Category: विविधा

☆ विविधा ☆  गणपती बाप्पा मोरया …. ☆ सौ. श्रेया सुनील दिवेकर ☆ 

गणपती बाप्पा मोरया….

मोरया… चा जयघोष करत ढोल, ताशे, झांज, लेझीम च्या गजरात आगमन व्हायचे आमच्या गल्लीतल्या बाप्पाचे. पालखीत बसून सोवळ्यांने, गणपती बाप्पा मोरया असा जयघोष करत आगमन होत असे ह्या विघ्नहर्त्याचे. आम्ही सगळी मुलं त्या पालखी मागून चालत गणरायाला आणायला जात असू. गणपती बाप्पाचे

आगमन एका देवळात होत असे जिथे तो पुढे अकरा दिवस विराजमान होत असे. दररोज दोन वेळा, वेळेवर आरती होत असे आणि ती सर्वांनाच पाठ असल्यामुळे ती एका सुरात आणि एकाच लईतही होत असे.

आम्ही जसा गल्लीतला तसाच घरचा गणपती आणायला सुद्धा दर वर्षी बाबांबरोबर जात असू. आमची मूर्ती ठरलेली असायची. मध्यम आकाराची, पिवळे पीतांबर आणि केशरी शेला परिधान केलेली ,हिरे जडीत मुकुट असलेली, सुंदर बोलके डोळे आणि चेहर्‍यावर शांत, शीतल, तृप्त असे भाव, एका हातात मोदक आणि दुसर्‍या हातात कमळ. बरोबर मुषक हवेतच. मूर्ती बघून मनं कसं प्रसन्न होतं असे.

घरी आई आरतीचे ताम्हन घेऊन वाट पहात असायची ह्या एकदंताची. आम्ही पोहोचताच तिच्या चेहर्‍यावरचा भाव अगदी पाहण्या सारखा असायचा. प्रसन्न मनाने ती बाप्पाला ओवाळायची आणि आमचे बाप्पा विराजमान व्हायचे आम्ही त्यांच्या साठी केलेल्या खास आसनावर.

हे दिवस मात्र आमच्यासाठी खास असायचे कारण एक तर गणपती बाप्पा असे पर्यंत आईचा मूड एकदम झकास असायचा आणि रोज गोडाधोडाचे खायला मिळायचे. त्यात उकडीचे मोदक म्हणजे आहाहा.. बाप्पाला आणि आम्हालाही परम प्रिय. न चुकता आरती, अभिषेक, नैवेद्य अथर्वशीर्षाचे पठण व्हायचे. एकूणच वातावरण प्रसन्न आणि अल्हाददायक असायचे. पाचवे दिवशी घरी गौर यायची. त्या दिवशी आई खूप खुश असायची जणू तिचीच लेक आली आहे माहेरी. माहेरवाशीणी साठी पुरण पोळी ठरलेली.

हे अकरा दिवस कसे भुर्रकन उडून जायचे. आणि बघता बघता बाप्पाला निरोप द्यायचा दिवस यायचा. आमचा नावडता दिवसं त्या दिवशी सगळेच उदास असायचे. हा पाहुणा आपल्या घरी आता परत जाणार म्हणून खूप वाईट वाटायचे. आज आरती विशेष व्हायची. आईचे नेत्र भरून यायचे.पण काय करणार काहीच इलाज नसायचा. शेवटच्या दिवशी आम्ही सगळे देखावे बघायला जायचो. इतके सुंदर सुंदर देखावे असायचे आणि अनंत चतुर्दशी दिवशी भव्य मिरवणुका असायच्या. रात्रभर आम्ही मिरवणुका बघायचो आणि पहाटे परत यायचो.

आज मिरवणूक पहायला गेले होते गणपतीची आणि आनंद होण्या ऐवजी दुःखच झाले. समोरचं दृश्य पाहून कळेच ना नक्की कशाची मिरवणूक आहे ते. भक्तीगीतं भावगीतं कानी पडायच्या ऐवजी फास्ट ट्रॅक च्या गाण्यावर, धांगडधींगा चालू होता. दारूच्या नशेत बेधुंद होऊन गणपती बाप्पा समोर तरुण पिढी नाचताना पाहून खूप दुःख झाले. त्यांची त्यांनाही शुद्ध नव्हती. चुरमुऱ्यांची उधळण करत ती पायदळी तुडवत मिरवणूक चालली होती.

ते कमी म्हणून फटाकड्यांच्या धुराने सगळे वातावरण दूषित केले होते. मला प्रश्न पडला त्या विघ्नहर्त्याला तरी श्वास घेता येत असेल का ह्या धुरात?? ते दूषित वातावरण आणि कर्ण बधीर करणारा तो बॅंजो चा आवाज ऐकून परत यावं असं वाटत तरी असेल का त्या गणरायाला ?

टिळकांनी सार्वजनिक गणेशोत्सवाची संकल्पना राबविली होती ती समाजाला संघटीत करण्याच्या उद्देशाने. आज त्यांनी जर हे अस दृश्य पाहिलं असत तर बहुतेक बेधुंद होऊन नाचणार्‍यांच्याच कंबरेतला पट्टा काढून चांगलं फोडून काढलं असत एकेकाला.

मित्रांनो जरा विचार करा आपण बदलू शकू का हे दृश्य?? राजकारणी लोकं आपलं पद आणि पैसा दाखवण्यासाठी एका गल्लीत तीन तीन गणपती बसवतात. नाही नाही तितकी श्रध्दा आहे म्हणून नव्हे तर माझा मंडप तुझ्या पेक्षा भारी हे दाखवण्यासाठी. मी किती किलोचे चांदीचे दागिने केले आहेत ह्या वर्षी ह्यासाठी,सत्तेसाठी.

आपण सगळे जर एकत्र आलो तर हे नक्की थांबवू शकू. एका गल्लीत एकच गणपती निदान एवढी तरी सुरवात करू शकू. बँजो वर नाचण्या ऐवजी सनई चौघडे, लेझीम आणि ढोलाच्या ठेक्यात बाप्पाला निरोप देऊ शकू. नशेत बेधुंद न होता भक्तीत तल्लीन होऊ शकू. चुरमुऱ्यांची उधळण करण्या पेक्षा तेच गोरगरिबांना वाटू शकू.

असं काही तरी करू की आपल्या पेक्षा जास्त गणराया वाट बघेल पुढच्या वर्षी येण्याची.

सहज मनाच्या कोपऱ्यातून 

गणपती बाप्पा मोरया…

 

©  सौ. श्रेया सुनील दिवेकर

मो 9423566278

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

☆ विविधा ☆ ?️गणेशोत्सवाचे बदलते स्वरुप?️ ☆ सुश्री प्रज्ञा मिरासदार ☆

लोकमान्यांनी गणेशोत्सव सुरू केला त्याला शतक सरूनही अनेक वर्षे लोटली. त्या काळात ती एक गरज होती. स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी जनमत तयार करणे अत्यावश्यक होते. त्यासाठी स्वदेशी लोकांनी एकत्र येऊन विचारांची देवाणघेवाण करणे हेही गरजेचे होते. गणपती आणि शिवाजी महाराज ही महाराष्ट्राची दोन दैवते! आणि त्यांच्या निमित्ताने लोक एकत्र येऊ शकतात हे लोकमान्यांनी ताडले होते. म्हणून त्यांनी गणेशोत्सव व शिवजयंती उत्सवाला सार्वजनिक स्वरूप दिले. त्याचा फार चांगला परिणाम दिसून आला. लोक एकत्र येऊ लागले. लोकमान्यांचा हेतू साध्य झाला. त्यांच्या मृत्यूनंतर सुद्धा हे दोन्ही उत्सव सातत्याने सुरूच राहिले.इंग्रजांना या धार्मिक भावनेत ढवळाढवळ करणे अशक्य झाले. परिणामी गणेशोत्सव महाराष्ट्रात तरी मोठ्या प्रमाणात सुरूच राहिला.

हे लोण नंतर सर्व देशभर पसरले. महाराष्ट्रातील गावोगावी गणेशोत्सव मंडळे स्थापन करण्यात आली. पुण्यात, मुंबईत तर शतक लोटलेली अनेक गणेशोत्सव मंडळे आहेत. दरवर्षी चढत्या क्रमाने गणेशोत्सव थाटात साजरा केला जातो.

स्वातंत्र्य प्राप्ती पर्यंत  हे सगळे ठीक होते. नियमितपणे गणेशोत्सव शांततेत पार पडायचा.  पण गेली साठ सत्तर वर्षे  त्यात चढाओढ सुरू झाली. विजेची झगमगाट असणारी रोषणाई, हिडीस गाणी, मोठ्ठे लाऊड स्पीकर या गोष्टीचा अतिरेक झाला. त्यासाठी लागणारी वर्गणी ( काही वेळा जबरदस्तीने) गोळा केली जाऊ लागली. गणपती म्हटलं की लोक वर्गणी देतच होते.

नंतरच्या काळात तर या शांततेची जागा गडबड, गोंधळ, हुल्लडबाजीने कधी घेतली ते कळलेच नाही. लोकमान्यांचा मूळ उद्देश कधीच सफल झाला होता. आता गणेशोत्सवाच्या नावाखाली अहमहमिका, स्पर्धा, नाचगाणी सुरू झाली. मध्यंतरीच्या काळात तर सिनेमातली गाणी  स्पीकरवर लावून त्यावर हिडीस अंगविक्षेप करत नाचणे ही फॅशन झाली. हे प्रकार फार वाढले.

एकेका गावात अनेक गणेशोत्सव मंडळे आपापल्या मंडळातर्फे गणेशोत्सव साजरा करतात. पुण्यात मुंबईत तर गल्लोगल्लीत  गणपतीचे मंडप उभारले जातात. वाहतुकीचा बोजवारा उडतो.आणि विसर्जन मिरवणुकीचे तर विचारायलाच नको. रात्र रात्र मिरवणूका निघतात. त्यात धार्मिक भावना कमी आणि दिखाव्यालाच जास्त महत्त्व दिले जाते. हे कितपत योग्य आहे? हे दहा दिवस कायदा, सुव्यवस्था राखण्यासाठी पोलिसांवर प्रचंड ताण पडतो.हेही लक्षात घ्यायला हवे.

हे सगळे बदलायला पाहिजे हे आता हळूहळू लक्षात येत आहे. सगळीच मंडळे हुल्लडबाजी करणारी नव्हती. तेच आदर्श आहे. हे आता काही प्रमाणात ध्यानात येत आहे. त्यामुळे अनेक ठिकाणी गणेशोत्सवाचे स्वरूप बदलत आहे  .हे चांगले लक्षण आहे. बहुतेक ठिकाणी गणेशोत्सवाचे पावित्र्य जपले जाते. हुल्लडबाजी फारशी होत नाही. कित्येक कार्यकर्ते म्हणविणारे लोक मंडपात, विसर्जन मिरवणुकीत  दारू पिऊन यायचे. लोकांना आणि लोकमान्यांना हे स्वरूप तर नक्कीच अपेक्षित नव्हते. ते स्पृहणीय ही नाही.

या गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने आता धर्मभेद, भेदभाव काही राहिला नाही. सर्व जातिधर्माचे लोक बिनधास्त गणेशोत्सवात सहभागी होतात. ही खूप चांगली सुधारणा आहे. अजूनही काही ठिकाणी गोंधळ घातला जातोच. ते चूक आहे. स्पर्धा सुद्धा निकोप असावी. मुख्य म्हणजे गणेशोत्सवाचे पावित्र्य राखले पाहिजे.          खरोखरच लोकांनी त्यानिमित्ताने एकत्र यावे. विचारांची देवाणघेवाण करावी.

आता नवीन संकल्पनेनुसार एक गाव एक गणपती या कल्पनेचाही  विचार पुढे येतो आहे.  यात पर्यावरणाचा   समतोल राखणेही महत्वाचे ठरते.गणेशोत्सवाचा मूळ उद्देश मर्यादित न राहता लोकमान्यांनी संकल्प केल्याप्रमाणे अधिक व्यापक असावा. त्यातून अखंड निकोप, निर्वैर, सुसंघटित समाजाचे प्रतिबिंब उमटावे. नवीन पिढीने काही चांगले संस्कार जतन करून चांगले संकल्प सोडावेत. त्यांचा राष्ट् उभारणीच्या कामात या गणेशोत्सवाच्या स्वरूपाचा चांगला उपयोग करून घ्यावा. हीच सदिच्छा.

© सुश्री प्रज्ञा मिरासदार

पुणे 

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

सौ. वंदना अशोक हुळबत्ते

 विविधा 

☆ माॅर्निग वाॅक ☆ सौ. वंदना अशोक हुळबत्ते ☆ 

लेकाची बारावीची परीक्षा संपली.सुधाने मोकळा श्वास घेतला.तिला एकदम महिला परिषदेत ऐकलेल्या व्याख्यानाची आठवण झाली.चाळीशीनंतर महिलांनी आपल्या प्रकृतीबद्दल जागरुक रहायला हवं.तिने मनाशी ठरवले उद्या पासून माॅर्निग वाॅकला जायचे.

सकाळी सहा वाजता फिरण्यासाठी घराबाहेर पडली.अजून काळोख होता.थोडासा गारवाही जाणवत होता.खूप प्रसन्न वाटले.चार पावले चालली, तेवढ्यात कुत्र्याची कळवळ ऐकू आली.चार- पाच कुत्री एकमेकावर भुंकत होती.जसजसा आवाज जवळ येऊ लागला,तसे सुधाचे पाय लटपटायला लागले.आता ती कुत्री आपल्याच अंगावर आली तर या विचाराने सुधा जागीच थांबली.

मनात आले,आल्या पावली घरी परत जावे.पण घरी जायचा अवकाश , घरातील सगळे हसतील,मी फिरणार म्हणजे हे दोन दिवसाचे नाटक होणार हे समजून आधी तोंडसुख घेतले होते. मी आता घरी परत गेले तर दिवसभर चर्चला विषय.त्यापेक्षा इथंच थांबलेले बरं.पाचएक मिनिटांनी कुत्री बाजूला झाली.तसा सुधाने सुटकेचा श्वास घेतला. पुढे चालू लागली.चार पावले जाते न जाते तोच एका घरातून एक व्यक्ती आपल्या कुत्र्या सोबत बाहेर आली.कंबरे एवढा मोठा कुत्रा होता. जीभ बाहेर काढून दाखवत होता. जरा निरखून पाहिल्यावर दिसले,त्या कुत्र्याच्या गळ्यात पट्टा होता.तो पट्टा मालकाने धरला होता.आपल्या या कुत्र्यापासून भिती नाही असे म्हणून कपाळावरचा घाम पुसला. पुढे चालु लागली.तो समोरून दोन कुत्री येताना दिसली.अंतर जरा जास्त होते म्हणून तिने स्वत: ला सावरतचं रस्त्याच्या दुसऱ्या बाजूने चालायला सुरुवात केली. सकाळी बबसकाळी किती कुत्री असतात रस्त्यात.कसे बरं चालावं? कोण कसे यांना पकडत नाही? किती हा त्रास? मुलेबाळे कशी चालणार या रस्त्यावर?

मोकाट कुत्र्यांचे काही तरी केलेच पाहिजे, असे विचार सुरू असतानाच समोरून येणाऱ्या कुत्र्यानी अचानक वेग घेतला.ती धावत आपल्याच दिशेने येतात असे तिला वाटले.तिने चालण्याचा वेग वाढवला. तशी ती कुत्री अजून जोरात पळत वेगात जवळ येताना दिसली.

आता सर्वांगाला घाम फुटला,पाय लटपटायला लागले.तेवढ्यात दोन शाळकरी मुले त्या कुत्र्यांजवळून बिनधास्त गेली.आता आपण काय करावे? कुठे बसावे? असे वाटू लागले.रस्त्यात चोहोबाजूला पाहिले. बसण्यासारखे काहीच नव्हते‌.पुन्हा स्तब्ध झाली.

दोन कुत्री समोरच्या मालकाबरोबर चाललेल्या कुत्र्यावर भुंकत होती.ते कुत्रे ही जोरात भुंकू लागले.क्षणभर सुधाला वाटले,ही कुत्री एकमेकांशी बोलत असावीत.आम्ही कसे स्वतंत्र आहोत.हवं तसे हवं तेव्हा कुठे ही फिरतो.लोकांना घाबरवतो, आम्ही मुक्त जगतो.तू मात्र मालकाच्या तालावर जागतोस.त्यांनी फिरायला बाहेर काढले तर फिरणार नाही तर दिवसभर घरात एका जागी बांधून पडणार.मालकांनी दिलं तर खाणार, फिरायला नेहले तर फिरणार,त्याच्या घराची राखण करणार.तोड ते बंधन.हो मुक्त.चल आमच्या बरोबर….हे काय सूचतय मला?या विचाराने तिला हसू आले.

कुत्रा जास्त पायात येताना त्या कुत्र्याच्या मालकाने त्या कुत्र्याला हुसकावून लावले.तशी कुत्री पायात शेपटी घालून लांब निघून गेली.तो मालकही आपल्या कुत्र्या सोबत दुसऱ्या गल्लीत वळला. सुधा भानावर आली.आपला बराच वेळ रस्त्यातच गेला.आता भरभर चालले पाहिजे असे म्हणत ती एका ग्राऊंडजवळ आली.लोखंडी फाटकातून आत पाऊल टाकणार  तेवढ्यात समोरून एक कुत्रे आले आणि उडी मारून गेले.हे इतकं अचानक झाले तिला काही कळलेच नाही.भितीने हृदयाचे ठोके मात्र वाढले.फाटकाच्या आधाराने काही क्षण उभारली आणि चालू लागली.तोच दोन कुत्र्यांची पिल्ले जवळून पळत गेली.आज काय कुत्रे डे आहे का?

सकाळपासून सगळीकडे सगळी कुत्री माझ्याच मागे का? काय घोडे मारले मी त्यांचे? या विचारात चालत असताना तिला जाणवले तिची ओढणी कुणी तरी मागून ओढत आहे.तिला पुढे चालता येईना.मागून कुत्री भुंकत आहेत.असा भास झाला.तिची ओढणी कुत्र्यांने तोंडांत धरली आहे असे जाणवले.जवळ जवळ मोठ्याने ती किंचाळली.माॅर्निग वाॅक करणारे लोक थांबले.ते धावतच सुधा जवळ आले.आपल्या काय होतय हे कळायच्या आता तिला भोवळ आली.एकाने तोंडावर पाणी मारले.” मॅडम  काय झाले?बरं वाटतंय का?”

 आपल्या भोवती माणसांचा गराडा पाहून तिला काय झाले ते कळलेच नाही.

” काय झाले मला?”

” अहो आता तुम्ही किंचाळलात?भोवळ आली तुम्हाला.आम्ही विचारतोय तुम्हाला काय झाले?”

“मला…मी…मला…कुत्रे…कुठाय ?”

” कुत्री… ती काय तिकडे लांब खेळत‌ आहेत.”

तिने पाहीले तर खरंच  कुत्री लांब होती.तिने आपली ओढणी बघितली.

” आता माझी ओढणी कुत्र्यांनी पकडली होती ना?”

” नाही.तुमची ओढणी त्या झुडपात अडकली होती.मी काढली.”

हे ऐकून सुधा चांगली ओशाळली.सावरत उठली.इकडे तिकडे न बघता तिने तडक घर गाठले.  पुन्हा कधी ही माॅर्निग वाॅकला न येण्याच्या दृढ निश्चयाने.

 

© सौ.वंदना अशोक हुळबत्ते

सांगली

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई

  विविधा 

☆ मला भावलेला गणेश ☆ सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई ☆

संकष्टी झाली. गणपतीची आरती झाली. आणि सर्वजण अथर्वशीर्ष म्हणू लागलो. ओम नमस्ते गणपतये, त्वमेव प्रत्यक्षं तत्वमसी——-त्वमेव सर्वम खल्विदं  ब्रह्मासी. पूर्ण म्हणून झालं आणि माझ्या मनात गणेश तत्वा बद्दल विचार सुरू झाले. गणपती ,गजानन ,गजमुख, विनायक अशी गणपतीची कितीतरी अर्थपूर्ण नावे आहेत. हत्तीचे मुख असलेली, रत्नजडित किरीट घातलेली, तुंदिल तनु असलेली ,जवळ उंदीर घेतलेली अशी सुंदर पार्थिव मूर्ती  हाच गणेश का ? मला भावलेला गणेश यापेक्षा आणखी किती तरी जास्तीचा आहे.

प्रत्येक गोष्टीला दोन रूप असतात .एक डोळ्याला दिसणार अस व्यक्त रूप, आणि दुसरं डोळ्याला न दिसणार पण शक्तिमान अस अव्यक्त सूक्ष्म रूप. मला भावलेलं गणेशाचे रूप हे सूक्ष्म आणि भावात्मक स्वरूपाचे ही आहे.

गण याचा अर्थ संख्या किंवा मोजणे, मोजमाप करणे वगैरे. ब्रम्ह  हे अनंत ,अपरिमित आहे. ब्रम्हातूनच अनेक ब्रम्हांडांचा जन्म झाला.जे अव्यक्त होत ते व्यक्त झालं. त्यातलंच एक अगदी छोटे आपलं जग. जग हे अनंता पासून सांता पर्यंत व अपरिमिता पासून परिमिता पर्यंत येत, तेव्हा ते मोजमाप करण्यायोग्य होत. न मोजता येणार्या तत्वाला, मोजता येण्यायोग्य बनवण कठीण आहे. गणितज्ञाला हे अनंततत्व, कोणत्या मूळ घटकाचे बनले आहे, किती प्रमाणात काय मिसळलं की काय बनेल ,हे  गणन प्रक्रियेतील    नैपुण्याचं काम ,आपल्या शिरावर वाहतो तो तज्ञ –इश  तोच गणेश. गणितज्ञांचा गणितज्ञ तोच गणेश. प्रत्येक गोष्टीला एक मिती असते. जसं की चिकू ,आंबा, फणस, ज्वारी ,बाजरी, प्रत्येकाचं स्वरूप निराळ. याची पानं, फुलं ,फळं, निराळी .आंब्याच्या झाडाला लिंबू लागत नाही. किंवा गुलाबाला जाई ,जुई लागत नाही. अशी निसर्गात एक नियमबद्धता आहे. ही नियमबद्धता जेव्हा असंतुलित होते, तेव्हा निसर्गच  ती संतुलित करण्याचा प्रयत्न करू लागतो. आणि मग भूकंप ,ज्वालामुखी, आवर्षण, पूर, रोगराई या गोष्टी व्हायला लागतात. निसर्गाची ही नियमबद्धता  टिकविणारा  नियंत्राता तोच गणेश.

आपले जग हे पृथ्वी आप तेज वायु आकाश या पंचमहा तत्वांनी बनले आहे .ही पाच तत्वे ठराविक प्रमाणात एकमेकात मिसळून, त्याचे पंचीकरण झाले. उदा:– अर्ध्या आकाश तत्वात ,उरलेली चारही तत्वे प्रत्येकी एक अष्टमांश अशी गणना झाली .या गणनेच्या मूळाशी असलेली अधिष्ठात्री देवता (त्वं मूलाधार स्थितोसि नित्यम् ) ती शक्ती म्हणजेच गणेश.

सर्व सृष्टीची निर्मिती ही ओमकारातून झाली आहे. गणेशाचे रूप , नाद स्वरूप ओमकार प्रधान आहे .गणेशाला गजमुख असेही म्हणतात. अर्थमय नाद करणे, असा अर्थ गजधातूतून  व्यक्त होतो. गणेशोत्तर तापिनी उपनिषदात गणेशाला  गणनाकार नाद म्हटले आहे. तो गणनाकार नाद करतो, म्हणून तो गजमुख. प्रत्येक गोष्ट ओमच आहे .असे मांडुक्य उपनिषदात सांगितले आहे. आकाशातून पृथ्वीवर पडणारा पाऊस  –जलतत्व , आकाशाकडे   झेपावणार्या ज्वाळा  हे अग्नितत्व, या दोन्हीमधील गाठ हे पृथ्वीतत्व  ,त्यातून येणारा प्रवाह हे वायुतत्व. त्यावरील चंद्रकोरीची दोन्ही टोके, मन आणि बुद्धी. त्यावरील टिंब हे चैतन्य आणि हे सगळं ज्यामध्ये सामावलंय ते आकाश तत्व. अशीही अष्टधा प्रकृती तोच गणेश.

गणेशाचा एक वैज्ञानिक अर्थही मला भावला .पदार्थाचा ,वस्तूचा, सगळ्यात लहान घटक म्हणजे अणू. अणूच्या केंद्रकात प्रोटॉन आणि न्यूट्रॉन असतो .व त्यांच्या बाहेरून इलेक्ट्रॉन फिरत असतो. त्याची अष्टक स्थिती प्राप्त करून स्थिर होण्याची धडपड असते. त्याची गणना करून त्याला स्थिर होण्यासाठी, पूरक बनून ,त्याची  आठ आकड्यापर्यंत गणना करुन देतो, ती शक्ती म्हणजेच  गणेश.

गुर पासून गौरी म्हणजे ,सतत उद्यमशील शक्ती किंवा उर्जा. ऊर्जेने धारण केलेली , ती गौरी. सृष्टी निर्माण करणारी ,गणना कार नादमय सृजनशक्ती ईश्वरी शक्ती म्हणजे गौरी नंदन गणेश.

निर्मिती करणारा ब्रम्हा, सातत्य राखणारा विष्णू आणि विलयाला नेणारा महेश या सर्व शक्ती म्हणजेच गणेश. आपण तरी काय करतो ! पार्थिव गणपतीचे आगमन करतो. आनंदाने ,अपूर्वाईने त्याची पूजा करतो. उत्सव  करतो. आणि विसर्जन ,म्हणजे पुन्हा पृथ्वीतत्त्वात विलय करतो .हे चक्र निसर्गात  सतत चालू आहे. झाडे ,पर्वत ,समुद्रातील बेटे, यांचीही उत्पत्ती होते.  स्थित रहाते. आणि  विलय होतो. आणि परत पुन्हा नवीन जन्म! या सगळ्या साठी लागणारी शक्ती तोच गणेश.

या विश्वाच्या मागे राहून कार्य करणारी शक्ती, म्हणजे एक फार मोठे रहस्य आहे. एक गूढ आहे . उलगडणे ही तितकेच अवघड व कठीण काम आहे .आणि ते काम करणारा ज्ञानमय ,विज्ञानमय असा गणेशच  असतो.

गणेशोत्सव जवळ आला आहे. सर्व शक्तींच्या प्रतीकाची, पार्थिव गणेशाची पूजा करत असताना ,या निसर्गाचा  र्हास,  न करता ,

त्याचे रक्षण करणे हीच भावात्मक पूजा खऱ्या अर्थाने पूजा होईल आणि गणेश प्रसन्न होईल.

©  सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई

बुधगावकर मळा रस्ता, मिरज.

मो. ९४०३५७०९८७

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

श्री अमोल अनंत केळकर

 विविधा 

☆ मनापासून प्रार्थना ! ☆ श्री अमोल अनंत केळकर ☆ 

साधारण २ वर्षांपूर्वी ‘मुंबई मेट्रो’ ची एक जहिरात लागायची, त्यातील एक वाक्य फारच लक्षवेधी होते

” हे क्षण माझे मला जगू द्या “

२०२० आणि आता २०२१ च्या गणेशोत्सवाच्या पार्श्वभूमीवर, आज गणपती बाप्पाला हेच मागणे मागावेसे वाटते

बाप्पा,
ते गणेशोत्सवातील सर्व क्षण परत आम्हाला मिळवून द्या

मिरवणूक, मंडळांचे देखावे, लांबचलांब रांगा, एकमेकांच्या घरी जाऊन दर्शन, सामुहिक आरत्या, प्रसाद, सहस्त्रावर्तन, विविध कलाकारांचे कार्यक्रम आणि बरच काही

ढोल, लेझीम , ताशा
निनादू देत ही आशा
भाग्याची येऊ दे दशा
तुझ्याच कृपा दृष्टीने

सर्व कलाकारांना तुझी सेवा करायची संधी सतत मिळू दे अशी मनापासून प्रार्थना

तुज नमो ??

 

#तूचगणेशादैवत_माझै

अमोल

भाद्रपद शु.तृतीया
०९/०९/२१

©  श्री अमोल अनंत केळकर

बेलापूर, नवी मुंबई, मो ९८१९८३०७७९

poetrymazi.blogspot.in, kelkaramol.blogspot.com

श्री प्रमोद वामन वर्तक

 विविधा 

 चं म त ग !   श्री प्रमोद वामन वर्तक 

कट, कट कट !

सकाळचा नेत्रसुखद मॉर्निंग वॉक घेऊन सोसायटीच्या जवळ आलो आणि माझा डावा डोळा फडफडायला लागला ! असा डावा डोळा अचानक फडफडायला लागला, तर आपल्यावर काहीतरी अरिष्ट येणार, असं जुन्या जाणत्या लोकांच मत ! माझा काही अशा गोष्टींवर विश्वास नाही, पण तुम्हाला सांगतो मंडळी, मी जिन्याची जसं जशी एक एक पायरी चढायला लागलो, तस तसा माझ्या डोळ्याचा फडफडण्याचा वेग पण वाढायला लागला ! मी बेल वाजवण्यासाठी बेलच्या बटनाला हात लावणार, तोच फ्लॅटच दार आपोआप उघडलं आणि माझा डावा डोळा फडफडायचा अचानक थांबला ! त्या धक्क्यातून सावरून समोर बघतोय तर दुसरा जोरदार धक्का मला बसला ! माझी एकुलती एक बायको हातात चहाचा कप घेऊन हजर ! आता हेच जर ते गोड अरिष्ट असेल तर ते मलाच काय, कुठल्याही नवरोबाला आवडेल, खरं की नाही ?

“अगं हे काय ? आज एकदम न मागता चहा आणि तो सुद्धा मी घरात शिरायच्या आधी?” “मी म्हटलं रोज रोज तुम्हाला कशाला ‘अगं जरा चहा देतेस का?’ अशी माझी विनवणी करायला लावायची ! आज आपणच तुम्ही न मागता, तुम्हाला चहा देवून सरप्राईज द्याव !” त्यावर तिच्या हातचा चहा घेऊन मी घरात येत तिला म्हटलं  “माझे आई, गेल्यावेळच्या तुझ्या ‘सरप्राईजची’ शिक्षा अजून माझी आई मला देत्ये, ती पुरे नाही का झाली ?” “हे बघा, माझी त्या वेळेस काहीच चूक नव्हती बरं.” त्यावर मग मी चहाचा घोट घेता घेता बायकोला म्हटलं “अगं तू मला नुसतं म्हणालीस, आई येणार आहे म्हणून, मला वाटलं तुझी आई, म्हणजे सासूबाई येणार म्हणून !” “तुम्हाला तेव्हा तसं वाटलं यात माझी काय चूक ?” “बरं, चूक झाली माझे आई ! पण आता मला खरं खरं सांग, या आजच्या माझ्या स्वागता मागे कुठले छुपे कारण दडलं आहे ?” “अहो माझी ती पुण्याची मालू मावशी आठवते का तुम्हाला ?” “मालू मावशी… ” “अहो ती नाही का आपण आपलं लग्न झाल्यावर तिच्या पाया पडायला गेलो…..” “हां, हां आत्ता आठवलं, तिचा बंगला काय मस्त आहे ना कोथरूडला!” आता हिच माहेर पुण्यात त्यामुळे तिचे बहुतेक सारे नातेवाईक पुण्याचे आणि जवळ जवळ सगळ्यांचेच बंगले, म्हणून मी आपली अंधारात एक गोळी चालवून बघितली. पण तुम्हाला सांगतो मंडळी, ती बरोब्बर वर्मी लागली ! “हां, तिच ती, तर त्याच मालू मावशीचा मगाशी फोन आला होता.” “अस्स, काय म्हणतात मालू मावशी, तब्येत वगैरे बरी आहे ना त्यांची ?” “हो, अगदी ठणठणीत आहे ती आणि हो, तिच्या मुलीच्या, मुलीच लग्न आहे परवा त्याचच बोलावणं करायला तिनं फोन केला होता !” “अरे व्वा, मग जाऊया की आपण दोघं!” “दोघं नाही मी एकटीच!” मी मनांत आनंदून, पण वरकरणी तसं न दाखवता तिला म्हटलं “म्हणजे ? तुझं लग्न झालंय आणि तुला एक नवरा पण आहे, हे मावशी विसरली की काय?” “अहो तसं नाही, सध्याच्या करोना काळात लग्नाला फक्त ५० लोकं कार्यात सहभागी होऊ….” “ते माहित्ये गं मला, पण आपल्याकडून आपण दोघं….” “नाही जाऊ शकत” बायको ठामपणे म्हणाली. ते ऐकून माझ्या मनांत, चार पाच दिवसाच्या स्वातंत्र्याची स्वप्न पडायला लागली ! मी आणखी काही बोलणार, तर तीच पुढे म्हणाली “अहो माझाच नंबर ५० माणसात ५० वा आहे आणि तो सुद्धा मावशीच्या लंडनच्या भाच्याची बायको येणार नाही म्हणून! ती जर येणार असती तर, माझा पण पत्ता कट होता, कळलं.” मी मनातल्या मनांत त्या अज्ञात भाच्याचे आणि त्याच्या अज्ञात बायकोचे आभार मानत हिला म्हटलं “हे नक्की ना?” “म्हणजे ?” “म्हणजे, तू नक्की एकटीच पुण्याला लग्नाला जाणार हे.” “हो” “मग मी काय म्हणतो, आता अनायासे तू पुण्यात जात आहेस तर, लग्न झाल्यावर चार पाच दिवस आईकडे जाऊन ये.” “तेच माझ्या डोक्यात होतं, पण या करोनमुळे आपल्या स्वयंपाकाच्या मावशी येत नाहीत, मग तुमचे जेवणाचे हाल….” “अजिबात होणार नाहीत, हल्ली सगळ्या हॉटेलनी (आणि बारनी) होम डिलिव्हरी चालू केली आहे. त्यामुळे तू माझ्या जेवणाची अजिबात काळजी करू नकोस !” “ठीक आहे, मग परवाच लग्न लागलं की मी आईकडे चार पाच दिवस राहून येईन.” असं म्हणून बायको आनंदाने किचन मधे गेली आणि मी उद्या पासून मिळणारे चार पाच दिवसाचे स्वातंत्र्य कसे साजरे करायचे या विचारात मग्न झालो. रमेश, सुरेश, नंदन आणि योगेश यांना मोबाईलकरून सेलिब्रेशनचे आमंत्रण करून टाकले आणि अंघोळीला पळालो.

रात्री कधी नव्हे ती, बायकोला बॅग भरण्यात मदत करत होतो, तेवढ्यात बायकोचा मोबाईल वाजला. “अय्या मालू मावशीचा आहे” असं मला सांगत तिने फोन उचलला. “बोल गं मावशी, ही काय उद्याची बॅगच भरायला बसल्ये.” या बायकोच्या एका डायलॉग नंतर, तिचा मोबाईल नाही पण आवाज म्यूट झाला आणि तिच्या चेहऱ्यावरचे रंग बदलत जाऊन डोळ्यात पाणी उभे राहिलं. दहा मिनिटं अशीच म्यूट गेली आणि बायकोने “ठीक आहे” असं म्हणून मोबाईल बंद केला व रडायला आणि बॅग उपसायला एकदमच सुरवात केली. “अगं असं एकदम रडायला…..” “मी नाही जात आहे लग्नाला” ते ऐकून मला परत कोणीतरी पारतंत्र्याच्या बेडया ठोकल्याचा भास झाला ! “अगं पण का?” “माझा पत्ता कट झाला” असं म्हणून ती पुन्हा रडायला आणि बॅग उपसायला लागली. “पण लग्नाच्या वऱ्हाडी मंडळीत तुझा ५० वा नंबर होता…”  “होता ssss ! पण आता मावशीच्या लंडनच्या भाच्याच्या बायकोला रजा मिळणार आहे आणि ती लग्नाला नक्की येणार आहे म्हणून मावशीने माझा पत्ता कट केला !”

बायकोचे ते वाक्य, मला मिळणाऱ्या चार पाच दिवसाच्या स्वातंत्र्यचा पण आपोआप पत्ता कट करून गेले आणि मी डोकयावर पांघरूण घेऊन, मित्रमंडळींना कसं पटवायचं याचा विचार करू लागलो !

© श्री प्रमोद वामन वर्तक

(सिंगापूर) +6594708959

मो – 9892561086

ई-मेल – [email protected]

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

सौ. सुनिता गद्रे

☆ विविधा ☆ स्पॅनिश फ्लू-अ  फरगॉटन पेंडेमिक – भाग 2 ☆ सौ. सुनिता गद्रे☆ 

जागतिक महामारीच्या बाबतीत विचार केला तर योगायोग म्हणा किंवा आणखी काही, (हा संशोधनाचाच विषय आहे ).पण1720पासून दर शंभर वर्षांनी जागतिक महामारी उद्भवलेली आहे, असं चित्र दिसतं.

1720 साली पुरत्या जगभरात प्लेगची साथ पसरली होती. ती पण एका फ्रेंच व्यापारी जहाजावरून निघालीआणि नंतर पुरतं जग संक्रमित झालं.एक लाख लोक मृत्युमुखी पडले होते.-ही युरोपातील आकडेवारी आहे. इतर ठिकाणची आकडेवारी उपलब्ध नाही. तेव्हाची तिथली लोकसंख्या लक्षात घेता हा आकडा मोठाच आहे.

पुढे शंभर वर्षांनी 18 20 मध्ये कॉलरा पसरला. त्याची सुरवात कलकत्याजवळच्या एका शहरापासूनझाली.इतर देशांपेक्षाआशिया खंडाचा मोठा भाग,ईस्ट आफ्रिका त्यामुळे जास्त प्रभावित झाले. थायलंड इंडोनेशियामधे तर दीड लाख लोक या मुळे मृत्युमुखी पडले अशी नोंद आहे. बाकी ठिकाणची आकडेवारी उपलब्ध नाही.

पुढे शंभर वर्षांनी 1918 ते 1920 या कालखंडात इन्फ्लूएंजा हा आजार पसरला. जगाची एक तृतीयांश लोकसंख्या … त्यावेळी जगाची लोकसंख्या पन्नास करोड होती… आणि त्यातले पाच करोड लोक एन्फूएन्जामुळे मृत्युमुखी पडले .त्यात 20 ते 35 वर्षे वयाच्या तरुण आणि सशक्त लोकांचा समावेश जास्त  होता .

1914 ते 1918 या कालावधीत पहिले जागतिक युद्ध झाले होते. फ्रान्स जर्मनी बॉर्डरवर घनघोर युद्ध चालू होते. सैनिकांना डिफेन्स साठी खणलेल्या खंदकामधे पावसापाण्यात, थंडीवाऱ्यात, चिखलात महिनोंन महिने राहावे लागायचे. त्यांचं झोपणं उठणं, खाण पिणं, सर्व तेथेच चालायचं. ही स्थिती त्यांच्या आरोग्याला प्रतिकूल होती. त्यामुळे बरेच सैनिक निमोनियानं आजारी पडायचे. तिथेच एन्फ्लूएन्जाच्या एच वन एन वन या विषाणूचा जन्म झाला.हल्ली अधून मधून बर्ड फ्लूची साथ येत असते ते याचेच बदललेले रूप आहे .

सैनिक आजारी पडले की त्यांना घरी पाठवण्यात यायचं. ते आपल्याबरोबर हा आजार घेऊनच आपल्या गावात, घरात जात होते .त्यामुळे मिडल वेस्ट अमेरिका पुढे 1919 पर्यंत पुरत्या युरोपमध्ये हे संक्रमण पोहोचले… आणि नंतर पूर्ण जगभर.

1918मधे महायुद्ध संपल्यावर परत येणाऱ्या सैनिकांबरोबर प्रथम मुंबईत… आणि नंतर पुऱ्या भारतभर हे संक्रमण पोहोचले.

जे देश युद्धात सामील झाले होते त्यांच्या देशात सेन्सॉरशिप होती. भारतात सुद्धा….. त्यामुळे या बद्दलच्या बातम्या बाहेर येत नव्हत्या. इन्फ्लूएंजाला  स्पॅनिश फ्लू म्हणायचे कारण फारच विचित्र आहे. स्पेनने या युद्धात भाग घेतला नव्हता.तो एकदम न्यूट्रल देश होता.त्यामुळे इन्फ्लूएंजा बद्दलच्या जगभरातल्या  खऱ्या बातम्या स्पेनमधूनच बाहेर पडत होत्या. त्यामुळे ब्रिटन, अमेरिका सारख्या देशांनी त्याचं नामकरण स्पॅनिश फ्लू असं  करून टाकलं आणि स्वतःच्या देशातून त्याचं अंडर रिपोर्टिंग केलं .

जरी प्रथम विश्व युद्ध 1918  मध्ये संपुष्टात आलं तरी युद्धामुळे जिंकलेल्या आणि हरलेल्या सगळ्याच देशांची अर्थव्यवस्था कोलमडली होती.

प्रचंड मनुष्यहानी झाली होती.  स्पॅनिश फ्लूच्या उपचारासाठी जास्त बजेट पण बहुतांश देश काढून ठेवू शकत नव्हते. यामुळे दुर्लक्षित झालेल्या या स्पॅनिश फ्लूबद्दल जास्त रेकॉर्ड पण कुठल्याही देशाने ठेवलं नाही. त्यावर योग्य इलाज पण झाले नाहीत.त्यामुळे महायुद्धात चार करोड लोक मेले तर स्पेनिश फ्लूमुळे पाच करोड!

भारतात तर ब्रिटिश सरकारने या महामारी वर काही विशेष उपाययोजनाही केल्या नाहीत. इथं दीड ते दोन करोड लोक दगावले ही आकडेवारी तरी कशी पुढे आली .तर ब्रिटिश सरकारने 1901 पासून पुरत्या भारत देशात जनगणना करायला सुरुवात केली होती आणि   तेव्हापासून प्रत्येक दहा वर्षांनी जनगणना करायची पद्धत आजतागायत चालू आहे. त्या वेळी 1911 सालच्या देशातील लोकसंख्येच्या आकड्यापेक्षा 1921 मधील लोकसंख्या दोन करोड ने कमी असल्याचे आढळून आले.त्या दहा वर्षाच्या कालखंडात लोकसंख्येत वाढ तर झालीच असेल आणि दुसरे म्हणजे कॉलरा, देवी, मलेरिया यासारख्या साथीत पण खूप लोक दगावले होते. बालमृत्यूचे ,बाळंतपणात मरणाऱ्या स्त्रियांचे प्रमाणही मोठे होते .त्यामुळे  लोकसंख्येत  घट पण झालीचअसेल.परंतू या गोष्टीचा विचार अजिबात न करता,स्पॅनिश फ्लूमुळे दोन करोड लोक मेले हे सरकार कडून जाहीर करण्यात आले. इतर देशातील आकडेवारी पण अंदाजपंचे देण्यात आली असावी.त्यामुळे हा पाच करोड चा आकडा पण खरा असण्याची शक्यता खूपच कमी आहे.

एकंदरीत त्या काळातले स्पॅनिश फ्लूबद्दलचे जास्त रेकॉर्ड उपलब्ध नसल्यामुळे आणि त्याचा त्यानंतर कोणी पाठपुरावा न केल्यामुळे जग त्या महामारीला विसरून गेले. त्यामुळे ‘फरगॉटन पेंडेमिक ‘  असा त्याचाउल्लेख होऊ लागला.

**   समाप्त **

© सौ सुनीता गद्रे

माधवनगर सांगली, मो 960 47 25 805.

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

सौ. सुनिता गद्रे

☆ विविधा ☆ स्पॅनिश फ्लू-अ  फरगॉटन पेंडेमिक – भाग 1 ☆ सौ. सुनिता गद्रे☆ 

Covid-19 ची साथ चीन मधून निघाली…बघता बघता जगातल्या 195 देशांना तिनं आपल्या कब्जात घेतलं….आता जगभर माहिती-तंत्रज्ञानाचा इतका प्रसार झाला आहे की आजच्या तारखेला पूर्ण जगात किती कोविड -19 पॉझिटिव आहेत? किती जणांनी आजारावर मात केली? किती जण दुर्दैवानं मृत्युमुखी पडले? भारतातील आकडेवारी….. वगैरे सगळं एका क्लिकवर आपल्याला समजू शकतं.

याबद्दल आपण सर्वांना या दीड वर्षात खूप सारं वाचलंय, ऐकलंय आणि अनुभवलंय पण!

टीव्ही वरची याबाबतची चर्चा मी ऐकत होते.त्यावेळी शंभर वर्षापूर्वीच्या स्पॅनिश फ्लू चा उल्लेख आला.1918 ते 1920 पर्यंतच्या कालावधीत या महामारीने जगातल्या पाच करोड किंवा त्याहून अधिक लोकांचे प्राण घेतले ह़ोते….नुसत्या भारतातच दोन करोड लोक मृत्युमुखी पडले होते.

आज मितीस covid-19 मुळे भारतातल्या सर्व राज्यात मिळून या दिड वर्षात 5ते6  लाख लोकांना आपले प्राण गमवावे लागलेत.. त्या दृष्टीने पहाता स्पॅनिश फ्लूने आपण गमावलेल्याआपल्या प्रियजनांचा आकडा 2करोड,हा  खूपच मोठा आहे. या महामारी मुळे त्याकाळीआपल्या देशात,गावागावातून.. शहरा शहरातून…राज्या राज्यातून किती तरी लोक मृत्यूमुखी पडले असतील. असे मला वाटते.मग 1918 ते 1920 मध्ये त्यावेळी तरुण,जागरूक (वर्तमानपत्र वगैरे वाचणार्‍या सुशिक्षित) असलेल्या आपल्या वडीलधाऱ्यां कडून उदाहरणार्थ दोन्ही आजोबा आणि आज्या, इतर परिजन यांच्याकडून त्याबाबत आपण काहीच कसे ऐकलेले नाही? लेखक,कवी यांच्या साहित्यातून त्याबाबतचा साधा उल्लेखही का नाही आढळत ? अशा शंका माझ्या मनात उत्पन्न झाल्या.

याउलट त्या मानाने…1896 मध्ये, म्हणजे स्पॅनिश फ्ल्यू या साथीच्या बावीस वर्षे आधी पसरलेल्या प्लेगबाबत आपल्याला खूप माहिती आहे. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांच्या भावाला झालेला प्लेग, लोकमान्य टिळकांचा मुलगा प्लेगमधे  दगावला होता… (याबाबतची ही माहिती…) लोकमान्य टिळक त्यावेळी खूप महत्त्वाच्या राजकारणात गुरफटलेले होते. त्यांची गुप्त बैठक चालू होती. कोणीतरी त्यांना ही बातमी सांगितली.

 तेव्हा टिळक म्हणालेहोते, “सगळ्या गावाची होळी पेटली आहे. त्यात माझ्या घरची एक गोवरी गेली.” दुःखाचे फार प्रदर्शन ते करत बसले नाहीत.हे पण खूप जणांना माहित आहे. अगदी माझ्या जवळचे उदाहरण सांगायचे तर, माझे पणजोबा (आईचेआजोबा )पण प्लेगने गेले होते. पणजीकडून,आजीकडून याबाबत आम्ही खूप ऐकले होते. बाधित उंदरामुळे हा रोग पसरला होता.सर्व लोक गावाबाहेर तंबूत वगैरे राहायला गेले होते.अशी वेगवेगळ्या लोकांकडून भरपूर माहिती ऐकली होती. मग  1918ते 20 च्या स्पॅनिश फ्लूबद्दल लोकांना अजिबात माहिती का नाही? हे जाणून घ्यायची तीव्र इच्छा माझ्या मनात जागृत झाली. त्यादृष्टीने मी काही वाचन केले, गुगल, यु ट्यूब ढवळून काढली आणि सगळी वस्तुस्थिती मला माहीत झाली.

 तीच तुम्हापर्यंत पोहोचवण्याचा हा माझा  प्रयत्न आहे.

प्रथम 1896च्या प्लेगबद्दल सांगते. हाँगकाँग येथे ही साथ 1894 पासून सलग तीन वर्षे उसळी मारत होती….. तिनेच पुढे मुंबईवर कब्जा केला.. आणि पुण्यात तर 1896 मध्ये तिने कहर माजवला. पुढे पुरत्या मुंबई राज्यात ती पसरली.प्लेगच्या काळात आपल्या लोकांचे जीवन विस्कळीत तर झालेच होते, शिवाय जीवितहानी ही खूप झाली होती.हजारोलोक दगावले होते.

त्या काळात मुंबई बंदरावरून भरभरून,बोटीने आपल्याकडचे अन्नधान्य इंग्लंड मध्ये जायचे. आणि धान्याच्या एवढ्या प्रचंड साठ्यात उंदीर तर खेळत असायचेच.बाधित उंदरामुळे हा रोग पसरतो त्यामुळे इंग्रज घाबरून गेले होते.ही साथ आपल्या देशात.. इंग्लंडमध्ये, जाऊ नये म्हणून ब्रिटिश सरकारने कलेक्टर रँड याच्याकरवी आपल्या  सोल्जर्स कडून,लोकांना विश्वासात न घेता मोठ्या प्रमाणावर घर तपासणी सुरू केली.लोकांवर खूप अत्याचार करण्यात आले. धाकदपटशा, मारहाण, स्त्रियांची अब्रू लुटणे…. या प्रकाराने संतापलेल्या जनतेतील ‘चाफेकर बंधूंनी’ रँडची हत्या केली. मुंबई राज्यात मोठ्या प्रमाणात ही साथ पसरली होती…ही याची पार्श्वभूमी असल्याने प्लेग आपल्या लोकांच्या लक्षात राहिला.

            क्रमशः….

© सौ सुनीता गद्रे

माधवनगर सांगली, मो 960 47 25 805.

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

सौ. सुचित्रा पवार

 विविधा 

☆ गणेशोत्सव काल -आज -उद्या .. ☆ सौ. सुचित्रा पवार ☆

सर्वांच्या जिव्हाळ्याचा, आनंदाचा, उत्साहाचा सण म्हणजे गणेशोत्सव ! तो कधीपासून सुरु झाला याची नोंद इतिहासात असणार, पण गणपती मळाचा की चिखलाचा ? आख्यायिकाही वेगवेगळ्या आहेत.कुणी पुराणात जाऊन पाहिलंय ? नाही, तेही कल्पनेनेच लिहिले त्यामागे तत्कालीन परिस्थिती, भौगोलिक, आर्थिक सामाजिक,  वैज्ञानिक ही असेल कदाचीत पण ते प्रमाण मानत आपण पाळत आलो.त्या काळी काळाशी ते सुसंगत असेल ही ! 

ब्रिटिशांविरुद्ध समाजात एकी निर्माण करण्यासाठी लो.टिळकांनी घरातला गणपती चौकात ठेवला की जेणेकरून लोक एकत्र येतील मग त्यांना समजावणे, सांगणे सोपे जाईल.  मग त्याला सार्वजनिक रूप आले.टिळकांचा मूळ उद्देश जनजागृती व लोकांना एकत्र येणे हे सफल झाले असतीलच, पण पुढे ही प्रथा तशीच राहिली अन मंडळे वेगवेगळ्या कल्पना लढवून कल्पकता अन सामाजिक प्रबोधन करू लागली.मनोरंजनाच्या विविधरंगी कार्यक्रमानी उत्सव बहरू आणि भारु लागले.एक चैतन्य संचारले. या उत्सवात नियमितच्या रुटीनमधून लोकांचे मनोरंजन होऊ लागले, विरंगुळा मिळू लागला.लोक शिकले, शिक्षित झाले उत्सवात बदल झाले.लोकसंख्या वाढली, आता खरे तर काळानुसार बदल व्हायला हवे होते पण उलटेच घडले.

भरमसाठ मंडळे, एकमेकांवर ईर्षा, भांडणे करू लागली.  जबरदस्तीच्या देणग्या, उंचच उंच मुर्त्या, डॉल्बी, बीभत्स गाणी यांनी उत्सवाचे सात्विक रूप जाऊन हिडीस रूप आले.प्रसादाच्या नावाखाली जेवणावेळी, अन अन्नाचा अपव्यय होऊ लागला.रस्त्यावरची गर्दी, डॉल्बीचे शरीरावरील घातक परिणाम, पाणी प्रदूषण, ट्रॅफिक जॅम अन सामाजिक वातावरण गढूळ केलंय या सार्वजनिक उत्सवाने !म्हणजे आचार विचारात काळानुसार बदल होऊन सुसंस्कृतपणा यायच्या ऐवजी त्याची दिशा भरकटली अन दशा दशा झाली की हे आवरायला गणेशालाच बोलवावे वाटतेय.

सामाजिक वातावरण,  पर्यावरण यांचा विचार आम्ही करत नसू तर मग कायदाच का करत नाहीत?’एक छोटे गाव एक गणपती’, मोठे शहर एक गल्ली एक गणपती ?’ मोठ्या मूर्ती बनवणे कायद्याने बंद का केले जात नाही ? पर्यावरण पुरकच मूर्ती तयार करा म्हणून कायदा का होत नाही ? घरगुती, सार्वजनिक मूर्तींना ठराविक उंचीचे प्रमाण का दिले जात नाही ?कारण या सर्वांना खतपाणी घालायला राजकारणी मंडळी कारणीभूत आहेत.उत्सव जवळ येताच मंडळांना शर्ट, भरमसाठ देणगी दिली जाते अन ऐतखाऊ, चंगळवादी पिढ्याना सवय झालीय की उत्सव आला की राजकारण्यांकडे भीक मागून जगायचे.टोकाच्या अस्मिता अन श्रद्धाही ! सामाजिक जागृती अशा विचित्र, ओंगळ वळणावर आलीय, करोडो रु चा चुरा पाच ते सात दिवसात होतोय.अगदी हाताच्या बोटावर मोजण्याइतपतच मंडळे सामाजिक बांधिलकी, सलोखा अन विधायक उपक्रम राबवतात, बाकी सर्व तेच ते जेवणावेळी, रोषणाई अन डॉल्बी !

खरे तर भारत हा कृषिप्रधान देश आहे अन म्हणून सर्व सण उत्सव हे शेतकरी जीवनाशी निगडित होते.देवाचा प्रसाद अन फुले फळे ही त्या त्या ऋतूनुसार ! चिखलाचे देव पाण्यात विसर्जित करायचे म्हणजे पुन्हा ते निसर्गात मिसळावेत जसे मनुष्य जन्मास येतो अन शेवटी मातीत मिसळून एकरूप होतो ! तसेच या देवांच्या मूर्तीचे देखील ! बघा, नागोबा, बैल, मातीचेच अन गणपती ही मातीचाच ! बारा बलुतेदारांना वेगवेगळ्या सणाला महत्त्व होते अन त्यांचा चरितार्थ यातून होत असे म्हणून हे सण अन औपचारिक गोष्टींचे चक्र त्या गावगाड्याच्या गरजेनुसार फिरत असे ! आता ते सर्व सम्पले, शेती सम्पली, कृषिप्रधान देश व्यापार प्रधान अन नोकरीप्रधान झाला अन सगळे सण व्यापारी गणिते करू लागले ! शेतातून, परसातून फुले, पत्री, दुर्वा न मिळता थेट बाजारातून मिळू लागली. पाना फुलांचा, फांद्यांचा बाजार बसू लागला अन कसल्याही परस्थितीत ते केलेच पाहिजे ही मानसिकता वाढली.

अमुक सण अमुक स्पेसॅलिटी याचे स्तोम वाढले शेतात पिकापेक्षा तणकट फोपावल्यासारखे !

मला आठवतो माझ्या बालपणीचा गणेशोत्सव ! श्रावणातल्या झडीने अन भादव्याच्या उन्हाने पिकं तरारून यायची. सोबत गवत तणही फोपवायचे पिकांशी स्पर्धा करत, रस्त्याच्या दुतर्फा तरवड, गवतफुल फुललेली असायची.परसदारी विविधरंगी गौरी फुलायच्या   रंगीबेरंगी फुलपाखरे सगळीकडे आनंदाने भिरभरायची.ज्वारी, मका कम्बरेला लागलेली असायची. मूग, काळा श्रावण, चवळीच्या शेंगा अंगणात ऊन खात पडायच्या.मुगातल्या लाल अळ्या अन  चवळीच्या पांढऱ्या अळ्या शेंगेतून बाहेर पडून वाट दिसेल तिकडं धावायच्या. उन्हात टरफल फुटून शेंगा चट चट आवाज करत फुटायच्या अन कडधान्य बाजूला पडायची. चिमण्या दिवसभर या आळ्या गट्टम करण्यात व्यस्त अन शेतकरीन धान्याची उगा निगा करण्यात ! इकडे शेतीच्या पिकांची लगबग अन सण चौकटीत ! पटपट ही काम आवरून सणाच्या तयारीला लागायची ! घराघरात देवळीला सोनेरी बेगड लावून मखर करून गणपती विराजमान व्हायचा क्वचितच तो टेबल किंवा तत्सम वस्तूवर स्थानापन्न व्हायचा.शेतात दुर्वा दव बिंदूंचे मुकुट परिधान करून पावसाची नव्हाळी लेऊन हिरव्या कंच लुसलुशीत पेहरावात मुबलकपणे हवेवर डुलायच्या.आघाडा रस्त्याच्या कडेला कुंपणात आपली डोकी उंचावत अस्तित्वाची दखल घ्यायला भाग पाडायचा ! उदबत्ती, निरांजन,  कागदाच्या झुरमुळ्या, दरवर्षी याच सणाला राखून ठेवलेले नवीन रंगीबेरंगी कापड टेबल वर बस्स इतकीच घरगुती गणपतीची आरास ! फार फार तर कागदाची  एखादी प्रभावळ ! पेढे, पेरू, केळ, चुरमुरे बत्तासे, शिरा, मोदक प्रसाद इतकाच माफक !

सार्वजनिक मंडळ गल्लीत एकच साधी मूर्ती, छोटासा मंडप, विद्युत रोषणाई स्टेरीओवर तेव्हढाच गल्लीपुरता गाण्यांचा आवाज घुमायचा अन मनात आनंदी आनंद भरायचा. आमची गल्ली गावाच्या एका टोकाला, खूप मोठी ! जणू छोटेसे एक गावच ! गल्लीतल्याच नाटक कंपनीचं एखादं नाटक किंवा विविध गुण दर्शन बस इतकेच मनोरंजन ! गावात वेगवेगळ्या पेठांचे वैशिष्ट्य पूर्ण आरास, देखावे कधी जिवंत देखावे अन तीच स्टेरिओवरील गाणी त्या त्या काळातील मराठी हिंदी चित्रपटातील ! वातावरण आनंदान भरून  जायचं ! वेगळं काही वाटत नव्हतं किंवा देव आणि गाणी यांचा काही संबंध असावा हे ध्यानी येत नव्हतं ! कुठेही धावपळ, ताण किंवा बोजा नसायचा.पाच दिवस घरोघरी विराजमान होऊन पुरणपोळी खाऊन,  सार्वजनिक गणपती शिरा खाऊन त्यांच्या गावी जायचे मन हुरहूरते ठेऊन अन शेतकरी पुढील शेताच्या कामाच्या लगबगीत !

© सौ.सुचित्रा पवार

तासगाव, सांगली

8055690240

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈