Category: विविधा

सौ कल्याणी केळकर बापट

 विविधा 

☆ “स्वतःला ओळखा…” ☆ सौ कल्याणी केळकर बापट☆

कित्येक दिवसांपासून रोज मनाशी ठरवित होते,आज तरी नक्की करु करु म्हणत साचल्या गेलेली कामं करायचीच. शेवटी ह्या एक दोन दिवसात मनावर घेऊन जुन्या भाषेत पदर खोचला,कंबर कसली वगैरे वगैरे…….

शेवटी एकदाचा अत्यावश्यक कामाला मुहूर्त निघाला. कधीची दारावर नेमप्लेट नव्हती, ती अगदी फुरसत काढून करायला टाकली, छान हव्वी होती तशी मनासारखी नेमप्लेट बसवल्याने एकदम दिल खुश.

खरंच म्हंटली तर अगदी लहानशी साधीसुधी पण अत्यावश्यक गोष्ट, नेमप्लेट म्हणजे नावाची पाटी.  आपल्या घरी पहिल्यांदा येणाऱ्या व्यक्ती, कुरीयर आणणारी व्यक्ती किंवा  पोस्टमन ह्या सगळ्यांच्या आणि आपल्या सोयीसाठी हवीच असणारी  ही बाब.

नावाची पाटी बघितल्यावर एकदम मनात विचार आला,ही असते आपली ओळख. पण खरंच व्यक्तीचं नाव हीच असते का फक्त त्या व्यक्तीची ओळख ?

व्यक्ती ची ओळख ही नावामुळे तर होते पण त्याचबरोबर त्याच्या दिसण्यावरुन, वागण्याबोलण्या वरुन, त्याच्या एकूण व्यक्तीमत्वावरुन,स्वभावावरुन,कर्मावरुन पण ओळख ही ठरतेच. अगदी सुरवातीला जन्माला आल्याबरोबर आपल्याला नाव आडनाव मिळतं ही आपली पहिली ओळख. स्त्रियांना लग्नानंतर पण आडनाव बदलून अजून एकदा नावावरून ओळख मिळते.

माणसाला ओळख त्याच्या हुशारीवरुंन, कर्तबगारीवरुन,सफलतेवरुन वा यशस्वी झाल्यावर पण मिळते.

व्यक्तीला ओळख ही त्याच्या स्वभावावरुन पण मिळते. त्यामुळे व्यक्तीच्या कायम स्मरणात राहणाऱ्या गोष्टी ही त्याची ओळख बनते.

ह्या ओळखीवरच मागेही एकदा एक पोस्ट लिहीली होती.त्यातील काही भाग परत एकदा ह्यात आलायं.

मागे एकदा गौरगोपालदासजींची छान बोधपर क्लिप बघण्यात आली. त्यात त्यांनी उदाहरण देऊन समजावून सांगितले की बहुतांश लोकांची धडपड ही दुसऱ्या सारखे बनण्यासाठी सुरू असते. मान्य आहे प्रत्येकाचे कोणी ना कोणी आयडाँल म्हणजेच आदर्श असतात. ह्या आदर्शवत व्यक्तींच्या व्यक्तीमत्वा मुळे ,सदगुणांमुळे आपल्याला भुरळ पडते आणि आपण आपली सगळी ताकद, एनर्जी ही त्या आदर्शमागे धावण्यात घालवतो आणि शेवटी खरोखरच थकून जातो. आपण त्या व्यक्तीची काँपी करुन संपूर्णतः त्या व्यक्तीसारखे बनण्याच्या नादात आपले कलागुण, आपली ओळख आपली ओरिजनँलिटी घालवून बसतो. बस आपली स्वतःला घडवितांना  सगळ्यात मोठी चूक हीच असते.

एकदा असचं सहज झेरॉक्स काढताकाढता सहज लक्षात आलं मूळ प्रतीची काँपी करुन झेरॉक्स कामं तर भागलं पण मूळ प्रतीच्या क्वालिटी ची सर झेरॉक्स ला नाही.

बँकेच्या कामकाजात ग्राहकांची ओळखपत्रे घेणे,त्यांची ओळख पटवून घेणे ही नित्याचीच बाब.पण खरचं ओळखपत्रांवर अवलंबून असलेली एवढीच असते आपली ओळख?, निश्चितच नाही. आपली स्वतःची ओळख ही त्यापलीकडे पण स्वतःला तरी निश्चितच व्हायला हवी.बरेचदा अनूभवांती लक्षात येत व्यक्ती ह्या आपली स्वतःची ओळख सांगतांना आपल्या स्वतःबद्दल कमी बोलून आपली ओळख इतरांना माध्यम बनवून, त्यांचा परिचय देऊन केला जाते.

मुळात प्रत्येक व्यक्ती ही बहुआयामी असते. तिच्यामध्ये अनेक सुप्त गुण दडलेले असतात. फक्त गुणांवर,कौशल्यावर थोडी राख बसलेली असते, ती राख प्रयत्नपूर्वक एकदा का झटकली तर तुमच्यातील कलागुण, वैशिष्ट्य ही ठळकपणे जाणवायला लागतात. स्वतःची ओळख तयार करणं हे फारस कठीण नसतं, फक्त आपण त्याचा इंन्फेरीअर काँम्प्लेक्समुळे बाऊ करतो. आणि हे तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा तुम्ही स्वतःवर प्रेम करायला लागाल,स्वतः मधील स्व ला प्राधान्य, महत्त्व द्याल.

मला विचाराल तर मी ठामपणे सांगेन मी माझ्या लेखनामुळे फार काही मोठी लेखिका नाही बनू शकणार, पण एक निश्चित मी माझी निराळी आगळीवेगळी लेखनशैली तर निर्माण करूच शकते.

थोडक्यात काय तर तुम्ही इतरांना स्पेस आवर्जून द्या पण त्याचबरोबर स्वतःमधील स्व ला सुद्धा प्राधान्य द्या.तुम्ही जर स्वतः वर प्रेम केलतं तरच जग पण तुम्हाला मान देईल महत्त्व देईल हे नक्की.

©  सौ.कल्याणी केळकर बापट

18/12/2022

9604947256

बडनेरा, अमरावती

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ.उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ.मंजुषा मुळे/सौ.गौरी गाडेकर≈

☆ बाहर उजाला, अंदर विराना… ☆ म. ना. दे. (श्री मयुरेश देशपांडे) ☆

पैरों में ना साया कोई, सर पे ना साईं रे

मेरे साथ जाए ना, मेरी परछाई रे

बाहर उजाला है, अंदर विराना

एखाद्या गाण्यातल्या काही ओळी आपल्याला  आतून बाहेरून हादरून सोडतात, तशा या ओळी आहेत. जेव्हा जेव्हा मी या ओळी ऐकतो तेव्हा तेव्हा मी आतून बाहेरून हादरून निघतो. पुन्हा पुन्हा या ओळींचा विचार करतो. सभोवतार काय चालले आहे पाहतो,  वृत्तपत्रातील मथळा वाचतो, टिव्हीवर मुख्य बातम्या ऐकतो आणि पुन्हा या ओळींकडे येतो. अनेकांच्या कहाण्या या ओळींशी मिळत्या जुळत्या सापडतात. अगदी माझ्या आयुष्यातील काही काळ काही क्षण या ओळींशी मिळते जुळते सापडतात.

सुप्रसिद्ध गीतकार गुलझार यांनी लिहिलेले गीत आहे हे. पंडित हृदयनाथ मंगेशकरांनी याला संगीत दिले आहे तर भारतरत्न लता मंगेशकर यांनी हे गीत स्वरबद्ध केले आहे. सर्वोत्कृष्ट पार्श्वगायीकेचा राष्ट्रीय पुरस्कार या गाण्याला मिळाला तर सर्वोत्कृष्ट गीतकाराचा फिल्म फेअर पुरस्कार या गाण्याला मिळाला.

आपल्या आयुष्यात असाही काळ येतो जेव्हा कोणीच सोबत नसल्याची भावना होते, अगदी परमेश्वरसुद्धा आपल्यावर रूसून बसला आहे की काय असे वाटू लागते. नेमक्या याच भावनेला गुलझार यांनी शब्दांच्या चिमटीत नेमके पकडले आहे – पैरों में ना साया कोई, सर पे ना साईं रे. या काळात आपल्याला काही कठोर निर्णय घ्यावे लागतात. या निर्णयांशी आपण आतून सहमत असतोच असे नाही पण तरीही हे निर्णय घेतोच. याच अवस्थेचे वर्णन करताना गुलझार म्हणतात – मेरे साथ जाए ना, मेरी परछाई रे. म्हणजे माझ्या सावलीनेही आता माझी साथ सोडली आहे.

बरे हे सगळे घडत असताना आजूबाजूचा सर्व समाजच दुःखी असतो का तर नाही. सुख दुःखाचे गणित न्युटनच्या तिसऱ्या नियमाप्रमाणे आहे. जेव्हा एक दुःखी असतो, तेव्हा दुसरा कोणी सुखी असतो. काळाचे चक्र फिरत राहते आणि पहिला सुखी होतो तर दुसरा दुःखी होतो. पण या संक्रमणात आपल्या मनात मात्र वादळे उठतात. कारण बाहेर कोणी दसरा दिवाळी करत असताना आपल्या मनात मात्र सुतक चालू असते. या कडव्याचे शेवट याच भावनेतून  गुलझार यांनी केले आहे – बाहर उजाला है, अंदर विराना. बाहेर सगळीकडे उजळलेले आहे, आनंदी आनंद आहे आणि माझ्या आतमध्ये मात्र अंधार आहे, माझा आतमध्ये जणू ओसाड वाळवंट पसरलेले आहे.

तसे पाहिले तर संपूर्ण गाणेच भारी आहे. त्याला हृदयनाथजींच्या संगीताने सोन्याचेकडे लाभले आहे तर लतादीदींच्या स्वरांनी हे गाणे स्वर्गीय केले आहे. आपल्यापैकी बहुतेकांनी हे गाणे ऐकलेच असेल. माझ्यासाठी पुन्हा ऐका.

लेखक : म. ना. दे.

(श्री होरापंडीत मयुरेश देशपांडे)

C\O श्री मंदार पुरी, पहिला मजला, दत्तप्रेरणा बिल्डिंग, शिंदे नगर जुनी सांगवी, पुणे ४११०२७

+९१ ८९७५३ १२०५९ 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ कल्याणी केळकर बापट

 विविधा 

☆ “’सलाम’ आणि बरंच काही…” ☆ सौ कल्याणी केळकर बापट☆

प्रत्येकाच्या आवडीनिवडी ह्या वयापरत्वे, काळापरत्वे बदलत जातात. वाचन ही आपली प्रमुख आवड असली तरी त्याचे विषय, लेखक हे हळूहळू बदलत जातात. साहित्याची मुळातच आवड असल्याने अशाच वयाच्या एका वळणावर पाडगावकरांच्या कवितांची जबरदस्त फँन होते,नव्हे अजूनही आहेच म्हणा. नुकताच  मंगेश पाडगावकरांचा स्मृतीदिन झाला. त्यांना आणि त्यांच्या साहित्यातील योगदानाला कोटी कोटी प्रणाम.

प्रत्येक भाषा आणि त्या त्या भाषेतील सौंदर्य हे वेगवेगळं असतं.त्या भाषांमधील साहित्याची एकमेकांत तुलनाच होऊ शकत नाही. परंतु सगळ्यात प्रिय म्हणालं नं तर बहुतेक प्रत्येकाला आपली स्वतःची मायबोलीच असते. ह्या मायबोलीलाच मायमराठी म्हणू वा मातृभाषा म्हणू. मला तर ह्या मराठीमधील साहित्य वाचतांना अतीव समाधान, आनंद भरभरून मिळतो.कुठल्याही क्लिष्ट विषयाचे आकलन आपल्याला आपल्या मातृभाषेतून चटकन होतं.आपल्या स्वतःच्या भाषेतील भावना ह्या चटकन जाऊन थेट ह्रदयापर्यंत जावून भिडतात. इतकचं कशाला आपण परप्रांतात गेलो असतांना तिकडे सर्रास दुस-या भाषेचा प्रघात असतांना अचानक कुणी आपल्याशी आपल्या मातृभाषेतून संवाद साधला तर इतकं समाधान,इतका अत्यानंद होतो की अगदी ते “कलेजेमे ठंडक”ह्याचा अर्थ अगदी पुरेपूर समजून येतो.असा अनुभव आम्ही बरेचदा तिरुपती ला गेल्यावर घेतलायं.  

पाडगावकरं ह्यांच्या कवितांनी अक्षरशः मराठी रसिक दर्दी प्रेक्षकांना वेड लावलं होतं, नव्हे वेड लावलं आहे.त्यांच्या कवितांबद्दल बोलतांना अक्षरशः बावचळून जायला होतं. कारण त्यांची अमूक एखादी रचना आपल्याला खूप आवडते अस वाटतं नं वाटतं तोच त्यांची दुसरी एखादी काव्य रचना मनाला अधिक स्पर्शून जाते.परत तिसरीच एखादी कविता हळूवारपणे पणे मनाच्या अगदी आतील कप्प्यात शिरुन बसते तर चौथीच एखादी कविता खदखदून हसायला लावून शेवटी खोल विचारात आणून सोडते.त्यांना त्यांच्या “सलाम” ह्या कवितेसाठी 1980 मध्ये साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला, तसेच महाराष्ट्रभूषण व पद्मभूषण हे मानाचे पुरस्कार देखील प्राप्त झालेत. दुबई येथे झालेल्या विश्व मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भुषविलं. त्यांनी मुंबई विद्यापीठातून मराठी व संस्कृत ह्या दोन भाषांमध्ये एम.ए.केलं.श्री वसंत बापट, वि.दा. करंदीकर व पाडगावकरं ह्या त्रिमूर्ती ने एकत्र काव्यवाचन करण्याची प्रथा सुरू केली. त्यांनी स्वतःची अशी एक आगळीवेगळीच शैली निर्माण केली. वात्रटिका, उपरोधिक कविता, प्रेमाच्या कविता ह्यात त्यांचा हातखंडा होता. पाडगावकरांच्या खूप सा-या आवडणा-या कविता आहेत त्यापैकी काही पुढीलप्रमाणे, “जेव्हा तुझ्या बटांना, उधळी मुजोर वारा, “सलाम”,”चिऊताई चिऊताई दार उघड”,”सांगा कसं जगायचं”,”तुमचं आमचं सेम असतं”,ह्या रचना तर चिरकाल स्मरणात राहणाऱ्या आहेत. “या जन्मावर या जगण्यावर शतदा प्रेम करावे” ह्या गाण्याने तर कित्येक जणांना नैराशेच्या खाईतून बाहेर काढले आहे.

साठहून अधिक वर्षांच्या लेखन कारकिर्दीत पाडगावकरांनी इतर भाषांतील साहित्यकृतींचे अनुवादही भरपूर केले. ‘थॉमस पेनचे राजनैतिक निबंध’ हा त्यांनी केलेला अनुवाद १९५७ साली प्रकाशित झाला होता आणि २००९-१०मध्ये ‘बायबल’चा अनुवाद प्रकाशित झाला. कमला सुब्रह्नण्यम या लेखिकेच्या मूळ इंग्रजी महाभारताचा पाडगांवकरांनी ‘कथारूप महाभारत’ या नावाचा दोन-खंडी अनुवाद केला आहे. या दीर्घ कालावधीत त्यांनी विविध विषयांवरच्या पंचवीसहून अधिक पुस्तकांचा अनुवाद केला. निबंध, कथा, कविता, कादंबरी, नाटक, इतिहास, चरित्र, आत्मचरित्र असे सर्व साहित्यप्रकार आणि विविध विषय यांत आहेत.

त्यांनी केलेल्या एकूण अनुवादांमधे १७  साहित्यकृतींचे अनुवाद आहेत. याशिवाय जे. कृष्णमूर्ती यांच्या ‘Education And The Significance Of Life’ या पुस्तकाचा ‘शिक्षण : जीवनदर्शन’ या नावाने त्यांनी अनुवाद केला आहे. निवडक समकालीन गुजराती कवितांचा त्यांनी केलेला अनुवाद ‘अनुभूती’ या नावाने प्रकाशित झालेला आहे. मीरा, कबीर आणि सूरदास यांच्या निवडक पदांचे अनुवाद त्यांनी केले आहेत. आणि ‘ज्युलिअस सीझर’, ‘रोमिओ आणि ज्युलिएट’, ‘दी टेम्पेस्ट’ या शेक्सपिअरच्या तीन नाटकांचे ‘मुळाबरहुकूम भाषांतरे’ही त्यांच्या नावावर आहेत. पाडगावकर यांनी या तीनही पुस्तकांना दीर्घ प्रस्तावना लिहिलेल्या आहेत आणि परिशिष्टांत भाषांतराविषयीची स्पष्टीकरणे दिलेली आहेत. अशाच दीर्घ प्रस्तावना ‘कबीर’ आणि ‘सूरदास’ या पुस्तकांनाही आहेत. अनुवादांचा आस्वाद घेताना या प्रस्तावनांमधील विविध संदर्भांचा उपयोग होतो.

पाडगावकरांच्या साहित्यिक कारकिर्दीत ‘मीरा’ या अनुवादित पुस्तकामध्ये मीराबाईंचे चरित्र,जीवन आणि काव्य या विषयी लिहिलेले आहे. मीराबाईचे काव्य पाडगावकरांनीच प्रथम मराठीत आणले असे त्यात म्हटले आहे.

एकदा पाडगावकरांची पावसावरची कविता ‘लिज्जत’ने पाहिली आणि पाडगावकरांना विचारले, ‘आमच्या जाहिरातीत वापरू का ही कविता?’ पाडगावकरांनी आनंदाने परवानगी दिली आणि ती जाहिरात अनोखी ठरली.  पाडगावकरांना लोक गंमतीने पापडगावकर म्हणू लागले.

पाडगावकरांनी मराठी बालकुमार साहित्य संमेलन, विश्व साहित्य संमेलन ह्यांचे अध्यक्षपद भुषविले. त्यांना सलाम ह्या काव्यसंग्रहासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार,महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार ,पद्मभूषण पुरस्कार,महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचा म.सा.प. सन्मान पुरस्कार प्राप्त झाले होते.

खरंच अशा महान विभूती आपल्यासाठी खूप सारा अनमोल खजिना ठेऊन गेलेत हे नक्की.

©  सौ.कल्याणी केळकर बापट

9604947256

बडनेरा, अमरावती

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ.उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ.मंजुषा मुळे/सौ.गौरी गाडेकर≈

सौ. सुचित्रा पवार

विविधा

☆ शेकोटी… ☆ सौ. सुचित्रा पवार ☆

वातावरणाच्या हेराफेरीत हल्ली कधीपण पाऊस पडतो.सध्या हवेत इतकी उष्णता आहे की हा थंडीचा महिना आहे का ?असा प्रश्न निर्माण झालाय.हाही ग्लोबल वॉर्मिंगचा प्रसाद.या श्रुष्टीचे काय होणार ? ते श्रुष्टी निर्मात्यालाच माहीत!

सहजच मला आमच्या लहानपणीचे थंडीचे दिवस आठवले.ऑक्टोबरपासूनच थंडीची चाहूल लागायची.दिवाळीत कडाक्याची थंडी पडायची.सर्वत्र दाट धुके पडायला सुरुवात व्हायची.शेत शिवार धुक्यात नहायचे.झाडांच्या पानावरून दवाचे थेंब टपकायचे.हातापायाला  भेगा पडायच्या.ओठ फुटून रक्त यायचे,गालाची त्वचा फुटून खरबरीत काळे मिट्ट दिसायचे गाल.कोल्ड क्रीम वगैरे तसले काही प्रकार नसायचे,डोक्याला तेल लावताना तोच तेलाचा हात चेहऱ्यावर,हातावर,पायावर दररोज फिरवायचा.जाड जाड वाकळा अंगावर घेतल्या तरी झोपेत थोडीशी जरी हालचाल झाली की थंडी पांघरुणात शिरायची म्हणून उठल्या उठल्या पहिल्यांदा चुलीपुढं जाऊन बसायचं.

दिवाळीच्या अंघोळीला तर पहाटे उठूच वाटायचे नाही.तेल लावून कडक पाण्याचा तांब्या अंगावर ओतेपर्यंत अंग काकडून जायचे.अंघोळ केली की चुलीपुढं ऊबीला बसायचं थोडं फटफटायला लागलं की मग फटाके उडवायला  अंगणात जायचं.

शेतकरी पीक राखणीला शेतात जायचे.जागोजागी मग शेकोट्या पेटायच्या.अंगणात,रस्त्याच्या कडेला,शेतात आसपासचे चार पाच शेतकरी मिळून शेकोट्या करायचे आणि गप्पा मारत शेकोटीभोवती बसायचे.शेतात चगळाची कमी नसायची त्यामुळं शेकोटीच्या ज्वाला कमरेइतक्या ,डोक्याइतक्या उंच उंच जायच्या.रात्रभर असे आळीपाळीने जागून पहाटे पहाटे झोप घ्यायची,दिवस उगवला की घरला यायचे.

आम्हीही वाकळेतून उठून पहिले चुलीपुढं बसायला जागा धरायचो.चुलीपुढं गर्दी होऊ लागली की तिथून उठून अंगणात येऊन शेकोटी पेटवायचो.पूर्वी प्रत्येकाच्या परसात उकिरडा असायचा,त्यामुळं चगळाची कमतरता नसायची पण जो पण शेकोटीला येईल त्याने स्वतःचा चगाळ आणायचाच नाहीतर शेकोटीपासून हकलपट्टी व्हायची त्यामुळं नियम पाळलाच जायचा.चगाळ,पालापाचोळा ,चिपाड एखादं शेणकूट बारकी वाळलेली झुडुपे आमच्या शेकोटीला काही चालायचे.शेकोटी जसजशी रसरसायची तसा गप्पांचा फड रंगायचा.कधी कविता कधी पाढे ,नकला तर कधी सिनेमातली गाणी! प्रत्येकाची काहीतरी विशेषता असायचीच. बरेचदा गाण्यापेक्षा विडंबनच जास्त असायचे.

त्या त्या वेळच्या फेमस गाण्यात आपलं कायतर घुसडून जोडायच न त्याचं विडंबन करायचं.

मेहबुबा मेहबुबा  या गाण्यावर त्यावेळी वात्रट पोरांनी केलेलं खट्याळ विडम्बन असायचं-

मेहबुबा मेहबुबा

छ्ड्डीत शिरला नागोबा..आणि अशीच गाण्यांची, कवितांची विडंबन…

हातापायाला ऊब मिळेपर्यंत पाठ गार पडायची. मग शेकोटीकडे पाठ करून बसायचे.बऱ्याचदा तोंडाने फुंकर मारून जाळ पेटवताना एकदम ज्वाला भडकायची आणि पुढील केसांना हाय लागून तिथले केस प्लास्टिक जळल्यासारखे गोळा व्हायचे.दाताला तिथंच बसून राखुंडी लावायची ,ऊबीपासून दूर जावेच वाटायचं नाही .पाठीवर उन्ह येईपर्यंत शेकोटीची ऊब अंगावर घेत राहायचो.कधी शेंगा तर कधी हरभऱ्याचे ओले किंवा सुकलेले डहाळे विझत आलेल्या शेकोटीच्या आरात टाकायचे आणि भाजल्यावर राखेतून शोधून खायचो,ओठ,बोटे,गाल काळेमिट्ट व्हायचे पण ते आम्हाला महत्वाचे नव्हते, भाजलेला हावळा खाण्याचा आनंद अभाळाएव्हढा मोठ्ठा होता.

लहान मुलांच्या शेकोटीला मोठी माणसे कधी येत नसत,चुकून आलेच कुणीतरी आम्हाला खूप आनंद व्हायचा.किती मजेशीर आणि आनंदी होते जीवन! कुठली घाई नाही की जीवघेणी स्पर्धा नाही की कोणता ताण नाही! उन्ह चढू लागतील तसतशी एक एक मेंबर शेकोटीपासून काढता पाय घ्यायचे.कुणाला मधूनच हाक आल्यावर घरी जावे लागायचे.शेवटी जो थांबेल त्याने गरम राखेवर पाणी ओतायचे अन्यथा आसपासचा उकिरडा किंवा गंजी पेटण्याचा धोका असायचा म्हणून शेवटच्या सदस्याने पाणी ओतायचे किंवा माती टाकायची.

घरातले मोठे शेताभातात जायचे,म्हातारे कोतारे घर राखायला अन आम्ही शाळेला.शेकोटीची राख मात्र आम्ही पुन्हा यायची वाट पहात तिथेच बसायची.

आजही आम्ही तिथेच शेकोटीपुढं आहोत आणि शेकोटीच्या उबेत आहोत असे वाटतेय. काय नव्हतं त्या ऊबीत?सवंगड्यांचे अतूट स्नेहबंध,आसपासच्या शेजाऱ्यांची आपुलकी,मोठ्यांचा धाक,मुक्त ,निष्पाप ,समृद्ध बाल्य,अवतीभवतीचा संपन्न निसर्ग आणि बरेच काही जे काळाबरोबर वाहून गेलं.आमच्या मोकळ्या वेळेवर फक्त आमचाच अधिकार होता.

आज निसर्गचक्र बिघडलेय माणसाच्या चुकीमुळेच.शेकोटीच्या उबीची मजा अनुभवयाला ना हवामान तसे राहिले न माणसे!दिवस उगवायच्या आधीच मुलांना गरम पाण्यात बुचकळून स्कूल बसमध्ये बसावे लागते आणि बसच्या चाकाच्या गतीतच बाल्य सम्पते.कुठे असतो वेळ स्वतःच्या मनाप्रमाणे घालवायला किंवा निसर्गातील गमतीजमती अनुभवयाला?आणि ते न अनुभवल्यामुळेच निसर्गाची ओढ अन प्रेमही उत्पन्न होत नाहीय.

भिंतीतल्या शाळेसाठी भिंतीबाहेरची शाळा भिंतीबाहेरच रहाते.

© सौ.सुचित्रा पवार 

तासगाव, सांगली

8055690240

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री अरविंद लिमये

 विविधा 

☆ चव आणि चटक… ☆ श्री अरविंद लिमये ☆

चव, लज्जत, गोडी, रुचि, खुमारी असे वेगवेगळ्या अर्थछटा असणारे शब्द म्हणजेच ‘स्वाद’ या शब्दाची अर्थरूपे आहेत. स्वाद काय किंवा त्या शब्दाचे हे विविध अर्थ काय थेट खाद्यपदार्थांशी जोडले गेलेले आहेत असे वाटणे स्वाभाविक आहे. कारण गोडी, रुचि म्हटलं की विविध चविष्ट पदार्थांच्या आठवणीनेच  तोंडाला पाणी सुटते. हे सगळेच शब्द ऐकतानाही स्वादिष्ट वाटावेत असेच! खरंतर विविध खाद्यपदार्थांच्या तितक्याच विविध चवी आणि त्यांचे वर्णन करणारी तशीच चविष्ट विशेषणे असा मोठा ऐवज स्वाद या अल्पाक्षरी शब्दात कसा सामावलेला आहे हे पहाणे अतिशय गंमतीचे ठरेल. त्यासाठी स्वाद या शब्दाचे आणि वर उल्लेख केलेल्या चव, रूचि आदी अर्थशब्दांचे मैत्रीपूर्ण धागे परस्परात  गुंफवत इतरही अनेक शब्द कसे आकाराला आलेले आहेत हे पहाणे अगत्याचे आहे. खमंग, चमचमीत,  झणझणीत,  चटकदार,  लज्जतदार,  मसालेदार,  चवदार,  खुमासदार,  मिष्ट, चविष्ट, खरपूस.. अशी अनेक विशेषणे त्या त्या पदार्थांच्या स्वादांचे असे कांही चपखल वर्णन करतात की ते पदार्थ न चाखताही त्यांचा आस्वाद घेतल्याचे (क्षणिक कां होईना) समाधान मनाला स्पर्शून जातेच.

खरंतर फक्त खाद्यपदार्थांनीच नव्हे तर अशा स्वादाधिष्ठीत असंख्य शब्दांनीही आपली खाद्यसंस्कृती समृद्ध केलेली आहे असे म्हणणे अतिशयोक्तीचे ठरणार नाही.

अशा अनेक शब्दांतून व्यक्त होणारा आणि त्या त्या पदार्थांमध्ये मुरलेला स्वाद चाखणे म्हणजेच त्या पदार्थांचा आस्वाद घेणे!

या ‘आस्वाद’ शब्दाला अंगभूत अशी एक शिस्त अपेक्षित आहे. आस्वाद घेणे म्हणजेच चवीने खाणे. आस्वादाला बेशिस्त वर्ज्य आहे. म्हणूनच मटकावणे,  ताव मारणे,  फडशा पाडणे, ओरपणे म्हणजेही खाणेच पण हे ‘चवीने खाणे’ नसल्याने  ‘आस्वाद’ म्हणता येणार नाही. कारण आस्वादाला जशी शिस्त तसाच आनंदही अपेक्षित आहे. ताव मारण्यात किंवा फडशा पाडण्यात जिथे आस्वाद नव्हे तर हव्यास मुरलेला आहे तिथे आस्वाद घेण्यातला आनंद कुठून असणार?

एखाद्या पदार्थाची अशा हव्यासाने चटक लागते. आणि एकदा का अशी चटक लागली की पोट भरलेले असूनही तो पदार्थ समोर आला की परिणामांची पर्वा न करता तो खायचा मोह होतोच. हे खाणे आस्वाद घेणे नव्हे तर जिभेचे चोचले पुरवणेच ठरते!

आस्वादाला, चवीने खाण्याला आरोग्यदायी आनंद अपेक्षित आहे आणि हव्यासाची परिणती ठरलेली चटक मात्र अनारोग्याला आमंत्रण देते!

आस्वाद या शब्दाची चवीशी जुळलेली ही नाळ खाद्य संस्कृतीइतकीच आपल्या संपूर्ण जगण्याशीही निगडित आहे. आस्वाद या शब्दाचा परीघ आपलं संपूर्ण जगणं व्यापून अंगुलीभर उरेल एवढा विस्तृत आहे. म्हणूनच जगण्यातला आनंद फक्त चांगल्या खाद्यपदार्थांचा आस्वाद पुरताच मर्यादित स्वरूपाचा नाही तर विविध आनंददायी गोष्टींचा आस्वाद घेत आपले जगणे समृद्ध करता येते.

गीत, संगीत, चित्रपट, नृत्य, नाटक अशा विविध कला प्रकारांचा आस्वाद हे याचेच उदाहरण ! अशा कलाप्रकारांमधे रस असणारे त्यांचा रसिकतेने आस्वाद घेऊ शकतात! मग एखादे गाणे आस्वाद घेणाऱ्याचे मन प्रसन्न करते, नृत्य त्याला मंत्रमुग्ध करते, चित्रपट सुखावतो, नाटक उत्कट नाट्यानुभव देते. हे सगळे विशिष्ठ कला सादर करणारे ते ते कलाकार सादरीकरणाचा आनंद घेत तल्लीन होऊन ती सादर करत असतात आणि रसिक रसिकतेने त्या सादरीकरणाचा आस्वाद घेत असतात म्हणूनच शक्य होते.

जगण्याचेही तसेच. आनंदाने जगणे म्हणजे तरी काय? तर समोर येणारा प्रत्येक क्षण आनंदाने स्वीकारून जगण्याचाही आस्वाद घेत जगणे. मग ते क्षण सुखाचे असोत वा दुःखाचे,यशाचे असोत वा अपयशाचे.. ते तात्कालिक आहेत, क्षणभंगुर आहेत हे जे जाणतात, तेच त्या त्या क्षणांचा आस्वाद घेत जगू शकतात. आपल्याला गोड पदार्थ आवडतात म्हणून फक्त गोड पदार्थच खात राहून इतर विविध चवींचे पदार्थ वर्ज्य करून कसे चालेल? कारण वेगवेगळ्या रुचि,रस,आणि स्वादच खाण्यातील गोडी टिकवून ठेवत असतात जे आरोग्य आणि आनंदी जगण्यासाठी पूरक ठरत असते. जगणेही यश-अपयश, सुख-दुःख, ऊन-पाऊस यांच्यातील पाठशिवणीच्या खेळामुळेच एखाद्या चविष्ट पदार्थ सारखे खुमासदार बनत असते!

खाण्यातली असो वा जगण्यातली अशी खुमारी चाखण्यासाठी आपण खऱ्या अर्थाने आस्वादक मात्र बनायला हवे !

©️ अरविंद लिमये

सांगली (९८२३७३८२८८)

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ.उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ.मंजुषा मुळे/सौ.गौरी गाडेकर≈

श्री राहूल लाळे

परिचय

शिक्षण –

• B.E.:Electronics & telecommunications.
• M.Sc.: Engineering Business Management.
• इंग्लंडमधील  University of Warwik  विद्यापीठाचे सुवर्णपदक प्राप्त.

संप्रति –

• भारत फोर्ज, पुणे येथे असोसिएटेड व्हाईस प्रेसिडेंट येथे कार्यरत.
• भारत फोर्जच्या Machined component division चे  Head of Maintenance.
• भारत फोर्ज तर्फे अनेक सेमिनार मध्ये प्रतिनिधित्व.
• Association of Maintenance Management & Reliability forum चे क्रियाशील सभासद.
• तसेच Corporate social responsibility अंतर्गत चालवल्या जाणा-या वृद्धाश्रमाशी निगडीत.
• रोटेरियन, पुणे रोटरी क्लब.

अन्य – संगीत, गायन, वाचन, लेखन, काव्य, खेळ, पर्यटन, गिर्यारोहण अशा विविध कलांमध्ये रूची  आणि सहभाग .

  विविधा 

☆ जरा विसावू या वळणावर….! ☆ श्री राहूल लाळे ☆ 

लहानपणापासून…… रेडिओवर…”भले बुरे जे घडून गेले… विसरुनी जाऊ सारे क्षणभर”… हे गाणं अनेकदा कानावर पडत आलंय…!

जेव्हांही हे गाणं ऐकतो ..हळूहळू ते गाणं कानात झिरपतं आणि ऐकत रहावसं वाटतं…… अर्थपूर्ण कडवे…सुरेख चाल…! तेंव्हापासुन collection मधलं हे ही एक नितांत आवडीचं गाणं…!

खरंच आहे…आयुष्यात किती तरी वळणे येतात… कधी संकटातून.. वेदनेतून…कधी आनंदातून… ही वळणं येतातच येतात.. मग ते वळण कौटुंबिक स्तरातील असो अथवा नात्या समाजातलं, मित्रपरिवार असो… किंवा कामाच्या ऑफिसच्या ठिकाणी…! अगदी शाळा, कॉलेज, शैक्षणिक वयातलं सुद्धा… पुढचा प्रवास बदलणारा असतो… हेच वळण जे निर्विकार असतं.. एक वाट संपुन दुसरं सुरू होणार असल्याचं एक अंतराळ…अवकाश दाखवणारं असतं…! भलं बुरं.. घडामोडी घडून गेलेल्या असतात नि त्यामधला हा विसावा असतो …क्षणिक या वळणावर…!

खुप उन्हांनं बेजार झाल्यावर जसं पाऊस पडण्यापूर्वीचं आभाळ तयार होतं किंवा खूप पाऊस पडून कंटाळवाणं झाल्यावर पावसाने उघडीप दिल्यानंतर जसं स्वच्छ ऊन पडतं ना अगदी तसं..!

ह्याच वळणावर जरा आयुष्य संथ झालेलं असतं… मनाला वाटतं की घडामोडींना पूर्णविराम मिळालाय पण वास्तवात तो स्वल्पविराम असतो…… जसं एक वाक्य संपत असतं नी दुसरं वाक्य सुरू होण्याच्या बेतात असतं  तसंच जणू काही…!

पान उलटणार असतं नि माहिती नसतं पुढच्या पानावर काय ओळी लिहिल्यात ते…….! पुस्तक बंद करता येतं हो एकवेळ, पण आयुष्याचं पुस्तक शेवटच्या श्वासापर्यंत वाचावंचं लागतं…! नको असलेली पानं सोडून पुढं जाता येत नाही… अन हवी असलेली मागची पानं परत कधीतरी वाचताही येत नाहीत…! ती आपोआप पालटत असतात…! पलटवावीच लागतात…नवीन वाचावीच लागतात….! फक्त विसावा काय तेवढा आपला… बाकी वळणांचं नशिबावर सोपवुन आपण जीवन प्रवास करायचा…!

या वर्षाआधीच्या दोन वर्षांत आपण करोना – लॉक डाऊन – क्वारंटाईन यातून गेलो होतो. याच  कारणांमुळे अनेक दुःखद घटनांना सामोरेही गेलो  होतो.   आपल्या दैनंदिन आयुष्यात – कौटुंबिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक सर्वच क्षेत्रात अनेक अडचणीं ना सामोरे गेलो होतो  – आर्थिक दृष्टया फटका बसला होता.  पण या सरत्या वर्षानं  आपल्या सर्वांच्या जीवनप्रवासात  आलेल्या बिकट वाटेतही आशेचा किरण दाखवला. – आपल्या सर्वांची काळाने जरा जास्तंच  परीक्षा घेतली. पण त्यातही आपण तावून सुलाखून बाहेर आलो आहोत.

करोनाचं सावट आता परत येईल अशा बातम्या येत आहेत, पण  न्यू नॉर्मल का काय म्हणतात त्याची आपल्याला चांगलीच सवय झाली आहे – थोडीफार ती गेली असेल तर परत ती लावायला लागेल . अनेक बंधनं  कंटाळा न करता आपल्यावर घालून घेऊन संयमाने वागायला लागेल.

अशा वेळी रजनीगंधा चित्रपटातलं मधलं माझं एक आवडतं  गाणं मला आठवतं  – “कई  बार यूं भी देखा है – ये जो मन की सीमारेखा है – मन तोडने लगता है – अनजानी आंस के पीछे … मन दौडने  लगता है “

सिनेमात गाण्याचा संदर्भ वेगळा असला तरी –  रोज हेच व्हायला पाहिजे – असंच  व्हायला हवं या मर्यादा आपणच आपल्याला घालून घेतलेल्या असतात – अनेकदा इतरांनी आपल्याला घातलेल्या असतात – त्या अनेकदा आपण पाळतो – अनेकदा त्या तोडून अमर्याद जागून आनंद घेण्याचा प्रयत्न करतो –

आता या काळात सर्व प्रतिबंधात्मक उपाय ,काळजी घेत राहून आपण आपल्यावरच घालून ठेवलेल्या कामाच्या- काही वेळेच्या आणि  इतर काही मर्यादा ओलांडून आपण नक्कीच मोकळेपणाने   आनंद घेऊ शकतो हे मात्र कळाले.

लवकरच एक आयुष्यातलं अवघड पण लक्षात राहील असं वळण संपून नवीन सुरु होईल….

आणि असंख्य अडचणी – खडतर मार्ग येऊन गेले असले तरी  सर्वच काही निराशजनक नाहीये..

सूर्योदय -सूर्यास्त चालू आहे – ऑफिसची -व्यवसायाची दैनंदिन  व्यावहारिक -कौटुंबिक अगदी सामाजिक- सांस्कृतिकही कामं चालू आहेत. प्रेम-माया , कुटुंबासाठीचा वेळ, संवेदनशीलता कल्पकता, शिकण्याची प्रोसेस,गप्पा गोष्टी , लेखन-वाचन, नाती-गोती , भक्ती, व्यायाम-विश्रांती ,आनंदित राहणं याला लॉकडाऊन, स्लो डाऊन कोण करू शकतो? –

यावर्षी अगदी संक्रांती- पाडव्यापासून गणपती – दसरा -दिवाळी पर्यंत सगळे सण  जोशात साजरे झाले

स्लो डाऊन  कायमचं राहणारं नाही आणि  ” As long as life is there, there is a hope”  याची खात्री पटली.

 मरनेवालों के लिये मरा नहीं  जाता – 

उनकी यादे जरूर  रहती है –

जीवन का सफर चालू रहता है !

शेवटी

जीवन है चलने  का नाम !

चलते रहो सुबह-ओ-शाम !!

दोन पावलं मागं सरकलो होतो …आता चार पावलं परत पुढे आलोय – रोज पुढंच जायचंय- मोठा पल्ला गाठायचाय – नक्कीच गाठू.

बरंच  काही करायचंय – अनेक वाटा शोधायच्यात –

परिस्थिती नक्कीच बदलतीय – नवीन आव्हानं सामोरी येतील – – पुढच्या वेगवान प्रवासासाठी…

रिता जरी दिन वाटे

मन भरलेले ठेवू

धीर धरून सदा

आशा जागती ठेवू

भले बुरे ते विसरुनी जाऊ

धैर्य -आनंदाने पुढे जाऊ

येणाऱ्या नववर्ष २०२3च्या हार्दिक शुभेच्छा !!

© श्री राहुल लाळे

पुणे 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

प्रा.डॉ.सतीश शिरसाठ

  विविधा 

☆ सावित्रीबाई फुले यांचे काव्यविश्व… ☆ प्रा.डॉ.सतीश शिरसाठ ☆ 

आज ३ जानेवारी — क्रांतीज्योती सावित्रीबाई ज्योतिराव फुले यांचा जन्मदिन. त्यानिमित्त त्यांना माझी ही काव्यरूपी वंदना —

वंदन सावित्रीबाईमातेला…

अज्ञानाच्या काळोखाला भेदून शिक्षणसूर्य तळपला

परंपरेच्या बेड्या तोडून नवसमाज तू निर्मिला…१

उठा बंधुंनो, अतिशुद्रांनो,– हाक घुमली खेडोपाडी

सनातनी किल्ल्यांचे बुरुज कोसळले अन क्रांतिपुष्प उमलले…२

समतेची ,मानवतेची, धैर्याची तू माऊली

लोकसेवेचे कंकण हाती, भारतवर्षाची तू सावली !

या निमित्ताने सावित्रीबाई फुले यांचे काव्यविश्व माहिती करून घेऊ या. —

भारतीय समाजपरिवर्तनाच्या क्षितिजावरील एक तेजस्वीपणे तळपणारा तारा म्हणून सावित्रीबाई फुले यांना ओळखले जाते. भारतातील अग्रगण्य अशा पुणे येथील विद्यापीठास ज्ञानज्योती सावित्रीबाई फुले.यांचे नाव देऊन त्यांच्या कार्याचा गौरव करण्यात आला आहे.

मानवी स्वातंत्र्य,समता आणि ह्क्क, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, तसेच स्त्रियांच्या सबलीकरणासाठी जीवनभर झटणाऱ्या, लोकभावनांचा  आदर करूनही धर्माच्या नावाखाली सर्वसामान्य माणसाच्या शोषणाविरूध्द, अन्यायाविरुद्ध, दैववादाविरूध्द आवाज उठवणाऱ्या, मानवतेच्या उदात्त  तत्वांनी भारलेल्या आणि आवाज दडपल्या गेलेल्या, समाजाच्या तळाशी असलेल्या उपेक्षितांच्या जीवनात प्रबोधनाने जागृतीची ज्योत जागवणाऱ्या एक

समाजक्रांतिकारक !—-अशा अनेक पैलूंनी सावित्रीबाई ज्ञात आहेत. समाजासाठी आवश्यक पण अनेकदा न आवडणारे परिवर्तन करणाऱ्या समाजकार्याची त्यांची जातकुळी होती. त्यामुळे त्यांच्या कार्याला पाहिजे तेवढी प्रसिद्धी त्यावेळी मिळाली नाही.

सावित्रीबाई फुले या एक श्रेष्ठ साहित्यिक होत्या; हा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातील फारसा उजेडात न आलेला पैलू आहे. पुढील बाबींतून त्यांचे साहित्य क्षेत्रातील श्रेष्ठत्व स्पष्ट होते —

१. त्याकाळी अनेक समाजबंधने, कौटुंबिक रितीरिवाज आणि कुटुंबातील कामं यामुळे स्त्रियांमध्ये शिक्षण कमीच होतं. सावित्रीबाईही विवाहापर्यंत शिक्षणापासून दूर होत्या. मात्र लग्नानंतर पती जोतीराव फुले यांच्या सहाय्याने चिकाटी, जिद्द आणि तळमळीने त्या शिकल्या. आणि पुढे त्यांनी साहित्याच्या क्षेत्रात जी भरारी घेतली त्यामुळे त्या आदराला पात्र झाल्या.

२. त्यांचा पहिला कवितासंग्रह ‘ काव्यफुले ‘ १८५४ मध्ये प्रकाशित झाला होता.

३. सावित्रीबाई आणि जोतीराव यांचे कौटुंबिक जीवन वादळी होते. समाजातील उपेक्षित घटकांच्या कल्याणासाठी,  त्यांना आत्मनिर्भर करण्यासाठी, त्यात अडसर असलेल्या धार्मिक शोषणाविरुद्ध ते आयुष्यभर लढले.आजच्या काळातही विस्मयकारक ठरेल अशा क्रांतिकारी जीवनाचा त्यांनी अंगीकार केला होता. (अर्थात त्याची किंमतही त्यांना मोजावी लागली होती).तरीही अशा अतिशय धावपळीच्या जीवनातही सावित्रीबाईंनी आपल्यातल्या लेखिकेला, कवयित्रीला फुलू दिले, हे त्यांचे असामान्यत्व होते.

४. ‘साहित्य हे समाजपरिवर्तनासाठी असावे ‘ या भूमिकेतून सावित्रीबाईंनी साहित्यनिर्मिती केली. सावित्रीबाईंनी समाजव्यवस्थेत परिवर्तन करण्यासाठी, समाजातील  शूद्रातिशूद्र यांच्या बरोबरीनेच अज्ञान आणि अन्यायाचे बळी ठरलेल्या, शिक्षणापासून वंचित राहिल्याने आपल्या दैन्याचीही जाणिव नसलेल्या, हतबल होऊन…हे सारे आपल्या नशिबाचे भोग आहेत म्हणून जगणाऱ्या, समाजातील साऱ्याच उपेक्षितांच्या जीवनात आत्मविश्वास जागविण्यासाठी अनेक पध्दतींचा उपयोग केला.लोकशिक्षण ही त्यापैकी एक महत्वपूर्ण पध्दत. आशयपूर्ण आणि लोकजीवनाचा ठाव घेऊन वास्तव चित्रण करणाऱ्या अनेक प्रभावी कवितांतून सावित्रीबाईंनी हे कार्य केले. म्हणूनच त्या कवितांचे मोल अधिक आहे— काव्य, गद्य, पत्रे …या साहित्याच्या क्षेत्रांत त्यांनी मुक्त संचार केला. साहित्य हे समाजशिक्षण आणि समाजपरिवर्तनाचे हत्यार आहे, या भूमिकेतून त्यांनी साहित्य विकासित केले; त्याचा प्रसार केला. सामाजिक परिवर्तनाचे स्वप्न पाहणाऱ्या सावित्रीबाईंच्या  कवितेतील सामाजिक आशय धारदार होता. त्यातून समाजबदलाची कळकळ दिसून येते.

आत्तापर्यंत त्यांचे दोन काव्यसंग्रह उपलब्ध आहेत- (१) काव्यफुले. (२) बावन्नकशी सुबोध रत्नाकर.

काव्यफुले या काव्यसंग्रहात एकूण एक्केचाळीस कविता आहेत. यातील ‘श्रेष्ठ धन’ या कवितेतून शिक्षणाचे महत्त्व सांगताना त्या म्हणतात,

विद्या हे श्रेष्ठ धन आहे रे,श्रेष्ठ साऱ्या धनाहून ।

तिचा साठा जयापाशी, ज्ञानी तो मानती जन ।।

— शिक्षणाने युगायुगांची अज्ञानाची आणि दारिद्र्याची गुलामगिरी तोडून टाकण्याचे आवाहन करताना त्या म्हणतात,

“अज्ञानाची दारिद्र्याची गुलामगिरी ही तोडू चला

युगायुगाचे जीवन आपले फेकून देऊ चला चला”.

त्यांचा ‘ बावन्नकशी सुबोध रत्नाकर ‘ हा काव्यसंग्रह जोतीरावांच्या निधनानंतर (१८९२ मध्ये) प्रकाशित झाला होता.

त्यांचे हे सर्व साहित्य आवर्जून वाचावे असेच आहे.

© प्रा.डाॅ.सतीश शिरसाठ

ईमेल- [email protected]

मो व वाटसॅप नं. – ९९७५४३५१५२

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈