☆ “एक वरदहस्त जन्मतो तेव्हा !”☆ श्री संभाजी बबन गायके☆
आपल्या देशाच्या संरक्षण सिद्धतेसाठी भारतरत्न डॉक्टर ए. पी. जे. अब्दुल कलाम साहेब बंगळुरू मध्ये त्यांच्या प्रयोगशाळेत काही कामात मग्न होते. त्या शहरात ऑर्थोपेडिक सर्जन म्हणून सेवा करीत असलेले डॉक्टर प्रसाद काही निमित्ताने साहेबांच्या प्रयोगशाळेत आले. त्यांनी सहज उत्सुकता म्हणून तेथील एका उपकरणास हात लावला. ते धातूचे उपकरण एका महत्वाच्या संरक्षण प्रणालीमध्ये वापरले जायचे होते. आणि तो विशिष्ट धातू पदार्थ खास प्रयोगांती तयार केला गेला होता.
डॉक्टर प्रसाद यांनी ते उपकरण दोन्ही हातांनी उचलून ते किती जड आहे, हे पाहण्यासाठी उचलले… तर ते अगदी सहज उचलले गेले ! एखादा प्याला पाण्याने भरलेला आहे असा आपला समज असतो आणि आपण तो त्याच्या वजनाच्या अंदाजाने उचलायला जातो आणि तो प्याला उचलला की तो अनपेक्षितपणे हलका आहे, हे आपल्या ध्यानात येते तेंव्हा जशी आपल्या मनाची अवस्था होते, तशी अवस्था डॉक्टर प्रसाद यांची झाली !
एवढे मजबूत आणि मोठे उपकरण आणि वजन अगदी नाममात्र ! डॉक्टर प्रसाद यांच्यातील मेडिकल डॉक्टर आता जागा झाला ! त्यांनी डॉक्टर कलाम साहेबांना विचारले… “ माझ्या पोलिओ रुग्णांना तीन चार किलो वजनाचे calipers (आधार देणाऱ्या धातूच्या पट्ट्या) शरीरावर वागवत वावरावे लागते. त्या पट्ट्या या धातूंच्या बनवल्या तर? “
कलाम साहेबांनी स्वतः रुग्णालयात जाऊन ते बालरुग्ण पाहिले… त्या धातूच्या पट्ट्यांचे वजन पेलत पेलत केविलवाण्या हालचाली करणारे… वीस – तीस रुग्ण होते !…. कलाम साहेब तात्काळ त्यांनी प्रयोगासाठी वापरायला म्हणून तयार केलेल्या धातूपासून पोलिओग्रस्त रुग्णांसाठी calipers तयार करण्याच्या कार्याला लागले…. देशाच्या संरक्षण विषयक प्रकल्पात अतिशय व्यग्र असतानाही साहेबांनी मुलांसाठी वेळ काढला… आणि तीन चार किलो वजनाचे caliper अगदी काही शे ग्राम वर आणून ठेवले… मुलांच्या शरीरावरचा आणि त्यांच्या पालकांच्या मनावरील भार या महान शास्त्रज्ञाच्या सहकार्यामुळे, संशोधनामुळे अगदी हलका झाला होता ! सुमारे पन्नास हजार रुग्णांना या नव्या पद्धतीच्या उपकरणाचा त्यावेळी लाभ झाला!
१५ ऑक्टोबर…. डॉक्टर कलाम साहेबांचा जन्मदिवस…. ! एवढा प्रचंड माणूस भारताला दिल्याबद्दल देवा… तुझे किती आभार मानावेत?
(१५ ऑक्टोबर हा जागतिक विद्यार्थी दिन म्हणून साजरा करण्याचे जगाने मान्य केले. पण जगात हा दिवस तसा फारसा साजरा केला जात नाही, असे दिसते… पण आपण केला पाहिजे!)
☆ सगळीकडे फक्त आणि फक्त ‘टाटा‘ ? – श्री चारुचंद्र उपासनी ☆ प्रस्तुती : सौ. गौरी गाडेकर ☆
काही वर्षांपूर्वीची गोष्ट, कुणी एक अमेरिकन इंजिनिअर, त्याच्या तेथील उद्योगाशी निगडित असलेल्या मुंबईतील उद्योगाच्या कामासाठी जेमतेम एका दिवसासाठी मुंबईत येणार होता. त्या निमित्तानं त्याचं भारतात प्रथमच येणं होणार होतं. भारत हा अफाट लोकसंख्या असलेला आशियातील गरीब देश आहे, या व्यतिरिक्त त्याला भारताची फारशी माहिती नव्हती.
या एकदिवसीय वास्तव्यात भारताविषयी प्रत्यक्ष जी माहिती मिळेल ती घ्यावी या उद्देशानं त्यानं, भारतीय विमान कंपनीनं, Air India नं भारतात येण्याचं ठरवलं. एका गरीब देशाची ही विमान सेवा त्याला अपेक्षेपेक्षा उत्तम वाटली. Air India विषयी थोडी चौकशी केली असता त्याला कळलं की कुणी ‘ टाटा ‘ नावाच्या उद्योजकानं – ही कंपनी स्थापन करून ती नावारूपाला आणली. त्याला मोठं कौतुक वाटलं, त्यानं ठरवलं की त्याला आता पुढे भारतात ज्या ज्या उत्तम गोष्टी आढळतील त्या त्या गोष्टींसंबंधी असलेल्या श्रेष्ठ भारतीयांची नावं लक्षात ठेवायची. ‘ टाटा ‘ हे नाव प्रथमच समोर आल्यामुळे ते त्याच्या मनात पक्क ठसलं होतं.
ऐन रात्री तो जेव्हा मुंबई विमानतळावर उतरला तेव्हा त्याच्या नावाचा फलक मोठ्या तत्परतेनं हातात घेऊन एक सेवक गणवेशात बाहेर उभा होता, त्या सेवकानं मोठ्या नम्रतेनं त्या इंजिनिरचं स्वागत केलं. हॉटेल मध्ये नेण्यासाठी आणलेल्या कारकडे पहाताच गाडीवरील ‘ टाटा मोटर्स ‘ ह्या नावानं तो अचंबित झाला. तो मनात म्हणाला,
‘अच्छा, अच्छा हा टाटा गाड्या पण बनवतो वाटतं ‘ एकच माणूस विमान आणि गाड्या अश्या दोन्ही उद्योगांत आहे ह्या योगायोगाचं त्याला आश्चर्य वाटलं. आता त्याला भारतातील इतर उद्योग आणि उद्योगपति यांच्या विषयी उत्सुकता वाटत होती. बोलता बोलता त्याचं नियोजित हॉटेल आलं. ते भव्यसुंदर हॉटेल समोर असलेल्या समुद्राच्या सान्निध्यात अधिकच सुंदर दिसत होतं, त्यावर केलेली मोजकी रोषणाई रात्री डोळ्यांना सुखवीत होती, वास्तुशिल्पाच्या सौंदर्यानं विनटलेल्या त्या हॉटेलनं त्याचं चित्त चांगलच आकर्षून घेतलं. आत शिरल्यावर तेथील टोकाची स्वच्छता टापटीप शिस्त अन् अगत्य पाहून तो भारावून गेला. त्यानं कुतूहलमिश्रित आश्वर्यानं विचारलं, ‘ कुणाचं हॉटेल आहे हे? ‘
‘टाटांचं, टाटा समूहाचं ताज हॉटेल आहे हे ‘ या उत्तरानं त्याला वाटणारं आश्चर्य आणखीनच वाढलं.
ताजातवाना होण्यासाठी तो तेथील न्हाणीघरात गेला, तिथल्या अत्यंत स्वच्छ वातावरणात त्याचं लक्ष समोरच्या पांढऱ्या शुभ्र गुबगुबीत टॉवेलनं वेधून घेतलं. अंग पुसण्यासाठी त्यानं तो सुंदर टॉवेल हातात घेतला अन् आश्चर्याचा आणखी एक सुखद आघात त्याच्यावर झाला, त्या टॉवेलवर मुद्रा होती ‘ टाटा टेक्स्टाईल ‘ ची. मनातल्या मनात तो म्हणाला ‘आश्चर्यच आहे या टाटाचं ! या एवढ्याश्या वेळात अप्रत्यक्षपणे किती वेळा सामोरा येतो आहे हा ‘ टाटा ‘.
तेवढ्यात एका चिनी भांडयांच्या संचात चहा आला, त्या चहाच्या घमघ‌माटानं तो प्रसन्न झाला, त्या चिनी मातीच्या छानश्या कपबश्या, किटली त्यानं निरखल्या, त्यावर लिहिलेलं ‘ टाटा सिरॅमिक्स ‘ हे उत्पाद‌काचं नाव वाचल्यावर मात्र त्यानं आश्चर्य वाटून घ्यायचं नाही असं ठरवलं. आता एखादं दुसरं नाव वाचायला ऐकायला मिळालं तर त्याला आश्चर्य वाटणार होतं. चहाचा स्वाद त्याला इतका आवडला की, तसा चहा बरोबर घेऊन जावा म्हणून त्यानं त्या चहाची चौकशी केली आणि त्याला आता अपेक्षितच उत्तर मिळालं कारण तो होता ‘ टाटा टी ‘
रात्रीची उशिराची वेळ होती, तो आता लगेच झोपणार होता. तेथील सर्व सेवक आणि सेविका यांची हसतमुख आणि नम्र वागणूक त्याला आवडली होती. त्यांच्यापैकी संबंधित व्यक्तींचे आभार मानून तो झोपायला निघाला. स्वागतकक्षात ओळख झालेली मुलगी समोर होती. तिनं त्याला शुभेच्छा दिल्या पण तिच्याकडे पहाताच त्याच्या लक्षात आलं की त्या सर्व हसतमुख सेवकांमध्ये ती एकटीच काहीशी उदास दिसत होती. झोपण्यापूर्वी क्षणभ‌रा‌साठी त्यानं टी व्ही लावला, तिथे त्याला एक जाहिरात पहायला मिळाली, ती होती टाटा सॉल्ट्ची.
सकाळी वेळेवर तो मुंबईतील त्याच्या अमेरिकेतील सह‌योगी कंपनीत पोहोचला. तिथे त्यांना अडचणीत आणणाऱ्या काही यांत्रिक अन् अभियांत्रिक समस्यांवर चर्चा होणार होती. त्यासाठी एका तरुण शास्त्रज्ञालाही बोलवण्यात आलं होतं. चर्चा खूप उत्साहजनक आणि प्रश्न मार्गी लागतील अशा दिशेनं झाली, आणि अपेक्षेपेक्षा ते बरेच लवकर निष्कर्षापर्यन्त पोहोचले. त्या शास्त्रज्ञाशी त्याची तेवढ्या वेळातच छान गट्टी जमली आणि त्याच्या विनंतीवरून तो अमेरिकन इंजिनिअर त्याच्या बरोबर एक फेरफटका मारायला निघाला. तो म्हणाला, ‘ मी ज्या जागतिक कीर्तिच्या संस्थेत उपयोजित भौतिक शास्त्र आणि उपयोजित गणितशास्त्र यांचा अभ्यास केला तिला आपण प्रथम धावती भेट देऊ. ‘.. तिथे पोहोचताच त्याला संस्थेचं नाव दिसलं, ‘ टाटा इन्स्टिट्यूट् ऑफ् फंडामेंटल् रीसर्च् ‘ बाहेर पडताच त्या शास्त्रज्ञानं त्याला सांगितलं की इथे मानवशास्त्रांच्या अभ्यासाला वाहिलेली ‘ टाटा इन्स्टिट्यूट् ऑफ् सोशल् सायन्सेस् ‘ ही पण एक संस्था आहे. त्या फोर्ट् भागातून फिरतांना मध्येच एका भव्य वास्तुकडे बोट दाखवीत तो शास्त्रज्ञ म्हणाला, ‘ ह्या भागातील जागांचे भाव तुमच्या न्यूयॉर्कपेक्षाही अधिक आहेत तरी एका दानशूर घराण्याच्या उदारतेमुळे नाट्य, संगीत आदि क्षेत्रातल्या नवोदित व्यक्तींना आपली कला विनासायास सादर करता यावी म्हणून हे ‘नॅशनल सेंटर फॉर परफॉर्मिंग आर्टस् ‘ इथे उघडलं आहे.
‘हे दानशूर घराणं टाटांचं ना? ‘ त्या अमेरिकेन इंजिनिअरनं विचारलं,
‘तुम्हाला कसं माहिती? ‘ त्या शास्त्रज्ञानं चकित होऊन विचारलं. ‘ हा माझा तर्क आहे ‘ अमेरिकेन म्हणाला.
‘तुमचा तर्क अगदी बरोबर आहे ‘ शास्त्रज्ञानं उत्तर दिलं. याच टाटा समूहानं TCS या त्यांच्या कंपनीद्वारे लाख्खो तरुणांना रोजगार दिला आहे.
फेरफटका झाला आणि तो हॉटेलमध्ये पोहोचला. जेवण करून रात्रीच्या विमानानं जाण्यासाठी तो आता हॉटेल सोडत होता. आदल्या दिवशी रात्री त्याला भेटलेल्या स्वागतकक्षातील मुलीनं त्याचा अगदी हसत निरोप घेत त्याला प्रवासाच्या शुभेच्छा दिल्या. तिचे आभार मानतांना तो म्हणाला, ‘ तुम्हाला असं प्रसन्न पाहून मला बरं वाटलं, काल फारच तणावग्रस्त दिसत होता तुम्ही ! ‘
ती म्हणाली, “ माझ्या आईच्या मानेत एक छोटी गाठ होती ती शस्त्रक्रिया करून काढली, ती कॅन्सरची आहे की नाही हे तपासण्यासाठी इथल्या ‘ टाटा कॅन्सर हॉस्पिटल ‘ मध्ये पाठवली होती. काल मी त्या चिंतेत होते, आज सकाळी तो रिपोर्ट आला, गाठ साधीच निघाली त्यामुळे मी चिंतामुक्त झाले “. यावर तिचं अभिनंदन करून तो निघाला.
मुंबईच्या आकाशात विमान झेपावलं आणि त्या लखलखत्या महानगरीकडे पहात असतांना त्याच्या मनात विचार आला, ‘ एवढा प्रचंड लोकसंख्येचा देश पण इथे एकच माणूस खरं काम करतो आहे ! ‘
ज्या टाटा समूहानं हा देश अशा उंचीवर आणून ठेवला त्या टाटा समूहाचे शेवटचे कुलतंतु रतन टाटा यांना कृतज्ञतापूर्ण आणि भावपूर्ण श्रद्धांजली.
लेखक : चारुचंद्र उपासनी
प्रस्तुती : सौ. गौरी गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ रतन टाटा´ यांची अंत्ययात्रा – –☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆
(‘रतन टाटा यांची अंत्ययात्रा कव्हर करतांना जाणवलेल्या ठळक बाबी-)
१) रतन टाटांना अखेरचा निरोप देण्याकरता काढलेल्या अंत्ययात्रेत कुठलाही मोठा तामझाम नव्हता… साधी फुलांनी सजवलेली लहानशीच गाडी ज्यातून टाटांचं पार्थिव स्मशानभूमीत अवघ्या १५ ते २० मिनीटांत पोहोचलं… एवढा मोठा इतिहास घडवणारा उद्योगपती पण, त्याची अंत्ययात्रा सामान्य मुंबईकराची कोंडी करणारी, त्यांची नेहमीची गती कमी करणारी नव्हती…
२) स्मशानभूमीत सुरुवातीला मोजके १५० लोकच उपस्थित होते… सुरुवातीला सामुहिक शांती प्रार्थना झाली… `कोणताही धार्मिक विधी न करता´ शांतपणे पार्थिव विद्युतदाहिनीत नेलं गेलं…
३) टाटा अनंतात विलीन झाल्यानंतर सगळे व्हिआयपी स्मशानभूमीबाहेर आले… आणि बाहेर इतका वेळ रोखुन धरलेला जवळपास तीन-चारशेचा जमाव एकदम स्मशानभूमीत आला… काहींनी आम्हांलाही अंत्यदर्शन हवं म्हणून पोलिसांसोबत थोडीशी हुज्जतही घातली… तेवढ्यात एक किरकोळ शरिरयष्टीचा मुलगा जमावाच्या नजरेस पडला… `शांतनु सर, शांतनु सर´ अश्या हाका गेल्या… चेहरा उतरलेला तो बावीशी-पंचवीशीचा तरुण- शांतनु नायडू अतिशय शांतपणे जमावाला हात जोडून म्हणाला `everything is over´… केवळ या तीन शब्दांत जमाव शांत झाला.. आणि त्यातले काहीजण ओक्साबोक्शी रडू लागले
४) शांतनु मान खाली घालुन, मिडीयाला काहीच उत्तर न देता बाहेर आला… एकाही कॅमेराकडे शांतनुनं साधी नजरही फिरवली नाही… बाहेर येताच त्यानं आपली बाईक शोधायला सुरुवात केली… अमित शहा आणि इतर व्हिआयपी येत असल्यानं रस्त्यावरच्या सगळ्या गाड्या हटवल्या होत्या… त्यात शांतनुची बाईकही कुठेतरी गेली… शांतनु हळु आवाजात आपल्या सहका-याला म्हणाला-
`टॅक्सीसे जाते है, बाईक बाद में देखते है´… बाईक हरवलेल्या शांतनुला घेऊन जाण्यासाठी अनेक बड्या गाड्या तिथे दरवाजा उघडून तयार होत्या मात्र, तरीही शांतनुच्या तोंडुन निघालं –
`टॅक्सी´से जाते है… स्मशानभूमीसमोरचा रस्ता बंद केल्यानं तिथे टॅक्सी येणार नव्हतीच… शेवटी कोणाच्यातरी खाजगी गाडीत मागच्या सीटवर तीन जणांमध्ये बसून शांतनु तिथुन गेला
५) या प्रसंगानंतर मात्र माझं लक्ष गर्दीतल्या काही चेह-यांनी वेधलं… माझ्यासकट अनेकजण तिथे असे होते की ज्यांना तिथला माहौल मोबाईलमध्ये टिपायचा होता… काही जण मात्र कमालीचे स्तब्ध आणि शून्यात नजर लावलेले होते… समोरुन टाटांचं पार्थिव गेलं, पोलिसांनी रायफलचे तीन राऊंड झाडत मानवंदना दिली पण यांचे कॅमेरे वर आलेच नाहीत- त्यांचे हात मोबाईलवर नव्हते तर दोन्ही हात जोडलेले होते… डोळ्यांच्या कडा भिजलेल्या होत्या…
६) त्यांपैकीच एकजण पटन्याहून १५ दिवसांपूर्वीच टाटांना भेटायला आलेला- साधारण तीशीचा हा तरुण सॅनिटरी पॅडच्या स्टार्टअपसाठी टाटांची मदत मागायला मुंबईत आला होता… ईमेलवरुन अपॉईंटमेंट ठरत असतांना टाटा आजारी पडले… तरुणाला काही दिवस वाट बघ सांगितलं आणि वाट बघता बघताच टाटा गेले… भेट झालीच नाही
७) एक जण इमर्जन्सी फ्लाईट पकडून हैदराबादहून मुंबईत पोहोचला… हा पण तिथला लहानसा उद्योजकच… मी माझ्या घरात टाटांचा फोटो लावतो म्हणाला
८) एकजण ठाण्यात मिस्त्री काम करणारा, एकजण पुण्यातला रिक्षावाला आणि एकजण टाटांच्याच कंपनीत बड्या हुद्द्यावर काम करुन रिटायर्ड झालेला… एकमेकांचं कधीच तोंड न पाहिलेली ही माणसं अक्षरश: एकमेकांच्या गळ्यात पडून रडली… यांना जोडणारा समान दुवा होता तो टाटांचा हात… या प्रत्येकाच्या आयुष्याला टाटा या नावानं कलाटणी दिली होती… रिक्षावाल्याला प्रशिक्षण मिळाल्यानं चांगला जॉब मिळणार होता, मिस्त्री कामगाराला कॅन्सरमधून जिवनदान मिळालं होतं, आणि हायप्रोफाईल रिटायर्ड व्यक्तीला जगण्यातलं समाधान मिळालं होतं
९) अनेकांना रतन टाटांचं शेवटचं दर्शन तर झालं नाहीच… पण रतन टाटांच्या शरीराचा अखेरचा स्पर्श ज्याला झालाय- त्या अंत्ययात्रेसाठी वापरलेल्या गाडीला हात लावून अनेकांनी नमस्कार केला… त्या गाडीला सजवलेली फुलं, त्यांची पाकळी घेऊन या लोकांनी आपल्या पाकीटात ठेवली…
१०) टाटांच्या ताज हॉटेलचा संपूर्ण स्टाफ अंत्यविधीवेळी उपस्थित होता… आणि तिथेही हा हॉटेलचा स्टाफ स्मशानभूमीत उपस्थित असलेल्यांना टाटा मिनरल वॉटरच्या बाटल्या देऊन
`टाटांचंच पाणी´ पुरवत होता…
☆
लेखिका : सुश्री मनश्री पाठक
प्रस्तुती : श्री सुनीत मुळे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ ‘डॉ. तारा भवाळकर कोण आहेत !‘ — लेखक : हेमंत राजोपाध्ये☆ प्रस्तुती : डॉ. सोनिया कस्तुरे ☆
८७ वर्षाची तरुण, तडफदार लेखिका!
इथल्या उग्र जातीय दर्प आणि पुरुषप्रधान दुर्गंधीने बरबटलेल्या विषम समाजव्यवस्थेची चीड असलेली..
केवळ परंपरेतील सत्त्वाचे पोवाडे गात बसण्यापेक्षा त्या परंपरातील हीण कसे दूर करता येईल, यासाठी आयुष्यभर लेखन- संशोधनासोबतच प्रत्यक्ष जमिनीवर उतरून काम करणारी..
उच्चभ्रू पेठांमधल्या आणि गढींमधल्या पवित्र सरंजामी वातावरणात झाकून ठेवलेल्या दुर्गंधी वास्तवांना समाजासमोर आणणारी…
तंजावरमधल्या राजे आणि दरबारी कवींपासून ते कैकाडी समाजातल्या उन्मुक्त बाणेदार ‘महामाये’पर्यंत सर्वांमध्ये सहज मिसळून जाणारी…
मर्यादापुरुषोत्तम श्रीरामाच्या नावाखाली शिरजोर झालेल्या अमर्याद मुजोर पुरुषप्रधानतेच्या ‘हलक्या दिलाची’ चिरफाड करणाऱ्या आदिवासी बाईचं तेज अंगी बाणवणारी…
भरतमुनीच्या नाट्यशास्त्रापासून, देवल, खाडिलकरांच्या नाटकांपर्यंत कानोसा घेत लोकनाट्य आणि अभिजन व बहुजन समाजातील विविध लोकपरंपरांचा समग्र, साक्षेपी आढावा घेणारी,
आदिशक्ती महामायेच्या महन्मंगल रूपाला कुबटपणा आणणाऱ्या व्यवस्थेत पिचलेल्या कैकाडी समाजातील स्त्रीपासून कथित उच्चभ्रू जातीय, वर्गीय सोन्याच्या पिंजऱ्यात डाळिंबाचे दाणे मिटक्या मारत खाणाऱ्या ब्राह्मण, मराठा स्त्रीपर्यंत समस्त स्त्रियांच्या मुक्तीची गरज ओळखणारी,
लोकश्रद्धांना गौण न मानता त्यांचं सामाजिक, राजकीय स्थान ओळखणारी मात्र अंधश्रद्धा आणि त्यातील शोषण यांच्याविरोधात ८४-८५ व्या वर्षीही खणखणीत आवाज उठवणारी,
अभिजन आणि बहुजन संस्कृतीतील अमर्याद विविधांगी मर्यादा आणि त्यांना उन्नत, समावेशक आणि प्रगल्भ करू शकणाऱ्या त्याच सांस्कृतिक संचितातले सत्त्व आधुनिकतेच्या चौकटीत बसवू पाहणारी,
डॉ. रा. चिं. ढेरेंसारख्या महविद्वानासोबत अभ्यास, संशोधन, लेखन करणारी, लक्ष्मण मानेंसारख्या शोषित समाजातून आलेल्या माणसासोबत तळागाळातील लोकांच्या दुःखांना वाचा फोडण्यात अग्रणी असणारी,
तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशींसारख्या प्रागतिक विचारवंतांच्या कौतुक/आदरास पात्र ठरलेली,
हरिवंशराय बच्चन यांच्या संस्कृतप्रचुर मधुशालेचा अनुवाद करण्यापासून ते तेलुगू, तमिळ प्रदेशातील भटक्या स्त्रियांच्या गाण्यांतील शब्द आणि भावनांचा तरल पण चिकित्सक भाष्यासह अनुवाद करणारी,
अन्याय पाहून चिडणारी, रस्त्यावर उतरणारी, जवळच्या माणसांपासून ते मोठाल्या पदांवरील माणसांच्या चुका परखडपणे मांडणारी,
बाणेदार, आक्रमक, सहृदय, ग्रेसफुल, प्रेमळ बाई म्हणजे डॉ. ताराबाई भवाळकर.
त्यांची ९८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी निवड होणं हे मराठी समाज आणि एकूण महाराष्ट्राच्या राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक विश्वासाठी सुखावह बाब आहे.
कर्कश, एकांगी आणि मुजोर झालेल्या राजकीय सामाजिक भवतालात अशा विद्वान, परखड आणि सहृदय व्यक्तींना पुन्हा अशा जबाबदारीची धुरा देणं हे येऊ घातलेल्या बदलाचं लक्षण आहे, ही आणखी सुखावह बाब!
ताराताई भवाळकर यांच्या ग्रंथसंपदेची आणि निवडक मानसन्मानांची सूची ज्येष्ठ, साक्षेपी लेखिका डॉ. वीणा गवाणकर यांनी दिली आहे, ती अशी:
ग्रंथसंपदा
अभ्यासक स्त्रिया (ज्येष्ठ लेखिका मालती दांडेकर, विदुषी दुर्गा भागवत यांच्यापासून ते प्रसिद्ध कवयित्री डॉ. अरुणा ढेरे यांच्यापर्यंत ज्ञात-अज्ञात अशा २५ अभ्यासक स्त्रियांच्या संशोधन कार्याचा परिचय करून देणारे पुस्तक)
आकलन आणि आस्वाद (साहित्यिक)
तिसऱ्या बिंदूच्या शोधात (वैचारिक)
निरगाठ सुरगाठ (लेखसंग्रह)
प्रियतमा ( गडकरी साहित्यातील स्त्री प्रतिमा)
बोरी बाभळी (रा. रं. बोराडे यांच्या ग्रामीण स्त्रीविषयक कथांचे संपादन आणि प्रस्तावना)
मधुशाळा (हरिवंशराय बच्चन यांच्या ‘मधुशाला’चे मराठीतले पहिले मराठी भाषांतर)
मरणात खरोखर जग जगते (कथासंग्रह)
मराठी नाटक : नव्या दिशा, नवी वळणे
मराठी नाट्यपरंपरा : शोध आणि आस्वाद
महामाया
माझिये जातीच्या (सामाजिक)
मातीची रूपे (ललित)
मायवाटेचा मागोवा
मिथक आणि नाटक
यक्षगान आणि मराठी नाट्य परंपरा
लोकनागर रंगभूमी (माहितीपर)
लोकपरंपरा आणि स्त्री प्रतिभा (माहितीपर)
लोकपरंपरेतील सीता
लोकसंचित (वैचारिक)
लोकसाहित्य : वाड्मयप्रवाह
लोकसाहित्याच्या अभ्यासदिशा (माहितीपर)
लोकांगण (कथासंग्रह)
संस्कृतीची शोधयात्रा (माहितीपर)
स्त्रीमुक्तीचा आत्मस्वर (वैचारिक)
स्नेहरंग (वैचारिक)
सन्मान आणि पुरस्कार
पीएच. डी. च्या प्रबंधाला सर्वोत्कृष्ट प्रबंधाचा पुणे विद्यापीठाचा पुरस्कार.
आवास (अलिबाग) येथे भरलेल्या कोकण मराठी साहित्य परिषदेच्या महाराष्ट्रातील पहिल्या महिला साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
इस्लामपूर येथे भरलेल्या जागर साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
इस्लामपूर येथे भरलेल्या राजारामबापू ज्ञानप्रबोधिनी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
उचगाव (बेळगाव) येथे भरलेल्या महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमा प्रदेशीय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
कादरगा येथे भरलेल्या महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमा प्रदेशीय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
जळगाव येथे भरलेल्या सूर्योदय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
मुंबईतील मुलुंडच्या महाराष्ट्र सेवा संघातर्फे सुं. ल. गद्रे साहित्य पुरस्कार. (२२-१-२०१७)
‘लोकसंचित’ या पुस्तकाला महाराष्ट्र सरकारचा १९९१ सालचा पुरस्कार
पुणे शहरात ५ जानेवारी २०१९ रोजी झालेल्या पर्यावरण साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद.
(१. ताराबाईंच्या ग्रंथांची आणि मानसन्मानांची सूची आयती उपलब्ध करून दिल्याबद्दल ज्येष्ठ, साक्षेपी लेखिका Veena Gavankar यांचे आभार
२. चौफेर व्यासंगी वाचक, रसिक असलेले पुण्यातील ज्येष्ठ, सुप्रतिष्ठ व्यावसायिक आणि आर्याबाग सांस्कृतिक मंचाचे संस्थापक श्री. Kalyan Taware यांनी सूचना केल्याने हा परिचय लिहायची प्रेरणा मिळाली.)
लेखक : हेमंत प्रकाश राजोपाध्ये
प्रस्तुती : डॉ. सोनिया कस्तुरे.
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ नऊ दुर्गा म्हणजे… ☆ प्रस्तुती – सौ.स्मिता पंडित ☆
नऊ दुर्गा म्हणजे नऊ प्रकारच्या आयुर्वेदिक दिव्यौषधी
देवींची नावे आणि औषधे याचे संदर्भासह स्पष्टीकरण.. (संदर्भः मार्तंड पुराण)
दुर्गा कवच
प्रथमं शैलपुत्री च द्वितीयं ब्रह्मचारिणी।
तृतीयं चन्द्रघण्टेति कूष्माण्डेति चतुर्थकम् ।।
पंचमं स्कन्दमातेति षष्ठं कात्यायनीतिच।
सप्तमं कालरात्रीति महागौरीति चाष्टमम् ।।
नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गा: प्रकीर्तिता:।
उक्तान्येतानि नामानि ब्रह्मणैव महात्मना ।।
हे दुर्गा कवच ब्रह्मदेवाने मार्कंडेय ऋषींना दिलेले होते. मार्कंडेय ॠषी वैद्यकीय उपचार पद्धतीत ज्या ९ औषधी वनस्पतींना उत्तम स्थान आहे त्या ९ वनस्पतींची नावे या दुर्गा कवचातून आपल्याला पहायला मिळतील ती अशी
प्रथम नवदुर्गा : शैलपुत्री म्हणजे हिरडा.
हिरडा/हरडा ही एक दिव्य औषधी वनस्पती आहे.
पर्यावरण जनजागरणाचा नक्षत्रवनाच्या दृष्टीने विचार केल्यास कुंभ राशीच्या पूर्वा भाद्रपदा नक्षत्राचा पर्यायी वृक्ष हिरडा आहे.
नास्ति यस्य गृहे माता तस्य माता हरीतकी ।।
असे हिरड्याचे महत्त्व आहे.
हे झाड ५० ते ७५ फुटांपर्यंत वाढते. समुद्रस पाटीपासून पंधराशे मीटर उंचीपर्यंत व दाट वनातील महाबळेश्वर, कोयना तसेच मध्य प्रदेशातील नदीचा किनारा अशा प्रकारच्या ठिकाणी चांगल्या निचरा होणाऱ्या जमिनीत, भरपूर सूर्यप्रकाश मिळणाऱ्या ठिकाणी ४६ सेंटीग्रेड पर्यंतच्या तापमानाच्या प्रदेशात हा वृक्ष चांगला वाढतो. तसेच पाण्याचा ताण असेल तरी हा वृक्ष सहन करू शकतो.
या झाडाची जुनी पाने डिसेंबर ते मार्च काळात गळून पडतात व नवीन पालवी तांबूस रंगाची लव असलेली येते. पाने ७. ६ ते १७. ८ सेंटीमीटर लांबीची व ३. ८ ते ८. ९ सेंटीमीटर रुंदीची असतात. हिरड्याची फुले मार्च-एप्रिलमध्ये येतात. ही उग्र वासाची पांढरी पिवळी असतात.
औषधी म्हणून हिरड्याची फळे उपयुक्त असून नोव्हेंबर ते जानेवारी या कालावधीत येतात. फळे साधारण २. ५ ते ३. ३३ सें. मीटर लांब व ३. ८ ते ८. ९ सें. मिटर रुंदीची मध्यभागी फुगीर व ५ शिरा स्पष्ट दिसणारी पिवळट तपकिरी रंगाची गोलसर असतात.
हिरड्याचे प्रमुख तीन प्रकार आहेत
१) हिरड्याचे फळ पक्व होण्यापूर्वी म्हणजेच त्यात बी निर्माण होण्यापूर्वी काही फळे झाडावरून पडतात त्याला बाळहिरडा असे म्हणतात
२) हिरड्याचे फळ जे मोठे होते पण अपरिपक्व अवस्थेत वाढलेले असते त्याला चांभारी हिरडा असे म्हणतात. यामध्ये टॅनीन असते. याचा उपयोग कातडी रंगवण्यासाठी होतो
३) जे फळ पूर्ण परिपक्व होते त्याला सुरवारी हिरडा म्हणतात. हे पाण्यात टाकले कि बुडते. वजनाला २० ग्रॅमपर्यंत असते. हे औषधी फळ होय.
हिरड्याचा आकार व रंग यावरून हिरड्याच्या अजून सात जाती आहेत.
विजया : या जातीची फळे तुंबडी सारखी गोल असतात व सर्व प्रकारच्या रोगावर उत्तम असतात.
पूतना : जातीचा हिरडा मोठा व पातळ असून तो लेप देण्यासाठी वापरतात.
अमृता : यातील बी बारीक, मांसल व भरलेली, रेचन देण्यास उपयुक्त असते.
रोहिणी : हे साधारण गोल फळ व्रणरोपक म्हणून वापरतात.
अभया : या हिरड्यावर ठळक पाच उभ्या रेषा असतात. हा हिरडा नेत्र रोगावर वापरतात.
जीवंती : याचा रंग सोन्यासारखा पिवळा असतो व सर्व रोगावर उपयुक्त असतो.
चेतकी : याला पाच धारा असतात व चूर्ण करण्यास उपयुक्त असून हा हिरडा भाजून खातात.
हिरड्याचे औषधी म्हणून दात, हिरड्या, प्लिहा, खोकला, आवाज बसणे, उचकी, श्वासनलिका, गर्भाशयासाठी बलदायी तसेच पचनसंस्थेत रेचक असे गुणधर्म आहेत. गर्भवती स्त्रीने हिरडा खाऊ नये. त्रिफळा चूर्ण हे उपयुक्त औषध बनवण्या साठी ३ भाग हिरडा, ७ भाग बेहडा व १२आवळा असे प्रमाण असते. हिरड्याच्या फुलांपासून उत्तम मध मिळतो. यामुळे या झाडावर मधमाशांचे प्रमाण खूप असते जे पर्यावरण रक्षणासाठी फारच उपकारक असते.
द्वितीय नवदुर्गा : ब्रह्मचारिणी या नावाने ओळखली जाते. ब्रह्मचारिणी म्हणजेच ब्राह्मी वनस्पती-
स्मरणशक्ती वाढविणारी ही वनस्पती असल्यामुळे हिला सरस्वती असेही म्हणतात. ब्राह्मीचे तेल प्रसिद्ध आहे. यामुळे शांत झोप लागते व केसांची वाढ उत्तम होते. अर्थातच शांत झोपेमुळे आपले आयुर्मान वाढते. स्मरणशक्ती वाढते. ब्राह्मी रक्तदोषनाशक, स्वरयंत्राला पोषक असून पचनसंस्था व उत्सर्जन संस्था आरोग्य दायी बनविते.
तिसरी नवदुर्गा : चंद्रघंटा म्हणजेच चंद्रशूर, हालीम, चमसूर, –
हालीम ही शरीरास पोषक अशी अत्यंत दिव्य औषधी असून विटामिन सी, ए, इ, प्रोटीन्स, लोह, फायबर देणारी वनस्पती आहे. पालेभाजी म्हणूनही हिची ओळख आहे. ॲनिमिया, हिमोग्लोबिन, सांधेदुखी, हृदय विकार, रक्तशुद्धी, महिलांच्या मासिक पाळीचे विकार, स्त्रीचे अंगावरील दूध वाढविणे, प्रतिकार शक्ती वाढविणे, अशा विविध गुणधर्मांनियुक्त अशी ही पालेभाजी आहे. जी पौष्टिक, कफनाशक, बलवृद्धी करणारी आहे. ही वनस्पती लठ्ठपणा कमी करते, म्हणून हिला चर्महंती असेही म्हणतात. या वनस्पती च्या बिजास हलीम असे म्हणतात. याचे लाडू बाळंतिणीला देतात. आजारी व्यक्तीला ही दिले जातात.
चौथी नवदुर्गा : कुष्मांडा : कोहळा या वनस्पतीचे संस्कृत नाव कुष्मांडा असे आहे
पेठा नावाची मिठाई कोहळ्यापासून करतात. निरोगी आरोग्यासाठी पचन संस्था सक्षम असणे गरजेचे असते. कोहळा आतड्यांस बळ देतो. आतड्यातील अन्नरस शोषून त्याचे रक्तांत रूपांतर होते. या प्रक्रियेत कोहळ्याची महत्त्वाची भूमिका असते. वीर्यवृद्धी, रक्तशुद्धी, मनोबल वाढवण्यासाठी कोहळा उपकारक आहे. कप, पित्त, वात यांचे संतुलन करणारे कुष्मांडा अर्थात कोहळा हे फळ भोपळ्याच्या आकाराचे असते. याचा रस नियमित घेतल्यास वरील सर्व फायदे मिळतात.
पाचवी नवदुर्गा : स्कंदमाता. म्हणजेच अळशी / जवस वनस्पती
अळशी अर्थात जवस ही वनस्पती महिलांच्या सर्व आजारांवर अत्यंत उपयुक्त अशी दिव्यौषधी आहे. यामध्ये ओमेगा ३, ओमेगा ६, प्रोटीन्स, विटामिन सी, इ, के, बी-कॉम्प्लेक्स, कॉपर, झिंक, मॅंगनीज, मॅंगनेजीयम फॉस्फरस, आयर्न असे अनेक घटक द्रव्य असून यामुळे आपल्या शरीराचे वात, पित्त, कफ संतुलित होतात.
विशेष करून महिलांचे सर्व प्रकारचे विकार उदा. गर्भाशयातील गाठी, मासिक पाळीच्या समस्या, सांधेदुखी, पीसीओडी, चेहऱ्यावरील केस, सुरकुत्या, अशा व्याधींचा नाश जवस/ अळशी करते. अळशीमुळे एंड्रोजन हार्मोन्स कमी होतात. आळशी अँटिऑक्सिडंट, ऍंटीकॅन्सर आहे. नियमितपणे अळशी खाल्ल्यास वरील सर्व विकार नाहीसे होतात.
सहावी नवदुर्गा : कात्यायनी म्हणजे अंबाडी पालेभाजी –
अंबाडीची पालेभाजी रक्तदाब नियंत्रित करते. शरीरातील चरबी कमी करते. लो कॅलरीज डायट म्हणून ही भाजी उपयुक्त आहे. यामध्ये विटामिन ई, लोह, झिंक हे डोळ्यांसाठी उपयुक्त असे घटक या मध्ये असतात. भरपूर कॅल्शियम असते त्यामुळे हाडे मजबूत होतात. ऑस्टीओपोरोसीसचा आजार होत नाही. अंबाडीची भाजी डियूरॅटीक द्रव्यांनी युक्त असते त्यामुळे लघवीची जळजळ, उन्हाळे लागणे यांवर उपकारी.
तथापि अंबाडीची भाजी ऑक्सेलिक ऍसिडयुक्त असल्यामुळे मुतखडा असणाऱ्यांनी, ऍसिडीटीचा त्रास असणाऱ्यांनी ही भाजी खाऊ नये.
पित्त, कफाचे तसेच गळ्याचे आजारांवर अंबाडीची भाजी उपयुक्त.
सातवी नवदुर्गा : काळरात्री म्हणजेच नागदवणी वनस्पती-
ही वनस्पती सर्वत्र आढळते. ही अत्यंत थंड वनस्पती आहे. शरीरांतर्गत रक्तस्त्राव, बवासीर, मुळव्याध सारख्या विकारात या झाडाची पाने काळ्यामिरी सोबत खाल्याने रक्तस्त्राव थांबतो. शरीरावर आलेली सूज, अल्सर, आतड्यांचे विकारांवर गुणकारी. लघवीला होणारा त्रास, जळजळ, मुत्र विरोध अशा विकारात गुणकारी. या वनस्पतीची लागवड घराच्या सभोवती केल्यास सकारात्मक ऊर्जा मिळते. पानांचा चिक (दुध) विषनाशक आहे.
आठवी नवदुर्गा : महागौरी म्हणजेच तुळस
तुळशीचे धार्मिक आणि पर्यावरण विषयक महात्म्य आपणा सर्वांनाच परिचित आहे. घरामध्ये सातत्याने सकारात्मक उर्जेची निर्मिती व वातावरण शुद्धी करण्याचे काम तुळस करते. तुळस अँटीकॅन्सर आहे. विटामिन सी, झिंक, अँटिबॅक्टेरियल, अँटिव्हायरस, मुत्रवर्धक, अशा विविध गुणांनी युक्त अशी तुळस दिव्यौषधी आहे. शरिरातील वाढलेल्या युरिक ऍसिड वर तुळशीचा रस गुणकारी असतो. प्रतिकारशक्ती वाढविण्यासाठी तुळशीचा काढा प्यावा. सर्दी, पडसे, ताप, त्वचारोग, केसांची गळती, मानसिक आरोग्य अशा सर्व विकारांवर तुळस अत्यंत गुणकारी आहे. रक्तवृद्धी, बलवृद्धी, हृदयाची मजबुती, मज्जा संस्था, स्मरणशक्ती अशा सर्वच बाबतीत तुळस अत्यंत गुणकारी आहे.
तुळशीचे विविध प्रकार आहेत तथापि सर्वच प्रकारची तुळस ही औषधी गुणधर्मांनी परिपूर्ण असते.
नववी नवदुर्गा : सिद्धिदात्री ; शतावरी वनस्पती –
शतावरी वनस्पती ही दिव्य औषधी आहे. शतावरी या शब्दातच शतावरी चे गुणविशेष आहेत. म्हणजे शेकडो फायदे ज्या वनस्पतीमध्ये आहेत अशी वनस्पती म्हणजे शतावरी !
विशेषतः महिलांच्या बालपणापासून वृद्धावस्थे पर्यंत सर्व विकारांवर शतावरी वरदान आहे.
शतावरीच्या नियमित सेवनामुळे स्मरणशक्ती वाढते. शतावरी हॅप्पी हार्मोन्स तयार करते, ज्यामुळे चिडचिडेपणा व ताणतणाव दूर होतात. रक्ताभिसरण, दृष्टीदोष, हृदयाची मजबुती, श्वसनाचे विकार, दमा, पचनसंस्था, आतड्यातील कृमींचा नाश, भूक वाढविणे, खाल्लेल्या अन्नाचे रक्तात रूपांतर करणे, बद्धकोष्ठता, अतिसार, बवासीर, मुळव्याध, वजन कमी होणे, चरबी कमी करणे, मधुमेह, कोरडी त्वचा सतेज बनवणे, शरीरावरील फोड, मुरमे यांचा नाश करणे असे असंख्य फायदे शतावरीच्या सेवनाने होतात. अर्थात शतावरी हे शरीराचे कफ, पित्त, वात यांचे संतुलन करून आपली प्रतिकारशक्ती वाढवून बलशाली, वीर्यवान, सुडौल, निरोगी, चिरतारूण असे आरोग्य प्रदान करते. हृदयाला बळ देते.
नवरात्रीचा सण साजरा करीत असताना आपण मार्तंड पुराणातील या दुर्गा कवचाचा सखोल अभ्यास केला की आपल्याला समजते की कोणत्या वनस्पतींमध्ये कोणत्या देवीचा वास आहे. या वनस्पतींची लागवड, संवर्धन, तसेच त्याचा योग्य वापर स्वतःसाठी आणि समाजासाठी करून देणे, वनस्पतीचे औषधी गुणधर्म समाजापर्यंत पोहोचविणे आणि त्यातून निरोगी, बलशाली सदविचारी, समाज निर्मिती करणे यालाच पूजन म्हणावयाचे.
हा संस्कार/ संदेश धार्मिक विधीतून देण्याचा सण म्हणजे नवरात्रौत्सव !! निसर्गाने आपल्याला भरपूर काही फुकट दिलेले आहे, आणि संस्कृतीने प्रत्येक वृक्षवेलीला देवत्व दिलेले आहे. या सर्व गोष्टींचा फायदा आपण आपले जीवन सुखी आणि आनंदी बनविण्यासाठी करूयात का ?
धन्यवाद !
माहिती संकलन : कुलकर्णी गुरुजी पंचवटी – नाशिक (संपर्क : ९९२१७५५४३६)
प्रस्तुती : स्मिता पंडित
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
एवढे बोलून उद्योगपतींनी खिशात हात घालून पैसे काढले व घरमालकाला दिले.
घरमालक उद्योगपतींना म्हणाला,” तुम्ही एवढे मोठे उद्योगपती असून भाड्याच्या घरात राहता, याचे मला आश्चर्य वाटते.”
यावर उद्योगपती हसले व म्हणाले, “मी कोण आहे यापेक्षा मी कसा आहे याला महत्त्व आहे.
माझ्या काही तत्त्वांमुळे मी भाड्याच्या घरात राहतो.”
घरमालक काही समजला नाही. तो भाडे घेऊन निघून गेला.
हा प्रसंग त्या उद्योगपतींचा ड्रायव्हर पाहत होता.
उद्योगपती गाडीत बसले व आपल्या परदेश प्रवासासाठी तिकीट काढायला एका एअरलाईनच्या ऑफिसात गेले.
तिथे बरीच गर्दी होती. उद्योगपती एका सामान्य माणसासारखे रांगेमध्ये उभे राहिले..
तेवढयात एअरलाईनच्या काही कर्मचाऱ्यांनी त्यांना पाहिले, ते घाईने पुढे आले आणि म्हणाले,
“सर, तुम्ही रांगेत का उभे आहात..? आम्ही तुमचे तिकीट काढून तुम्हाला आणून देतो. तुम्ही समोरच्या सोफ्यावर आरामात बसा. तुम्ही रांगेत उभे राहून आम्हाला लाजवू नका.”
उद्योगपती म्हणाले,
“आत्ता मी उद्योगपती म्हणून इथे उभा नाही, तुम्ही एवढी धावपळ करण्याची आवश्यकता नाही.
“उद्योगपती, हे माझ्या नावासमोर लावलेले विशेषण आहे. मी कोण आहे यापेक्षा मी कसा आहे? हे अधिक महत्त्वाचे आहे.”
… एअरलाईनचा स्टाफ हे उत्तर ऐकून चकित झाला.
तिकीट काढून उद्योगपती आपल्या ऑफिसकडे निघाले.
रस्त्यात त्यांना अनेक माणसे धावतपळत आपापल्या कार्यालयाकडे जाताना दिसली.
त्यांना लाज वाटली की, आपण एवढ्या अलिशान गाडीमधून एकटे प्रवास करीत आहोत.
सामान्य माणसे मात्र किती कष्टाने ऑफिसला पोहोचतात.
त्या दिवसापासून त्यांनी आपल्या गाडीत लोकांना लिफ्ट द्यायला सुरुवात केली. लिफ्ट मिळालेल्या लोकांचा आनंद पाहून उद्योगपतींना समाधान वाटायचे.
*
एके दिवशी हे उद्योगपती परदेश प्रवासासाठी निघाले होते. त्या दिवशी एक प्रसंग घडला.
हवाई सुंदरीच्या हातून त्यांच्या अंगावर चुकून पेय पडले. त्यामुळे ती घाबरली. तिने पाणी व कपडा आणून त्यांचा ड्रेस स्वच्छ केला. ती त्यांना ओळखत असल्याने तिने शतदा त्यांची क्षमा मागितली.
तिला भीती वाटत होती की, या चुकीबद्दल तिला शिक्षा घडणार..
…. उद्योगपतींनी तिच्याकडे पाहिले व तिला विचारले, “तू माझ्या अंगावर काय सांडलेस ?'”
हवाई सुंदरी भीत भीत म्हणाली, “माझ्या हातून तुमच्या कपड्यांवर फळांचा रस सांडला, मला क्षमा करा.”
उद्योगपती हसले व म्हणाले, ” पुढच्या वेळेला माझ्या अंगावर सोडा, व्हिस्की सांड.”
… उद्योगपतींचे बोलणे ऐकून हवाई सुंदरी खुदुकन हसली. तिच्या मनावरचा सगळा ताण एका क्षणात उतरला.
असे अनेक प्रसंग उद्योगपतींच्या ड्रायव्हरने पाहिले होते. त्याची उत्सुकता चाळवली गेली.
तो उद्योगपतींना म्हणाला, ” साहेब, तुम्हाला इतके साधे राहणे व वागणे कसे काय जमते..? आम्ही तर अर्ध्या हळकुंडाने पिवळे होतो. तुम्ही एवढे मोठे उद्योगपती असून तुम्ही किती साधे जगता?? “
… यावर उद्योगपती म्हणाले, “अरे, मी लहान असताना फार उद्दाम होतो. मला सांभाळायला एक दाई होती. एकदा माझ्या मनाविरुद्ध काही घटना घडली तेव्हा मी तिला चक्क लाथ मारली होती. ते पाहून माझे वडील एवढे संतापले होते की, त्यांनी मला बदडून काढले. ते मला म्हणाले होते, ” तू कोण आहेस हे बिलकूल महत्त्वाचे नाही; पण.. ‘तू कसा आहेस ‘ हे फार महत्त्वाचे आहे. आयुष्यभर माझे हे वाक्य स्मरत राहा.”… तेव्हापासून मी वडिलांचे शब्द स्मरत आलो आहे. मला हे पटले आहे की, खरोखरच आपण कोण आहोत’ हे महत्त्वाचे नसतेच. …. ‘आपण कसे आहोत’ यावर आपली किंमत ठरते…. जगात जेवढे थोर पुरुष होऊन गेले, सगळे साधेच होते.”
या उत्तुंग उद्योगपतीचे नाव .. रतन टाटा…
खरंच, जगात जेवढी उत्तुंग माणसे होऊन गेली ती सगळी बोलायला, वागायला अत्यंत साधी.. कुठलीही गुंतागुंत नसलेली.. अशी असतात. खरेतर…साधे राहणे हेच कठीण असते.
अशा व्यक्तींच्या जीवनाचे आपण अनुकरण करायला हवे…
म्हणूनच, “तुम्ही कोण आहात?” हे महत्वाचे नाही.
“तुम्ही कसे आहात?” हे महत्वाचे आहे…
सरांना भावपूर्ण श्रध्दांजली 🌹🙏
┉❀꧁꧂❀┉
लेखक : अज्ञात
प्रस्तुती : सुहास रघुनाथ पंडित
सांगली (महाराष्ट्र)
मो – 9421225491
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ ‘काळजी करणारा माळी…’ – लेखक : श्री रत्नाकर सावित्री दिगंबर येनजी ☆ प्रस्तुती– सौ. उज्ज्वला केळकर ☆
एकदा रतन टाटा सुट्टीनिमित्त स्वतःच्याच म्हणजे टाटा ग्रुपमधील रिसॉर्ट मध्ये गेले होते. त्यांना सवय असल्याने नेहमीप्रमाणेच सकाळीच लवकर उठून तेथील गार्डन मध्ये फेरफटका मारत असताना त्यांनी पाहिले पहाटेच्या काळोखात एक वयस्कर माळी मशीन फिरवून लाॅनवरील गवत कापत होता. जवळजवळ सगळेच लाॅन कापून पुर्ण झाले होते. रतनजींना आश्चर्य वाटले ह्या माळ्याने एवढ्या सकाळी आपल्या कितीतरी आधी उठुन हे काम पूर्ण केले. त्याचे गवत कापुन झाल्यावर रतन टाटांनी त्याची आपुलकीने चौकशी केली. घरी कोण कोण आहेत व ते काय करतात हे सगळेच त्यांनी आपुलकीने विचारले तेव्हा त्यांना कळले की त्यांचे दोन मोठे चिरंजीव माळीकाम करतात व लहानगा इंजिनिअरींगच्या शेवटच्या वर्षाला आहे. आतापर्यंत त्याने चांगले मार्क्स मिळविले असून सहा महिन्यांनी तो पदवीधर होणार असून तोच कुठेतरी नोकरीसाठी प्रयत्न करणार आहे. रतन टाटा साहेबांना ते कळल्यावर वाईट वाटले. आपला टाटा समूह जगभर प्रचंड उलाढाल करताना त्याच समूहातील एका दिवसभर मेहनत करणाऱ्या व्यक्तीस स्वतःच्या पदवीधर होणाऱ्या मुलाच्या नोकरीची चिंता वाटते. टाटासाहेब सुट्टीवरून पुन्हा कार्यालयात दाखल झाले तेव्हा त्यांनी स्वतःहुन त्या रिसॉर्ट च्या माळ्यासाठी सहा महिन्यानंतर त्यांच्या चिरंजीवासाठी नोकरीची सोय केली. सहा महिन्यानंतर त्या माळ्याने स्वतःच्या देवघरातील रतन टाटांच्या तसबिरीला स्वतं: फुलवून बनविलेला हार घालून मनोभावाने हात जोडले होते. त्याला त्याचा देव नवस न करता पावला होता. जसे एखादा माळी स्वतः काम करत असलेल्या बागेतील फुलझाडांची मुलांसारखी काळजी व निगराणी घेतो तसेच रतन टाटासाहेब संपूर्ण समूहातील कामगारांची स्वतःच्या मुलांसारखीच काळजी घेत असत. ते जेव्हा नवीन उद्योग सुरू करायचे तेव्हा ते प्रथम कामगारांना भविष्यात आपल्या या घेतलेल्या निर्णयामुळे नुकसान तर होणार नाही ना याची पुर्ण काळजी घेत असत. भारतातील इतर उद्योजक नवीन कंपनी काढुन स्वतःच्या परिवारास फायदा झाल्यावर त्या कंपनीच्या शेअरच्या किंमती गडगडल्यावर स्वतः निमुटपणे बाजुला किंवा परदेशात पळुन जातात. मुबंईत जेव्हा ताज हॉटेल वर अतिरेकी हल्ला झाला तेव्हा या जगप्रसिद्ध हाँटेलचे प्रचंड नुकसान झाले व आजूबाजूच्या लोकांचे नुकसान झाले त्यात अनेक गरीब लोक म्हणजे हातगाडीवर ज्युस किंवा भेळ विकणारी माणसे होती त्या सर्वांनाच रतन साहेबांनी त्यांच्याशी संबंध नसला तरी त्यांचे झालेल्या सर्व नुकसानीची भरपाई करुन दिली.
याच अतिरेकी हल्ल्यानंतर पाकिस्तानकडून हजारो गाड्याची आलेली मोठी आँर्डर सरळ नाकारुन त्यांनी स्वतःचे देश प्रेम व्यक्त केले.
ॐ शांती 🌹🙏
लेखक : श्री रत्नाकर सावित्री दिगंबर येनजी
प्रस्तुती : सौ. उज्ज्वला केळकर
संपर्क – निलगिरी, सी-५ , बिल्डिंग नं २९, ०-३ सेक्टर – ५, सी. बी. डी. – नवी मुंबई , पिन – ४००६१४ महाराष्ट्र
☆रतन टाटा : भारतीय उद्योग जगतातील प्रेरणास्थान – लेखक – अज्ञात ☆ प्रस्तुती : सौ. गौरी गाडेकर ☆
रतन टाटा हे भारतीय उद्योगजगताच्या इतिहासातील एक महान व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांनी आपल्या कार्याने केवळ टाटा समूहाला नव्हे तर संपूर्ण भारताला जागतिक पातळीवर ओळख मिळवून दिली. रतन टाटांचा जन्म २८ डिसेंबर १९३७ रोजी झाला आणि ते जेव्हा टाटा समूहाचे प्रमुख बनले, तेव्हा त्यांनी त्याचे नेतृत्व अत्यंत कौशल्याने केले.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
रतन टाटांचे पूर्ण नाव रतन नवल टाटा आहे. त्यांचा जन्म टाटा घराण्यात झाला. त्यांच्या लहानपणीच त्यांचे पालक विभक्त झाले होते, त्यामुळे त्यांचे बालपण खडतर राहिले. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण मुंबईमध्ये झाले. पुढे त्यांनी कॉर्नेल विद्यापीठातून आर्किटेक्चरमध्ये पदवी घेतली आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून व्यवस्थापनातील शिक्षण पूर्ण केले.
टाटा समूहातील योगदान
रतन टाटांनी १९९१ साली टाटा समूहाची धुरा सांभाळली. त्यांनी समूहात मोठ्या प्रमाणात सुधारणा घडवून आणल्या. त्यांच्या कार्यकाळात टाटा समूहाने अनेक आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांचा ताबा घेतला, ज्यात जगप्रसिद्ध Jaguar Land Rover (JLR) आणि Tetley यांचा समावेश आहे. यामुळे टाटा समूह जागतिक पातळीवर एक मोठा उद्योगसमूह म्हणून उभा राहिला.
महत्त्वपूर्ण प्रकल्प
रतन टाटांनी भारतीय सामान्यांसाठी एक स्वस्त वाहन उपलब्ध करण्याचे स्वप्न पाहिले आणि “टाटा नॅनो” या प्रकल्पाची सुरुवात केली. टाटा नॅनो हे जगातील सर्वात स्वस्त कार म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या या प्रयत्नामुळे मध्यमवर्गीय लोकांसाठी कार घेणे सहज झाले.
नेतृत्व आणि उदारता
रतन टाटा हे अत्यंत साधे आणि विनम्र व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांचे नेतृत्व कौशल्य, पुढाकार घेण्याची क्षमता आणि ध्येयप्राप्तीसाठी त्यांचा चिकाटीने केलेला प्रयत्न नेहमीच प्रेरणादायी राहिला आहे. त्यांनी समाजकार्यातही मोलाचे योगदान दिले आहे. शिक्षण, आरोग्यसेवा, आणि ग्रामीण विकास या क्षेत्रांमध्ये त्यांनी मोठ्या प्रमाणात दान दिले आहे.
सन्मान आणि पुरस्कार
रतन टाटांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यांना भारत सरकारकडून २००० साली पद्मभूषण आणि २००८ साली पद्मविभूषण या दोन प्रमुख पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले.
निष्कर्ष
रतन टाटा हे केवळ एक उद्योगपती नसून, ते एक प्रेरणादायी नेते, समाजसेवक आणि नवोन्मेषक आहेत. त्यांनी उद्योग, समाज आणि मानवता यांना एकत्र जोडण्याचे काम केले आहे. त्यांच्या कार्यामुळे ते लाखो भारतीयांसाठी एक आदर्श आणि प्रेरणास्थान ठरले आहेत.
लेखक : अज्ञात
प्रस्तुती : सौ. गौरी गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ TCOC : टाटा कोड ऑफ कंडक्ट… लेखक : श्री मंदार जोग ☆ सौ. मंजुषा सुनीत मुळे ☆
मी शक्यतो वैयक्तिक काहीही समाज माध्यमांवर लिहीत नाही. पण आजचा दिवस माझ्या आयुष्यातील अत्यंत काळा दिवस आहे. म्हणून थोडे लिहितो आहे. मी टाटा जॉईन केल्यावर इंडक्षन नंतर माझ्या बॉस बरोबर कॅफेटेरिया मध्ये बसलो होतो. तेव्हा त्याने एक कानमंत्र दिला. तो म्हणाला “मंदार तू स्किलमध्ये कमी असलास तरी काही प्रॉब्लेम नाही. इथे तुला ट्रेन करतील. पण TCOC शी प्रतारणा केलीस आणि तू रतन टाटा देखील असलास तरी तुला नोकरीवरून काढून टाकतील हे विसरू नको!”
टाटा ग्रुपच्या सगळ्या कंपनीज्मध्ये TCOC म्हणजे टाटा कोड ऑफ कंडक्ट नावाची एक नियमावली आहे जी सर्व कर्मचाऱ्यांना लागू असते. तिथे उल्लंघन केल्यास क्षमा नाही. बाकी स्कील सेटमध्ये एव्हरेज .. क्वचित बिलो एव्हरेज असलेले काही लोक टाटांच्या कंपनीत सरकारी सेवेत काम केल्यासारखे वर्षानुवर्ष काम करून आज उत्तम पगार घेत असलेले मला माहीत आहेत! टाटा कर्मचाऱ्यांची काळजी घेतात, त्यांना ट्रेन करतात, त्यांची क्षमता वाढायला वाव देतात. पण कोड ऑफ कंडक्ट बाबत नो कॉम्प्रोमाईज! त्या कोड ऑफ कंडक्ट मध्ये टाटा कर्मचारी म्हणून माणसाने कसे वागावे आणि कसे वागू नये ह्याबद्दल अगदी मूलभूत माहिती आहे. कोणतेही जाचक बीचक नियम नाहीत. बेसिकली टाटा समूह ज्या सचोटी, तत्त्व आणि सर्व समावेशन ह्यासाठी ओळखला जातो त्याचे पालन करावे आणि त्यासाठी काय करू नये हे त्यात सांगितलेले आहे.
इथे फार काही लिहिता येणार नाही. पण एक गंमत सांगतो. एका विभागाने एका विशिष्ट ट्रेनिंगसाठी काही कोटिंचं एक टेंडर काढलं. आम्ही ते बीड केलं. तिथे गेल्यावर आम्हाला सांगण्यात आलं की तुम्ही अर्धे पैसे आम्हाला कॅश द्या, मग हव्या त्या किंमतीची ऑर्डर आम्ही तुम्हाला देतो. मग पुढे ती तुम्ही पूर्ण केलीत की नाही हे पण आम्ही विचारणार नाही. टाटा कंपनी असल्याने अर्थात आम्ही नकार देऊन काही लाखांचं होऊ घातलेल्या नफ्याचं नुकसान करून घेतलं. पण सहा महिन्यांनी त्या विभागाचं ऑडिट झाल्यावर ऑडिटरनी त्यांना प्रश्न विचारला की गल्ली बोळात असलेल्या किरकोळ कंपन्यांना तुम्ही कामासाठी नियुक्त केलं आहे मग टाटा कंपनीला का नाही? मला त्या अधिकाऱ्यांचा फोन आला. त्यांनी अडचण सांगितली. आम्ही मात्र एकही पैसा देणार नाही ह्यावर ठाम होतो. त्यांना आम्हाला पूर्ण पैशांची काही लाखांची ऑर्डर अखेर द्यावी लागली!
बाकी टाटा समूह, त्यांचा दानधर्म, ते टाटा ट्रस्ट मधून करत असलेली अवर्णनीय समाज सेवा ह्याबद्दल माहिती शोधल्यास उपलब्ध आहे. त्यावर वेगळे लिहायची गरज नाही. पण १९९१ मध्ये चेअरमन बनल्यावर ५ बिलियन डॉलर इतकी उलाढाल असलेल्या टाटा समूहाला २०२३-२४ मध्ये टाटा समूहाच्या त्याच तत्वांवर आणि मूल्यांवर अढळ रहात १६५ बिलियनपेक्षा जास्त उलाढाल आणि १० लाख लोकांपेक्षा जास्त लोकांना रोजगार देणारा समूह बनवणाऱ्या एका अत्यंत हुशार, तत्त्वनिष्ठ, प्रेमळ, चाणाक्ष, निस्वार्थी आणि अतिशय साधे जीवन जगणाऱ्या उद्योगमहर्षी श्रीयुत रतन टाटा साहेब ह्यांचं आज निधन झालं आहे ! म्हणून हा लेख प्रपंच!
विशेषतः हल्ली आपल्या पैशांनी सरकार विकत घेणारे, भंगार भिकार नशेबाज बॉलीवूड नटनट्या नाचायला बोलावून त्यांच्यासह नाचकामाचे फोटो प्रसारित करून आपल्या भ्रष्ट श्रीमंतीची सूज बाजारात मांडणारे, व्यवस्थेला झुकवून आणि आपल्या दाराला जुंपून भ्रष्ट राजकारणी लोकांशी संगनमताने पैसा कमावणारे “व्यापारी” पाहिले की रतन टाटा ह्यांना(च) “उद्योगपती” म्हणावं अस वाटतं! मग ते सामान्य लोकांसाठी नॅनो सारखी गाडी बनवणे असो, ताज हॉटेलमध्ये हल्ला झाल्यावर तिथले कर्मचारी आणि इतर मृतांसाठी केलेले काम असो, जे आर डी टाटांनी सुरू करून नंतर सरकारने हडपलेली आपलीच एअर इंडिया परत सरकारला पैसे देऊन तिथल्या सरकारी वृत्तीच्या आणि वकुबाच्या स्टाफसकट विकत घेणे असो.. रतन टाटा साहेबांनी ते सर्व केलं. आजही अनेक नवनवीन स्टार्टअप मध्ये त्यांची स्वतःची वैयक्तिक आर्थिक गुंतवणूक आहे!
मी मागेही अनेक लेखांमध्ये उल्लेख केल्यानुसार लता, बाळासाहेब, रतन टाटा, अमिताभ, सचिन ही आमची काही श्रद्धास्थाने आहेत. बाळासाहेब आणि लता नंतर आज रतन टाटा साहेबही गेले! आमच्या श्रद्धेच्या मंदिरातील आणखी एक मूर्ती भंग पावली! भारताच्या उद्योग जगतातील ध्रुव तारा आज अस्ताला गेला. भारतातील philanthropy च्या कोहिनूरला आज तडा गेला. लाखो करोडोंचा पोशिंदा आज स्वर्गस्थ झाला. सर्वत्र धंदा आणि धंदेवाल्यांचा चिखल दिसत असताना त्यात उगवलेलं सचोटीचं दुर्मिळ कमळ आज कोमेजलं, भारताच्या प्रगतीच्या क्षितीजावरचा तेजस्वी सूर्य आज अस्ताला गेला. आज सर्वार्थाने #भारतरत्न रतन टाटासाहेब गेले! टाटा समूहाचे RNT गेले! आज जणु देवाचाच स्वर्गवास झालाय ! आजचा दिवस देशाच्या आणि माझ्याही आयुष्यातील अत्यंत काळा दिवस आहे!
साहेब तुम्हाला कोटी कोटी प्रणाम! ईश्वर तुम्हाला सद्गती देवो हीच प्रार्थना! फार फार वाईट झालंय आज !
.,..
लेखक : श्री मंदार जोग
माहिती संकलन : सौ. मंजुषा सुनीत मुळे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
इंद्रधनुष्य 
