ लघुउपग्रह सुद्धा सुदूर आंतरिक्षात सोडले जातील, त्यामुळे आपल्या सुदूर अंतरिक्षाच्या वातावरणाविषयीच्या ज्ञानात भर पडेल. हे उपग्रह नवीन वैज्ञानिक अन्वेषण करतील आणि नवीन तांत्रिक प्रत्यक्षिके देखील करतील.

आर्टिमिस-२:- ही स्पेस लॉंच सिस्टीम व ओरियन अंतराळयान यांची पहिलीच समानव मोहीम आहे. या मोहिमेद्वारा चार अंतराळवीरांना पन्नास वर्षांनंतर प्रथमच चंद्राच्या वातावरणात पाठविण्यात येणार आहे. ‘आर्टिमिस पिढी’ चा हा ‘अपोलो ८’ क्षण आहे असे म्हणायला हरकत नाही. कारण अपोलो ८ यानाद्वारा इतिहासात प्रथमच मानव चंद्राच्या वातावरणात पोचला होता. यावेळी ओरियन यानातील अंतराळवीर पृथ्वीच्या पार्श्वभूमीवर चंद्राचा फोटो काढतील.

    आर्टिमिस १ च्या यशामुळे तसेच हजारो तास केलेल्या तयारी व तालमींमुळे मिळालेला आत्मविश्वास घेऊन हे अंतराळवीर SLS च्या टोकावर असलेल्या ओरियनमध्ये आरूढ होतील. ही मोहीम दहा दिवसांची असेल. या मोहिमेद्वारा चंद्राच्या विरुद्ध बाजूला जास्तीतजास्त लांब जाण्याचा व असंकरीत मुक्त प्रत्यागमन विक्षेपमार्गाने (hybrid free return trajectory) परत येण्याचा समानव यानाचा विक्रम प्रस्थापित होईल.        

आर्टिमिस ३:- आर्टिमिस-२ प्रमाणेच आर्टिमिस-३ मोहिमेमध्ये देखील चार अंतराळवीर असतील. पण यावेळी पहिल्यांदा एक स्त्री व नंतर एक पुरुष चंद्रभूमीवर पाऊल ठेवतील. आर्टिमिस-३ मोहिमेपूर्वी चंद्राभोवती अंतराळस्थानक उभे करण्याचा प्रयत्न आहे. त्याला गेट वे म्हणून संबोधले जाईल. ओरियन अंतराळयान या स्थानकाशी जोडले जाईल. अंतराळवीर या स्थानकावर उतरतील. नंतर ह्यूमन लँडिंग सिस्टीम (HLS) द्वारे ते चंद्रावर उतरतील. चंद्रावरील काम संपल्यावर HLS च्या मदतीने ते पुन्हा स्थानकावर येतील. या स्थानकाचा उपयोग फार महत्वाचा आहे. कारण एकाच चंद्रमोहिमेत अंतराळवीर अनेकदा चंद्रावर उतरून काम करू शकतील. जर आर्टिमिस-३ मोहिमेपर्यंत स्थानकाचे काम पूर्ण झाले नाही तर आर्टिमिस योजनेच्या पुढील मोहिमांसाठी याचा वापर केला जाईल. या अंतराळ स्थानकासारखेच भविष्यात मंगळाभोवती देखील अंतराळ स्थानक उभारण्यात येईल. या स्थानकात अंतराळवीर थांबून अनेकवेळा ते मंगळावर उतरून काम करू शकतील. म्हणजेच चंद्राभोवतीचे अंतराळ स्थानक म्हणजे मंगळावर मनुष्य भविष्यात कशा पद्धतीने काम करू शकेल याची रंगीत तालीमच म्हणायची!!

जर अंतराळ स्थानक आर्टिमिस-३ मोहिमेपर्यंत पूर्ण झाले नाही तर, अंतराळवीर ह्यूमन लँडिंग सिस्टिम वापरून चंद्रावर उतरतील. या परिस्थितीत चंद्रकक्षेतच अंतराळवीर ओरियन मधून HLS मध्ये स्थलांतरित होतील. चंद्रावरील त्यांचे काम संपल्यावर HLS मध्ये बसून पुन्हा ते चंद्रकक्षेत येतील, तेथेच ते पुन्हा ओरियन यानात स्थलांतरित होतील. नंतर ओरियन यान अंतराळवीरांना घेऊन पृथ्वीवर परतेल.

क्रमशः …

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-2 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

(तसेच अंतरिक्षयान परत आल्यावर अंतराळवीरांना सुखरूपपणे यानातून बाहेर काढले जाते.) इथून पुढे —–

४) गेट वे :- हे चंद्राभोवती भूस्थिर कक्षेत फिरणारे एक अंतराळ स्थानक असून येणाऱ्या भविष्यात त्याची उभारणी केली जाईल. भविष्यातील आर्टिमिस मोहिमांतील अंतराळवीर ओरियन यानातून या स्थानकावर येतील. येथून ते आवश्यक सामान घेऊन ह्युमन लॅंडींग सिस्टिममध्ये(HLS) जातील. त्यांना घेऊन HLS चंद्रावर उतरेल. अंतराळवीर चंद्रावर त्यांना सोपवलेली कामगिरी बाजावून HLS मध्ये बसून गेट वे वर येतील. तेथून ओरियन यानाद्वारे ते पृथ्वीवर परततील. यात फायदा हा आहे की एकाच चंद्रमोहिमेमध्ये अंतराळवीर एकापेक्षा जास्त वेळा चंद्रावर उतरून काम करू शकतात अथवा चंद्राभोवतीच्या कक्षेत विविध प्रयोग करू शकतात. हा गेट वे एका दशकाहून जास्त काळ कार्यरत असेल. 

५) ह्युमन लॅंडींग सिस्टम (HLS):- ही चंद्रमोहिमेमधील अंतिम वाहतूक प्रणाली आहे. याद्वारे चंद्राच्या कक्षेतून अंतराळवीरांना चंद्रावर उतरविले जाईल व काम संपल्यावर पुनः त्यांना चंद्रकक्षेत नेले जाईल. 

६) आर्टिमिस बेस कॅम्प :- अंतराळवीरांना चंद्रावर राहणे व काम करणे यासाठी याची निर्मिती केली जाईल. यामध्ये आधुनिक चांद्रकार्यकक्ष(Cabin), एक बग्गी(Rover) व एक फिरते घर (Mobile home) असणार आहे.

आता आपण आर्टिमिस योजनेच्या पहिल्या तीन मोहिमांविषयी माहिती घेऊ :

आर्टिमिस १ :-आर्टिमिस १ द्वारा मानवरहित ओरियन यानाला चंद्राच्या ४०,००० मैल पलीकडे किंवा पृथ्वीपासून २,८०,००० मैलाच्या कक्षेत पाठविण्यात येईल. ही मोहीम म्हणजे SLS, ओरियन व एक्सप्लोरेशन ग्राऊंड सिस्टिम (EGS) यांचे समानव मोहिमेआगोदरचे एकत्रित परीक्षण आहे. 

SLS प्रक्षेपकाची चार RS-25 इंजिन्स, दोन अनुवर्धि प्रक्षेपक व अंतरिम क्रायोजिनिक प्रणोदन टप्पा या सर्वांचे वेगवेगळे व संयुक्त परीक्षण झालेले आहे, पण त्याचे अंतराळातील हे पहिलेच उड्डाण आहे. त्यामुळे या मोहिमेद्वारा त्याच्या कामगिरीचे परीक्षण केले जाईल. 

ओरियन यानाचे साडेचार तासांचे प्रत्यक्ष उड्डाण परीक्षण ५ डिसेंबर २०१४ ला झाले आहे. याद्वारे या यानाने ते पृथ्वीच्या सुदूर कक्षेत अंतराळ उड्डाणयोग्य आहे हे सिद्ध केले आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करतांना त्याच्या उष्णताप्रतिबंधक कवचाचे थोड्या प्रमाणात का होईना परीक्षण झाले आहे. यान समुद्रात उतरल्यावर त्याच्या कोषाला (capsule) यशस्वीरीत्या बाहेर काढण्याचे प्रात्यक्षिकही झाले आहे. ओरियन यानाच्या या प्रत्यक्ष उड्डाण परीक्षणाला एक्सप्लोरेशन फ्लाइट टेस्ट-१ असे संबोधण्यात आले आहे. हे परीक्षण मानवरहित होते.

नासाने ओरियनच्या पॅरेशूट्सचे परीक्षण सप्टेंबर २०१८ ला यशस्वीरीत्या पर पाडले. या प्रणालीत ११ पॅरेशूट्स असणार आहेत. यान समुद्रसपाटीपासून ५ मैल आल्यावर ती उघडली जातील.

२०१९ ला नासाने असेंट अबॉर्ट -२ परीक्षण पार पाडले, त्याद्वारे उड्डाणाच्यावेळी ओरियन यानाच्या टोकावर असणारी  संकटकालीन यंत्रणा व्यवस्थित काम करत आहे याची खात्री करण्यात आली. उड्डाणाच्या वेळी  काही अनपेक्षित घडलेच, तर ही यंत्रणा ओरियन यानाला आतील अंतराळवीरांसह प्रक्षेपकापासून बाजूला काढेल व अटलांटिक समुद्रात त्याला उतरविण्यात येईल. 

ओरियन यानाचा दल विभाग (crew module) हा युरोपियन स्पेस एजन्सी (ESA) ने बनविलेल्या सेवा विभागाशी (service module) पूर्णपणे जोडला आहे. हा सेवा विभाग दल विभागाला लागणारे जास्तीत जास्त प्रणोदन (propulsion), ऊर्जा आणि शीतकरण (cooling) पुरविणार आहे. मोहिमेदरम्यान अंतराळवीर दल विभागात राहतील व काम करतील. जगातील सर्वांत मोठ्या निर्वात खोलीत व टोकाचे विद्युतचुंबकीय क्षेत्र व तपमान (-२५० ते २०० डिग्री फॅरनहिट) असणाऱ्या परिस्थितीत यानाचे परीक्षण करण्यात आले आहे. अशी परिस्थिति अंतराळात असते म्हणून हे परीक्षण करण्यात आले. 

नासाच्या भू प्रणाली विभागाने (ground system team) पायाभूत सुविधांमध्ये (infrastructure) व भू समर्थन उपकरणांमध्ये (ground support equipments) योग्य ते बदल केले, जेणेकरून आर्टिमिस मोहिमेचे उड्डाण व ओरियन यानाचे अवतरण यांना मदत होईल. वाहन जुळणी इमारतीत (vehicle assembly building) तसेच नवीन पुनर्निर्मित 39-B प्रक्षेपण तळावर फिरत्या लॉंचरचे परीक्षण करण्यात आले व सुविधा प्रणाली (facility system) व भू प्रणाली (ground system) यांचेशी तो उड्डाणाच्यावेळी संवाद साधू शकेल याची खात्री करण्यात आली. 

एक्सप्लोरेशन ग्राऊंड सिस्टिम दल (EGS team) हा विभाग उड्डाणाची प्रक्रिया सुरळीत होण्यासाठी जबाबदार असतो. या दलाच्या सदस्यांनी फायरिंग रूम -१ मध्ये उड्डाणाचे प्रारूप निर्माण करुन अभ्यास केला आणि शिक्कामोर्तब केले की, हे दल उड्डाणसज्ज आहे आणि प्रत्यक्षात उड्डाणाच्यावेळी येणाऱ्या कोणत्याही अडचणींना तोंड देण्यास समर्थ आहे. या दलाने SLS च्या २१२ फूट उंचीच्या मुख्य टप्प्याच्या प्रतिकृतीचे (याचे नाव पाथ फाईंडर ठेवले आहे ) कंटेनर मधून उतरविणे, हाताळणे आणि जुळणी करणे यांचाही अभ्यास केला होता.

क्रमशः …

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-1 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

२९ ऑगस्ट२०२२ला आपण एका नव्या युगात प्रवेश करणार आहोत. या युगाचे नाव आहे ‘आर्टिमिस युग.’ 

या योजनेद्वारा १९७२ नंतर प्रथमच नासा चंद्रावर मानव उतरविणार आहे, पण यावेळी चंद्रावर मानवाचे वास्तव्य दीर्घकाळ असेल आणि चंद्रावरील वास्तव्याचा अनुभव घेऊन या योजनेतील पुढील मोहिमांमध्ये मानव मंगळावर पाऊल ठेवणार आहे. 

या योजनेची कांही उद्दिष्टे खालील प्रमाणे आहेत:

१) दीर्घकालीन अन्वेषणांसाठी लागणाऱ्या पाणी व इतरही कांही महत्वाच्या संसाधनांचा चंद्रावर शोध घेणे व त्यांचा   वापर करणे.

२) चंद्राविषयीच्या कांही न उलगडलेल्या रहस्यांचा छडा लावणे आणि आपल्या नैसर्गिक उपग्रहाविषयीच्या आणि विश्वाविषयीच्या आपल्या ज्ञानात  भर घालणे. 

३) फक्त तीन दिवसांच्या अंतरावर असलेल्या चंद्र नामक खगोलीय पिंडावर राहणे आणि वावरणे यांचा अभ्यास करणे; या अभ्यासाचा उपयोग जेव्हा मानव मंगळावर वसाहत करण्यासाठी जाईल त्यावेळी होईल. 

४) ज्या मंगळमोहिमेवर जाऊन येण्यासाठी तीन वर्षे लागतात, अशा सुदूर मोहिमांसाठी वापरण्यात येणाऱ्या तंत्रज्ञानाची चाचणी घेणे. 

वरील उद्देश साध्य करण्यासाठी नासाने “आर्टिमिस ” ही दीर्घकालीन योजना आखली आहे. १९६०-७० च्या दशकांत  नासाने यशस्वीपणे राबविलेल्या चांद्रयोजनेचे नाव अपोलो होते. यावेळच्या योजनेचे नाव आर्टिमिस आहे. ग्रीक पुराणांनुसार आर्टिमिस ही अपोलोची जुळी बहीण असून तिला चंद्राची देवी म्हणून ओळखले जाते. या योजनेद्वारा नासा प्रथमच एक महिला व एक पुरुष सन २०२५ मध्ये चंद्रावर उतरविणार आहे. 

ही योजना तीन टप्प्यांत राबविण्यात येणार आहे. आर्टिमिस-१ ही  मानवरहित अंतराळमोहीम असून यामध्ये ओरियन हे अंतराळयान चंद्राभोवती फेरी मारून परत येईल. याद्वारे ‘स्पेस लॉन्च सिस्टिम (SLS)’ या अवाढव्य प्रक्षेपकाची प्रथमच प्रत्यक्ष अंतराळ मोहिमेसाठी चाचणी घेण्यात येईल. तसेच केवळ एकदाच अंतराळप्रवास केलेल्या ओरियन या यानाचीही चाचणी घेतली जाईल. ही मोहीम ऑगस्ट २०२२  मध्ये आखण्यात आली आहे. आर्टिमिस-२ ही स्पेस लॉन्च सिस्टिम व ओरियन अंतराळयान  यांची पहिलीच समानव अंतराळ मोहीम आहे. या मोहिमेद्वारा चार अंतराळवीरांना  ५० वर्षांनंतर प्रथमच चंद्राच्या वातावरणात पाठविण्यात येणार आहे. या मोहिमेत ओरियन यान चंद्राभोवती फेरी मारून परत येईल. ही मोहीम २०२४ मध्ये राबविण्यात येईल. पृथ्वीच्या निम्न  कक्षेपलीकडील  (Low earth orbit) अपोलो-१७ नंतरची ही पहिलीच समानव मोहीम आहे. आर्टिमिस- ३ ही समानव मोहीम असून त्याचे नियोजन २०२५ साली करण्यात आले  आहे.  या मोहिमेपूर्वी चंद्राभोवती ‘गेटवे’ नावाचे अंतरिक्ष स्थानक प्रस्थापित केले जाईल. ओरियन अंतरिक्ष यान या स्थानकाला जोडले जाईल . नंतर ‘मानव अवतरण प्रणाली (Human Landing System)’ द्वारा अंतराळवीर चंद्रावर उतरतील व चंद्राच्या पृष्ठभागावर त्यांना नेमून दिलेली कामे करतील. कामे संपल्यावर पुन्हा अंतरिक्ष स्थानकावर येऊन पृथ्वीकडे प्रयाण करतील. आता आपण या आर्टिमिस योजनेविषयी विस्ताराने माहिती घेऊ.

 प्रथम आपण आर्टिमिस योजनेच्या विविध घटकांविषयी जाणून घेऊ. या योजनेत खालील घटकांचा समावेश होतो:

१) स्पेस लॉंच सिस्टिम (Space Launch System):- स्पेस लॉंच सिस्टिम हा नासाने आजपर्यंत तयार केलेला सर्वात शक्तिशाली प्रक्षेपक आहे. हा खास करुन अमेरिकेच्या सुदूरच्या अंतराळ मोहिमांमध्ये(Deep Space Missions) वापरण्यात येणार आहे. ओरियन यान,अंतराळवीर आणि मोहिमेसाठी लागणारे सामान हे सर्व एकाच खेपेत चंद्रावर नेऊ शकेल असा हा एकमेव प्रक्षेपक आहे. याची रचना वैविध्यपूर्ण आहे. अमेरिकेच्या भविष्यातील सुदूर अंतराळ मोहिमांसाठी SLS अधिकाधिक शक्तिशाली व वेगवेगळ्या सुधारित आवृत्यांमध्ये तयार करण्यात येत आहे.पहिल्या तीन चांद्रमोहिमांसाठी ब्लॉक-१ ही आवृत्ती वापरण्यात येणार आहे. ही आवृत्ती २७ मेट्रिक टनांपेक्षा जास्त वजनाचे सामान चंद्राच्या सुदूर कक्षेमध्ये प्रक्षेपित करू शकते. या आवृत्तीत  द्रवरूप इंधन असणारी चार S-25 एंजिन्स, घन इंधन असणारे दोन अनुवर्धि प्रक्षेपक (Rocket Boosters) व अंतरिम क्रायोजिनिक प्रणोदन टप्पा ( Interim cryogenic propulsion stage-ICPS) असे भाग आहेत. SLS प्रक्षेपक व ओरियन यान यांची संयुक्त ऊंची ३२२ फूट आणि वजन ५.७५ दशलक्ष पौंड आहे. उड्डाण आणि आरोहण यांवेळी SLS ८.८ दशलक्ष पौंड एव्हढा जोर निर्माण करेल, हा जोर सॅटर्न -५ प्रक्षेपकाने निर्माण केलेल्या जोरापेक्षा १५% जास्त आहे.

२) ओरियन अंतराळयान:-ओरियन अंतराळयान नासाच्या सुदूर अंतराळ मोहिमांसाठी विकसित केले आहे. या यानामध्ये अंतराळ प्रवासादरम्यान अंतराळवीरांना अनुकूल वातावरण आहे, आणीबाणीच्या प्रसंगास तोंड देण्यासाठी ते सज्ज आहे आणि सुदूर अंतराळप्रवासाहून पृथ्वीच्या वातावरणात येताना निर्माण होणाऱ्या प्रचंड वेग आणि  उष्णतेला सक्षमपणे हाताळून सुखरूपपणे अवतरण करण्यासाठी ते सक्षम आहे.

3) एक्सप्लोरेशन ग्राऊंड सिस्टिम (EGS):- ही नासाच्या फ्लोरिडास्थित केनेडी स्पेस सेंटर मधील प्रणाली आहे. या प्रणालीद्वारे प्रक्षेपक व अंतराळयान यांची जोडणी, वाहतूक आणि प्रक्षेपण यांना मदत केली जाते. तसेच अंतरिक्षयान परत आल्यावर अंतराळवीरांना सुखरूपपणे यानातून बाहेर काढले जाते.

क्रमशः …

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈