Category: इन्द्रधनुष्य

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-4 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

(नंतर ओरियन यान अंतराळवीरांना घेऊन पृथ्वीवर परतेल.) इथून पुढे —

नासाने ह्यूमन लँडिंग सिस्टीमसाठी आलेल्या तीन आराखड्यांमधून स्पेस एक्स चा आराखडा निवडला आहे. ती पूर्णतः पुनर्वापर होऊ शकणारी उड्डाण भरणारी व अवतरण करणारी प्रणाली आहे. त्याची रचना चंद्र, मंगळ व अंतराळातील अनेक खगोलीय पिंडांकडच्या प्रवासासाठी बनविण्यात आली आहे. ही HLS स्पेस एक्स च्या सुपर हेवी प्रक्षेपकाद्वारे उड्डाण भरेल. पृथ्वीच्या निम्न कक्षेत (low earth orbit अर्थात LEO)  इंधन भरून ती चंद्राकडे प्रयाण करेल.

आर्टिमिस-३ मोहिमेमध्ये यान चंद्रावर कोठे उतरवायचे हे अनेक गोष्टींवर अवलंबून आहे. त्यात मोहिमेची उद्दिष्टे  आणि उड्डाणाची तारीख महत्वाची आहेत. नासाच्या सध्या चंद्रकक्षेत असलेल्या ल्यूनार रिकनायसन्स ऑर्बिटर कडून आलेली चंद्रभूमीची सुस्पष्ट अशी अनेक छायाचित्रे नासाकडे उपलब्ध आहेत. त्यात वर्षातील कोणत्या काळात कोणत्या भागात किती सूर्यप्रकाश असतो हे दिसते. यान उतरविण्यासाठी काही गोष्टी महत्वाच्या आहेत. त्या म्हणजे, त्या ठिकाणी पुरेसा सूर्यप्रकाश हवा (कारण सूर्यप्रकाश हा एकमेव ऊर्जास्रोत असणार आहे), तपमानातील चढउतार कमीतकमी हवेत, पृथ्वीशी संवाद साधण्यासाठी उतरण्याची जागा व पृथ्वी एका रेषेत हवेत (म्हणजे मध्ये डोंगर वगैरे नकोत), जागेचा उतार कमीतकमी हवा, जागेवर जास्त माती व दगडधोंडे नकोत नाहीतर यान उतरताना धूळ उडेल तसेच चालताना किंवा रोव्हर चालवताना अडथळा येईल. ही जागा चंद्राच्या कायम अंधाऱ्या जागेजवळ असावी कारण तेथे कांही ठिकाणी बर्फ स्वरूपात पाणी असण्याची शक्यता आहे.

नासाने पृथ्वीवरून चंद्रावर व चंद्रावरून पृथ्वीवर सामानाची ने आण करण्यासाठी चौदा कंपन्या निवडल्या आहेत. त्यांना कमर्शिअल ल्यूनार पे लोड सर्व्हिसेस (CLPS) म्हटले आहे. आर्टिमिस-३ मोहिमेतील अंतराळवीर चंद्रावर उतरण्यापूर्वीच त्यांना लागणारे सामान, वैज्ञानिक उपकरणे व VIPER (Volatiles investigating polar exploration rover) ही बग्गी (rover) हे सर्व या CLPS द्वारा चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ पाठविण्यात येईल. हा VIPER सुद्धा अंतराळवीरांनी कोठे उतरायचे हे सुचवू शकेल. चंद्रावर दोन अंतराळवीर शंभर किलो सामानासह उतरतील. परततांना ते चंद्रावरील दगडमातीचे पस्तीस किलो वजनाचे नमुने घेऊन येतील.

एक आठवड्याच्या चंद्रावरील मुक्कामात अंतराळवीर त्या प्रदेशातील भू रचनेचा अभ्यास करून त्याची नोंद ठेवतील, त्यात एखादा कायम अंधारात असणारा पट्टा आढळतो का हे ही पाहतील. पृथ्वीवर आणण्यासाठी ते विविध नमुने गोळा करतील, त्यांचा पृथ्वीवरील प्रयोगशाळांमध्ये अभ्यास केला जाईल. दगडांच्या नमुन्यांवरून चंद्रावर मोठी उल्का किंवा अशनी कधी आदळला तो कालखंड ठरविला जाईल. खडक पोखरून घेतलेल्या नमुन्यांवरून त्या खडकांच्या थरात प्राचीन सौरवादळांचे अवशेष आहेत का हे पाहण्यात येईल. एक नमुना कायम अंधार असलेल्या भागातून व एक नमुना कायम उजेडात असणाऱ्या भागातून घेतला जाईल व त्यांमध्ये भूगर्भीयदृष्ट्या कांही फरक आहे का, तसेच अंधारातील नमुन्यामध्ये वायुरूप मूलद्रव्ये आहेत का हे तपासले जाईल.

चंद्रावर असतांना अंतराळवीर HLS च्या एका कक्षात राहतील. HLS चा वरचा भाग पुनः चंद्रकक्षेत परतण्यासाठी वापरला जाईल. अंतराळवीर चंद्रावर कमीतकमी दोनवेळा उतरून काम करतील. अंतराळवीरांनी घातलेल्या अंतराळपोषाखात असणाऱ्या जीवनरक्षक प्रणालीत सुधारणा करून चार वेळा चंद्रावर उतरून काम करता येईल का, तसेच आणखी एखादे अवतरण अनपेक्षित आले तर करता येईल का याचा नासा विचार करत आहे. त्यासाठी HLS च्या वजनात वाढ करावी लागल्यास ती किती करता येईल याचा अभ्यास सुरु आहे. तसे झाल्यास दिवस क्रमांक १,२,४,५ हे चंद्रावर काम करण्याचे दिवस पैकी शेवटच्या दिवसाचा अर्धा भाग त्या परिसराची स्वच्छता, हत्यारे गोळा करून व्यवस्थित ठेवणे-जेणेकरून ती पुढील मोहिमांमध्ये वापरता येतील- वगैरेसाठी असेल तर दिवस क्रमांक ३ हा विश्रांतीचा असेल. त्यावेळी अंतराळवीर HLS च्या आत वैज्ञानिक प्रयोग व पृथ्वीवरील लोकांशी संभाषण वगैरे करतील. जर ल्यूनार टेरिन व्हेईकल(LTV) हा रोव्हर अंतराळवीर उतरण्याआधी उपस्थित असेल तर, अंतराळवीर चंद्रभूमीवर जास्त दूर प्रवास करू शकतील.

चंद्रावरचा मुक्काम संपल्यावर अंतराळवीर HLS द्वारे चंद्रभूमीवरून उड्डाण करून ओरियनशी जोडले जातील व तीन दिवसांचा प्रवास करून पृथ्वीवर परततील.

आर्टिमिस-३ नंतर….

आर्टिमिस-३ नंतर अनेक चंद्र मोहिमा केल्या जातील. पुढील मोहिमांच्यावेळी गेट-वे अर्थात चांद्र अंतराळ स्थानकाचा वापर केला जाईल. चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर आर्टिमिस कॅम्प उभारण्यात येईल. पृथ्वीवरील इंटरनेट प्रमाणे LunaNet चालू करण्यात येईल. रोव्हर्स सॅम्पल्सचे पृथ:करण करतील व तो विदा पृथ्वीकडे पाठविण्यात येईल. चंद्रभूमीवरील अंतराळवीरांना सौरज्वाळांची आगाऊ सूचना मिळून ते आडोशाला जाऊ शकतील. ल्यूनानेट पोझिशनिंग, नेव्हीगेशन आणि टाईमिंग (PNT) सेवा देईल, त्यामुळे चंद्रपृष्ठावरील कामे पूर्वीपेक्षा सुरळीतपणे पार पडतील.

    या सर्व चंद्रमोहिमा नासा, त्याचे आंतरराष्ट्रीय सहकारी आणि व्यावसायिक सहकारी यांच्याद्वारे केल्या जातील. त्यामुळे नासाला सौरमालिकेचा धांढोळा घ्यायला वेळ मिळेल. नासाचे हे सहकारी रोव्हर्स, चंद्रनिवास आणि ISRU- इन सी टू रिसोर्स युटिलायझेशन अर्थात चंद्रभूमीवरील संसाधनांचा उपयोग करणारी साधने पुरवू शकतात. त्यामुळे आर्टिमिस कॅम्प हा अमेरिका व तिच्या सहकाऱ्यांसाठी दुसरे घरच बनेल. 

चंद्रमोहिमांच्या या बहुमोल अनुभवाचा वापर करून नासा आर्टिमिस योजनेअंतर्गत समानव मंगळ मोहीम आखणार आहे.

—  समाप्त  —

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-3 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

(या दलाने SLS च्या २१२ फूट उंचीच्या मुख्य टप्प्याच्या प्रतिकृतीचे (याचे नाव पाथ फाईंडर ठेवले आहे ) कंटेनर मधून उतरविणे, हाताळणे आणि जुळणी करणे यांचाही अभ्यास केला होता.) इथून पुढे —–

SLS प्रक्षेपक मानवरहित ओरियन अंतराळयानाला पृथ्वीच्या कक्षेत प्रक्षेपित करेल. तेथून अंतरिम क्रायोजिनिक प्रणोदन टप्प्याच्या सहाय्याने यान चंद्राच्या रेट्रोग्रेड कक्षेत जायला सज्ज होईल. गुरुत्वाकर्षणीय सहाय्याने (gravity assist) ते चंद्राच्या सुदूर रेट्रोग्रेड कक्षेत जाईल. रेट्रोग्रेड म्हणजे, चंद्र स्वतःभोवती ज्या दिशेने फिरतो, त्याच्या विरुद्ध दिशेने यान चंद्राभोवती प्रदक्षिणा घालेल. या कक्षेत यान सहा  दिवस राहील. नंतर परत गुरुत्वाकर्षणीय सहाय्याने यान पृथ्वीकडे झेपावेल. एकूण मोहीम २६ दिवसांची असेल. मोहिमेची पूर्तता यान ताशी २४,५०० मैल किंवा मॅक ३२ या अतिप्रचंड वेगाने पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करुन पॅसिफिक महासागरात विसावण्याने होणार आहे. तत्पूर्वी त्याने  त्याच्या संपूर्ण प्रवासाचा विदा ( डेटा ) गोळा केलेला असेल. गुरुत्वाकर्षणीय सहाय्याने यानाचा परत प्रवेश ही या मोहिमेची प्राथमिकता आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करतांना यानाच्या उष्णतारोधक कवचाचे तपमान ५००० डिग्री फॅरनहिट एव्हढे असणार आहे. या तपमानाला हे कवच टिकते का याचेही परीक्षण या निमित्ताने होईल.

या मोहिमेमध्ये अंतराळवीरांना आवश्यक असणाऱ्या उपकरणांऐवजी वैज्ञानिक आणि तांत्रिक माहिती गोळा करणारी उपकरणे असतील. समानव मोहिमेच्यावेळी कॉकपीट समोर असणारे दर्शक, नियंत्रक व जीवसंरक्षक उपकरणांऐवजी यानाच्या कामगिरीचा लेखाजोखा मांडण्यासाठी आवश्यक अशा विदा ( डेटा ) गोळा करणाऱ्या उपकरणांचा समावेश असेल. यामुळे यानाच्या कामगिरीचे उड्डाणापूर्वी तयार केलेले अंदाजी प्रारूप व प्रत्यक्ष विदेवरून मिळालेली माहिती यांचा तौलनिक अभ्यास केला जाईल. या चार ते सहा आठवड्यांच्या मोहिमेमध्ये यान चौदा लाख मैलांपेक्षा जास्त प्रवास करेल. यामुळे मानवांसाठी तयार केलेल्या यानाचा पृथ्वीपासून सुदूर प्रवासाचा अपोलो १३ ने केलेला उच्चांक मोडला जाईल. या मोहिमेशी अनेक विश्वविद्यालये, आंतरराष्ट्रीय सहयोगी व खाजगी कंपन्या जोडल्या गेल्या आहेत. त्यांची संख्या पूर्वीच्या चांद्रमोहिमेशी जोडल्या गेलेल्या संस्थांपेक्षा जास्त आहे. आर्टिमिस-१ मोहिमेमध्ये १३ लघुउपग्रह सुद्धा सुदूर आंतरिक्षात सोडले जातील, त्यामुळे आपल्या सुदूर अंतरिक्षाच्या वातावरणाविषयीच्या ज्ञानात भर पडेल. हे उपग्रह नवीन वैज्ञानिक अन्वेषण करतील आणि नवीन तांत्रिक प्रत्यक्षिके देखील करतील.

आर्टिमिस-२:- ही स्पेस लॉंच सिस्टीम व ओरियन अंतराळयान यांची पहिलीच समानव मोहीम आहे. या मोहिमेद्वारा चार अंतराळवीरांना पन्नास वर्षांनंतर प्रथमच चंद्राच्या वातावरणात पाठविण्यात येणार आहे. ‘आर्टिमिस पिढी’ चा हा ‘अपोलो ८’ क्षण आहे असे म्हणायला हरकत नाही. कारण अपोलो ८ यानाद्वारा इतिहासात प्रथमच मानव चंद्राच्या वातावरणात पोचला होता. यावेळी ओरियन यानातील अंतराळवीर पृथ्वीच्या पार्श्वभूमीवर चंद्राचा फोटो काढतील.

    आर्टिमिस १ च्या यशामुळे तसेच हजारो तास केलेल्या तयारी व तालमींमुळे मिळालेला आत्मविश्वास घेऊन हे अंतराळवीर SLS च्या टोकावर असलेल्या ओरियनमध्ये आरूढ होतील. ही मोहीम दहा दिवसांची असेल. या मोहिमेद्वारा चंद्राच्या विरुद्ध बाजूला जास्तीतजास्त लांब जाण्याचा व असंकरीत मुक्त प्रत्यागमन विक्षेपमार्गाने (hybrid free return trajectory) परत येण्याचा समानव यानाचा विक्रम प्रस्थापित होईल.        

आर्टिमिस ३:- आर्टिमिस-२ प्रमाणेच आर्टिमिस-३ मोहिमेमध्ये देखील चार अंतराळवीर असतील. पण यावेळी पहिल्यांदा एक स्त्री व नंतर एक पुरुष चंद्रभूमीवर पाऊल ठेवतील. आर्टिमिस-३ मोहिमेपूर्वी चंद्राभोवती अंतराळस्थानक उभे करण्याचा प्रयत्न आहे. त्याला गेट वे म्हणून संबोधले जाईल. ओरियन अंतराळयान या स्थानकाशी जोडले जाईल. अंतराळवीर या स्थानकावर उतरतील. नंतर ह्यूमन लँडिंग सिस्टीम (HLS) द्वारे ते चंद्रावर उतरतील. चंद्रावरील काम संपल्यावर HLS च्या मदतीने ते पुन्हा स्थानकावर येतील. या स्थानकाचा उपयोग फार महत्वाचा आहे. कारण एकाच चंद्रमोहिमेत अंतराळवीर अनेकदा चंद्रावर उतरून काम करू शकतील. जर आर्टिमिस-३ मोहिमेपर्यंत स्थानकाचे काम पूर्ण झाले नाही तर आर्टिमिस योजनेच्या पुढील मोहिमांसाठी याचा वापर केला जाईल. या अंतराळ स्थानकासारखेच भविष्यात मंगळाभोवती देखील अंतराळ स्थानक उभारण्यात येईल. या स्थानकात अंतराळवीर थांबून अनेकवेळा ते मंगळावर उतरून काम करू शकतील. म्हणजेच चंद्राभोवतीचे अंतराळ स्थानक म्हणजे मंगळावर मनुष्य भविष्यात कशा पद्धतीने काम करू शकेल याची रंगीत तालीमच म्हणायची!!

जर अंतराळ स्थानक आर्टिमिस-३ मोहिमेपर्यंत पूर्ण झाले नाही तर, अंतराळवीर ह्यूमन लँडिंग सिस्टिम वापरून चंद्रावर उतरतील. या परिस्थितीत चंद्रकक्षेतच अंतराळवीर ओरियन मधून HLS मध्ये स्थलांतरित होतील. चंद्रावरील त्यांचे काम संपल्यावर HLS मध्ये बसून पुन्हा ते चंद्रकक्षेत येतील, तेथेच ते पुन्हा ओरियन यानात स्थलांतरित होतील. नंतर ओरियन यान अंतराळवीरांना घेऊन पृथ्वीवर परतेल.

क्रमशः …

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-2 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

(तसेच अंतरिक्षयान परत आल्यावर अंतराळवीरांना सुखरूपपणे यानातून बाहेर काढले जाते.) इथून पुढे —–

४) गेट वे :- हे चंद्राभोवती भूस्थिर कक्षेत फिरणारे एक अंतराळ स्थानक असून येणाऱ्या भविष्यात त्याची उभारणी केली जाईल. भविष्यातील आर्टिमिस मोहिमांतील अंतराळवीर ओरियन यानातून या स्थानकावर येतील. येथून ते आवश्यक सामान घेऊन ह्युमन लॅंडींग सिस्टिममध्ये(HLS) जातील. त्यांना घेऊन HLS चंद्रावर उतरेल. अंतराळवीर चंद्रावर त्यांना सोपवलेली कामगिरी बाजावून HLS मध्ये बसून गेट वे वर येतील. तेथून ओरियन यानाद्वारे ते पृथ्वीवर परततील. यात फायदा हा आहे की एकाच चंद्रमोहिमेमध्ये अंतराळवीर एकापेक्षा जास्त वेळा चंद्रावर उतरून काम करू शकतात अथवा चंद्राभोवतीच्या कक्षेत विविध प्रयोग करू शकतात. हा गेट वे एका दशकाहून जास्त काळ कार्यरत असेल. 

५) ह्युमन लॅंडींग सिस्टम (HLS):- ही चंद्रमोहिमेमधील अंतिम वाहतूक प्रणाली आहे. याद्वारे चंद्राच्या कक्षेतून अंतराळवीरांना चंद्रावर उतरविले जाईल व काम संपल्यावर पुनः त्यांना चंद्रकक्षेत नेले जाईल. 

६) आर्टिमिस बेस कॅम्प :- अंतराळवीरांना चंद्रावर राहणे व काम करणे यासाठी याची निर्मिती केली जाईल. यामध्ये आधुनिक चांद्रकार्यकक्ष(Cabin), एक बग्गी(Rover) व एक फिरते घर (Mobile home) असणार आहे.

आता आपण आर्टिमिस योजनेच्या पहिल्या तीन मोहिमांविषयी माहिती घेऊ :

आर्टिमिस १ :-आर्टिमिस १ द्वारा मानवरहित ओरियन यानाला चंद्राच्या ४०,००० मैल पलीकडे किंवा पृथ्वीपासून २,८०,००० मैलाच्या कक्षेत पाठविण्यात येईल. ही मोहीम म्हणजे SLS, ओरियन व एक्सप्लोरेशन ग्राऊंड सिस्टिम (EGS) यांचे समानव मोहिमेआगोदरचे एकत्रित परीक्षण आहे. 

SLS प्रक्षेपकाची चार RS-25 इंजिन्स, दोन अनुवर्धि प्रक्षेपक व अंतरिम क्रायोजिनिक प्रणोदन टप्पा या सर्वांचे वेगवेगळे व संयुक्त परीक्षण झालेले आहे, पण त्याचे अंतराळातील हे पहिलेच उड्डाण आहे. त्यामुळे या मोहिमेद्वारा त्याच्या कामगिरीचे परीक्षण केले जाईल. 

ओरियन यानाचे साडेचार तासांचे प्रत्यक्ष उड्डाण परीक्षण ५ डिसेंबर २०१४ ला झाले आहे. याद्वारे या यानाने ते पृथ्वीच्या सुदूर कक्षेत अंतराळ उड्डाणयोग्य आहे हे सिद्ध केले आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करतांना त्याच्या उष्णताप्रतिबंधक कवचाचे थोड्या प्रमाणात का होईना परीक्षण झाले आहे. यान समुद्रात उतरल्यावर त्याच्या कोषाला (capsule) यशस्वीरीत्या बाहेर काढण्याचे प्रात्यक्षिकही झाले आहे. ओरियन यानाच्या या प्रत्यक्ष उड्डाण परीक्षणाला एक्सप्लोरेशन फ्लाइट टेस्ट-१ असे संबोधण्यात आले आहे. हे परीक्षण मानवरहित होते.

नासाने ओरियनच्या पॅरेशूट्सचे परीक्षण सप्टेंबर २०१८ ला यशस्वीरीत्या पर पाडले. या प्रणालीत ११ पॅरेशूट्स असणार आहेत. यान समुद्रसपाटीपासून ५ मैल आल्यावर ती उघडली जातील.

२०१९ ला नासाने असेंट अबॉर्ट -२ परीक्षण पार पाडले, त्याद्वारे उड्डाणाच्यावेळी ओरियन यानाच्या टोकावर असणारी  संकटकालीन यंत्रणा व्यवस्थित काम करत आहे याची खात्री करण्यात आली. उड्डाणाच्या वेळी  काही अनपेक्षित घडलेच, तर ही यंत्रणा ओरियन यानाला आतील अंतराळवीरांसह प्रक्षेपकापासून बाजूला काढेल व अटलांटिक समुद्रात त्याला उतरविण्यात येईल. 

ओरियन यानाचा दल विभाग (crew module) हा युरोपियन स्पेस एजन्सी (ESA) ने बनविलेल्या सेवा विभागाशी (service module) पूर्णपणे जोडला आहे. हा सेवा विभाग दल विभागाला लागणारे जास्तीत जास्त प्रणोदन (propulsion), ऊर्जा आणि शीतकरण (cooling) पुरविणार आहे. मोहिमेदरम्यान अंतराळवीर दल विभागात राहतील व काम करतील. जगातील सर्वांत मोठ्या निर्वात खोलीत व टोकाचे विद्युतचुंबकीय क्षेत्र व तपमान (-२५० ते २०० डिग्री फॅरनहिट) असणाऱ्या परिस्थितीत यानाचे परीक्षण करण्यात आले आहे. अशी परिस्थिति अंतराळात असते म्हणून हे परीक्षण करण्यात आले. 

नासाच्या भू प्रणाली विभागाने (ground system team) पायाभूत सुविधांमध्ये (infrastructure) व भू समर्थन उपकरणांमध्ये (ground support equipments) योग्य ते बदल केले, जेणेकरून आर्टिमिस मोहिमेचे उड्डाण व ओरियन यानाचे अवतरण यांना मदत होईल. वाहन जुळणी इमारतीत (vehicle assembly building) तसेच नवीन पुनर्निर्मित 39-B प्रक्षेपण तळावर फिरत्या लॉंचरचे परीक्षण करण्यात आले व सुविधा प्रणाली (facility system) व भू प्रणाली (ground system) यांचेशी तो उड्डाणाच्यावेळी संवाद साधू शकेल याची खात्री करण्यात आली. 

एक्सप्लोरेशन ग्राऊंड सिस्टिम दल (EGS team) हा विभाग उड्डाणाची प्रक्रिया सुरळीत होण्यासाठी जबाबदार असतो. या दलाच्या सदस्यांनी फायरिंग रूम -१ मध्ये उड्डाणाचे प्रारूप निर्माण करुन अभ्यास केला आणि शिक्कामोर्तब केले की, हे दल उड्डाणसज्ज आहे आणि प्रत्यक्षात उड्डाणाच्यावेळी येणाऱ्या कोणत्याही अडचणींना तोंड देण्यास समर्थ आहे. या दलाने SLS च्या २१२ फूट उंचीच्या मुख्य टप्प्याच्या प्रतिकृतीचे (याचे नाव पाथ फाईंडर ठेवले आहे ) कंटेनर मधून उतरविणे, हाताळणे आणि जुळणी करणे यांचाही अभ्यास केला होता.

क्रमशः …

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री राजीव गजानन पुजारी

 इंद्रधनुष्य 

☆ नासाची आर्टिमिस योजना – भाग-1 ☆ श्री राजीव ग पुजारी ☆

२९ ऑगस्ट२०२२ला आपण एका नव्या युगात प्रवेश करणार आहोत. या युगाचे नाव आहे ‘आर्टिमिस युग.’ 

या योजनेद्वारा १९७२ नंतर प्रथमच नासा चंद्रावर मानव उतरविणार आहे, पण यावेळी चंद्रावर मानवाचे वास्तव्य दीर्घकाळ असेल आणि चंद्रावरील वास्तव्याचा अनुभव घेऊन या योजनेतील पुढील मोहिमांमध्ये मानव मंगळावर पाऊल ठेवणार आहे. 

या योजनेची कांही उद्दिष्टे खालील प्रमाणे आहेत:

१) दीर्घकालीन अन्वेषणांसाठी लागणाऱ्या पाणी व इतरही कांही महत्वाच्या संसाधनांचा चंद्रावर शोध घेणे व त्यांचा   वापर करणे.

२) चंद्राविषयीच्या कांही न उलगडलेल्या रहस्यांचा छडा लावणे आणि आपल्या नैसर्गिक उपग्रहाविषयीच्या आणि विश्वाविषयीच्या आपल्या ज्ञानात  भर घालणे. 

३) फक्त तीन दिवसांच्या अंतरावर असलेल्या चंद्र नामक खगोलीय पिंडावर राहणे आणि वावरणे यांचा अभ्यास करणे; या अभ्यासाचा उपयोग जेव्हा मानव मंगळावर वसाहत करण्यासाठी जाईल त्यावेळी होईल. 

४) ज्या मंगळमोहिमेवर जाऊन येण्यासाठी तीन वर्षे लागतात, अशा सुदूर मोहिमांसाठी वापरण्यात येणाऱ्या तंत्रज्ञानाची चाचणी घेणे. 

वरील उद्देश साध्य करण्यासाठी नासाने “आर्टिमिस ” ही दीर्घकालीन योजना आखली आहे. १९६०-७० च्या दशकांत  नासाने यशस्वीपणे राबविलेल्या चांद्रयोजनेचे नाव अपोलो होते. यावेळच्या योजनेचे नाव आर्टिमिस आहे. ग्रीक पुराणांनुसार आर्टिमिस ही अपोलोची जुळी बहीण असून तिला चंद्राची देवी म्हणून ओळखले जाते. या योजनेद्वारा नासा प्रथमच एक महिला व एक पुरुष सन २०२५ मध्ये चंद्रावर उतरविणार आहे. 

ही योजना तीन टप्प्यांत राबविण्यात येणार आहे. आर्टिमिस-१ ही  मानवरहित अंतराळमोहीम असून यामध्ये ओरियन हे अंतराळयान चंद्राभोवती फेरी मारून परत येईल. याद्वारे ‘स्पेस लॉन्च सिस्टिम (SLS)’ या अवाढव्य प्रक्षेपकाची प्रथमच प्रत्यक्ष अंतराळ मोहिमेसाठी चाचणी घेण्यात येईल. तसेच केवळ एकदाच अंतराळप्रवास केलेल्या ओरियन या यानाचीही चाचणी घेतली जाईल. ही मोहीम ऑगस्ट २०२२  मध्ये आखण्यात आली आहे. आर्टिमिस-२ ही स्पेस लॉन्च सिस्टिम व ओरियन अंतराळयान  यांची पहिलीच समानव अंतराळ मोहीम आहे. या मोहिमेद्वारा चार अंतराळवीरांना  ५० वर्षांनंतर प्रथमच चंद्राच्या वातावरणात पाठविण्यात येणार आहे. या मोहिमेत ओरियन यान चंद्राभोवती फेरी मारून परत येईल. ही मोहीम २०२४ मध्ये राबविण्यात येईल. पृथ्वीच्या निम्न  कक्षेपलीकडील  (Low earth orbit) अपोलो-१७ नंतरची ही पहिलीच समानव मोहीम आहे. आर्टिमिस- ३ ही समानव मोहीम असून त्याचे नियोजन २०२५ साली करण्यात आले  आहे.  या मोहिमेपूर्वी चंद्राभोवती ‘गेटवे’ नावाचे अंतरिक्ष स्थानक प्रस्थापित केले जाईल. ओरियन अंतरिक्ष यान या स्थानकाला जोडले जाईल . नंतर ‘मानव अवतरण प्रणाली (Human Landing System)’ द्वारा अंतराळवीर चंद्रावर उतरतील व चंद्राच्या पृष्ठभागावर त्यांना नेमून दिलेली कामे करतील. कामे संपल्यावर पुन्हा अंतरिक्ष स्थानकावर येऊन पृथ्वीकडे प्रयाण करतील. आता आपण या आर्टिमिस योजनेविषयी विस्ताराने माहिती घेऊ.

 प्रथम आपण आर्टिमिस योजनेच्या विविध घटकांविषयी जाणून घेऊ. या योजनेत खालील घटकांचा समावेश होतो:

१) स्पेस लॉंच सिस्टिम (Space Launch System):- स्पेस लॉंच सिस्टिम हा नासाने आजपर्यंत तयार केलेला सर्वात शक्तिशाली प्रक्षेपक आहे. हा खास करुन अमेरिकेच्या सुदूरच्या अंतराळ मोहिमांमध्ये(Deep Space Missions) वापरण्यात येणार आहे. ओरियन यान,अंतराळवीर आणि मोहिमेसाठी लागणारे सामान हे सर्व एकाच खेपेत चंद्रावर नेऊ शकेल असा हा एकमेव प्रक्षेपक आहे. याची रचना वैविध्यपूर्ण आहे. अमेरिकेच्या भविष्यातील सुदूर अंतराळ मोहिमांसाठी SLS अधिकाधिक शक्तिशाली व वेगवेगळ्या सुधारित आवृत्यांमध्ये तयार करण्यात येत आहे.पहिल्या तीन चांद्रमोहिमांसाठी ब्लॉक-१ ही आवृत्ती वापरण्यात येणार आहे. ही आवृत्ती २७ मेट्रिक टनांपेक्षा जास्त वजनाचे सामान चंद्राच्या सुदूर कक्षेमध्ये प्रक्षेपित करू शकते. या आवृत्तीत  द्रवरूप इंधन असणारी चार S-25 एंजिन्स, घन इंधन असणारे दोन अनुवर्धि प्रक्षेपक (Rocket Boosters) व अंतरिम क्रायोजिनिक प्रणोदन टप्पा ( Interim cryogenic propulsion stage-ICPS) असे भाग आहेत. SLS प्रक्षेपक व ओरियन यान यांची संयुक्त ऊंची ३२२ फूट आणि वजन ५.७५ दशलक्ष पौंड आहे. उड्डाण आणि आरोहण यांवेळी SLS ८.८ दशलक्ष पौंड एव्हढा जोर निर्माण करेल, हा जोर सॅटर्न -५ प्रक्षेपकाने निर्माण केलेल्या जोरापेक्षा १५% जास्त आहे.

२) ओरियन अंतराळयान:-ओरियन अंतराळयान नासाच्या सुदूर अंतराळ मोहिमांसाठी विकसित केले आहे. या यानामध्ये अंतराळ प्रवासादरम्यान अंतराळवीरांना अनुकूल वातावरण आहे, आणीबाणीच्या प्रसंगास तोंड देण्यासाठी ते सज्ज आहे आणि सुदूर अंतराळप्रवासाहून पृथ्वीच्या वातावरणात येताना निर्माण होणाऱ्या प्रचंड वेग आणि  उष्णतेला सक्षमपणे हाताळून सुखरूपपणे अवतरण करण्यासाठी ते सक्षम आहे.

3) एक्सप्लोरेशन ग्राऊंड सिस्टिम (EGS):- ही नासाच्या फ्लोरिडास्थित केनेडी स्पेस सेंटर मधील प्रणाली आहे. या प्रणालीद्वारे प्रक्षेपक व अंतराळयान यांची जोडणी, वाहतूक आणि प्रक्षेपण यांना मदत केली जाते. तसेच अंतरिक्षयान परत आल्यावर अंतराळवीरांना सुखरूपपणे यानातून बाहेर काढले जाते.

क्रमशः …

© श्री राजीव  गजानन पुजारी 

फोन -9527547629

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

इंद्रधनुष्य

☆  “पद्मश्री”… पोस्टाने पाठवा साहेब !… श्री धनंजय देशपांडे ☆ प्रस्तुती – श्री सुहास रघुनाथ पंडित ☆

(एक अफलातून सत्यकथा)

पद्मश्री हलधर नाग

“पद्मश्री”…. पोस्टाने पाठवा साहेब ! दिल्लीपर्यंत  यायला पैसे नाहीत  “पद्मश्री”…. पोस्टाने पाठवा साहेब ! – पद्मश्री हलधर नाग

ज्यांच्या नावापुढं कधीच कुणी “श्री” लावलं नव्हतं, ज्याच्याकडे संपत्ती म्हणून काय होते तर कपड्याचे फक्त तीन जोड, तुटलेली एक रबरी चप्पल, एक जुनाट चष्मा आणि रोख 732 रुपये फक्त !

त्याला जेव्हा चक्क पद्मश्री पुरस्कार जाहीर झाला तेव्हा त्यांनी सरकारला कळवलं की,

दिल्लीपर्यंत यायला पैसे नाहीत …. “पद्मश्री”…. पोस्टाने पाठवा साहेब !

अजब आणि अफाट आहे न हे ? मी सत्यकथा सांगतोय ओडिशातील हलधर नाग या अवलियाची.

कोसली भाषेत कविता लिहिणारे प्रसिद्ध कवी, कहर म्हणजे त्यांनी आजवर जितक्या कविता आणि वीस महाकाव्य लिहिली आहेत ते सर्व त्यांना तोंडपाठ आहे.

आणि आता तर संभलपूर विश्वविद्यालयात त्यांच्या “हलधर ग्रंथावली – भाग -2” याचा पाठ्यक्रमात समावेश करण्यात आलाय.

साधाच वेष, शक्यतो पांढरं धोतर, गळ्यात गमछा आणि बहुतेक वेळा अनवाणी फिरणारे हलधर एक अफलातून अवलिया आहेत .

हे  खरे तर इंडियन आयडॉल आहेत. पण कचकड्याच्या दुनियेतील रियालिटी शो मधल्याना आपले चॅनेलवाले हिरो करतात. आयडॉल ठरवतात. खरे आयडॉल तर हलधरजीसारखे आहेत. चॅनेलवाल्याचे यांच्याकडे लक्ष कधी गेले– तर याना पद्मश्री जाहीर झाल्यावर !

*श्री हलधरजी यांची जीवनकहाणी तुम्हालाही प्रेरणा देऊन जाईल. म्हणून तर ही पोस्ट करतोय.

ते एका अत्यंत गरीब हरिजन कुटुंबातून आलेले. आईवडिलांचे निधन झाल्याने वयाच्या दहाव्याच वर्षी हलधरजी अनाथ झाले. त्यामुळे त्यांना इयत्ता तिसरीतच शाळा सोडावी लागली. पोटासाठी इतक्या लहान वयात ते ढाब्यावर खरकटी भांडी विसळण्याचे काम करू लागले. त्यानंतर एका गृहस्थाला त्यांची दया आली व त्यांना एका शाळेच्या स्वयंपाक घरात काम मिळाले. तिथं थोडं स्थिरस्थावर आयुष्य त्यांना मिळालं.

*

नंतर बँकेकडून त्यांनी शंभर रुपये कर्ज घेऊन पेन – पेन्सिल – आणि शालेय वस्तूंच्या विक्रीचे छोटेसे दुकान टाकले.  आणि उदरनिर्वाह त्यातूनच भागवू लागले.

*

आता त्यांच्यातील साहित्यिक कौशल्याबद्दल सांगतो. श्री हलधरजी यांनी १९९५ च्या सुमारास स्थानिक उडिया भाषेत “राम शबरी” सारखे काही धार्मिक प्रसंग निवडून त्यावर स्फुट लिहून ते लोकांना ऐकवू लागले. भावनेने ओथंबलेले त्यांचे ते शब्द ऐकताना लोक गुंग होऊन जायचे. पाहता पाहता त्यांच्या रचना प्रचंड लोकप्रिय झाल्या. हळूहळू ती कीर्ती सर्वदूर पसरू लागली. अनेक नामांकित लेखक कवींनी त्यांची दखल घेऊन विविध वृत्तपत्रातून त्यांच्याबद्दल भरभरून लिहिले. आणि अखेर दिल्लीपर्यंत त्यांची ही कीर्ती पोचली आणि त्यांना चक्क साहित्य क्षेत्रातील योगदानाबद्दल “पद्मश्री” पुरस्कार जाहीर झाला.

अजून एक कहर म्हणजे स्वतः हलधरजी फक्त तिसरीपर्यत शिकलेले , पण आजमितीस पाच पोस्ट ग्रॅज्युएट  विद्यार्थी त्यांच्या साहित्यावर पीएचडी करत आहेत.

त्यांच्याबद्दल इतकंच म्हणावसं वाटत की,

आप किताबो में प्रकृति को चुनते है

पद्मश्री ने, प्रकृति से किताबे चुनी है।।

डीडी क्लास : भोवती अनुकूल काहीच नसतानाही यश खेचून आणणारे, दगडालाही फोडून त्यातून बाहेर उगवून येणारे हलधरजी– त्यांच्यासारख्या लोकांची चरित्रे का वाचायची ? तर आपल्यात, आपल्या पुढच्या पिढीत त्यातूनच ऊर्जा यावी. ” सगळी परिस्थिती वाईट आहे. नाहीतर मी नक्कीच काहीतरी करून दाखवलं असतं ” अशी कारणे देऊन निराश झालेल्यासाठीच ही  आजची हलधरजी यांची कहाणी तुम्हापुढे ठेवली. शेवटी मी नेहमी सांगतो तेच आज पुन्हा सांगतो,

काहीही होवो….. रडायचं नाही

तर लढायचं आणि लढून जिंकायचं !

लेखक — धनंजय देशपांडे

 संग्राहक : सुहास रघुनाथ पंडित

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री विनय माधव गोखले

 इंद्रधनुष्य  

☆“हरखचंद सावला..माणसातला देव” ☆ प्रस्तुती – श्री विनय माधव गोखले ☆

परळ भागातील प्रसिद्ध टाटा कॅन्सर हॉस्पिटलच्या समोरील फूटपाथवर उभा राहून तिशीतील एक तरुण खाली उभ्या असलेल्या गर्दीकडे टक लावून पाहत राहायचा. मृत्यूच्या दारात उभं राहिल्यामुळे रुग्णाच्या चेहऱ्यावर दिसणारी ती भीती, त्यांच्या नातेवाईकांची भकास चेहऱ्याने होणारी ती धावपळ पाहून तॊ तरुण खूप अस्वस्थ व्हायचा.

बहुसंख्य रुग्ण बाहेर गावाहून आलेले गरीब लोक असायचे. कुठे कोणाला भेटायचे, काय करायचे हेही त्यांना ठाऊक नसायचे. औषधपाण्यासाठीच नव्हे तर त्यांच्याकडे जेवायलाही पैसे नसायचे. ते सारे दृश्य पाहून तो तरुण खूप खिन्न मनाने घरी परतायचा. ‘ त्यांच्यासाठी आपण काहीतरी करायला पाहिजे.’..  रात्रंदिवस त्याने ह्याच विचाराचा ध्यास घेतला.

आणि एक दिवस त्याने त्यातून मार्ग काढलाच.

आपलं चांगलं चाललेलं हॉटेल त्याने भाड्याने दिलं आणि काही पैसे उभे राहिल्यावर त्याने चक्क टाटा हॉस्पिटलच्या समोर असलेल्या कोंडाजी चाळीच्या रस्त्यावर आपला यज्ञ सुरु केला. एक असा यज्ञ जो पुढे २७ वर्षे अविरत सुरु राहील याची त्याला स्वतःलाही कल्पना नव्हती.

कॅन्सरग्रस्त रुग्णांना अन त्यांच्या नातेवाईकांना मोफत भोजन द्यायचा त्याचा हा उपक्रम परिसरातील असंख्य लोकांना आवडला. सुरुवातीला पाच पन्नास लोकांना भोजन देता देता शंभर, दोनशे, तीनशे अशी संख्या वाढू लागली.  तसे असंख्य हात त्यांच्या सोबतीला येऊ लागले. बघता बघता एकामागून एक वर्ष उलटत गेली. कधी हिवाळा,कधी उन्हाळा तर कधी मुंबईतला भयंकर पावसाळाही त्यांच्या यज्ञात खंड पाडू शकला नाही. तोपर्यंत दररोज मोफत भोजन घेणाऱ्यांची संख्या ७०० पार करून पुढे गेली होती.

हरखचंद सावला एवढं करूनच थांबले नाहीत. त्यांनी गरजू रुग्णांना मोफत औषधं पुरवायलाही सुरुवात केली.

त्यासाठी त्यांनी औषधाची बँकच उघडली. त्यासाठी तीन फार्मासिस्ट व तीन डॉक्टरांची अन सोशल वर्करची टीमच त्यांनी स्थापन केली. कॅन्सरग्रस्त बालरुग्णांसाठी त्यांनी टॉयबँकही उघडली.

आज त्यांनी स्थापन केलेला “जीवन ज्योत” ट्रस्ट ६० हून अधिक उपक्रम राबवत आहे. ५७ वर्षीय हरखचंद सावला आजही त्याच उत्साहाने कार्यरत आहेत. त्यांच्या त्या अफाट उत्साहाला, त्यांच्या त्या प्रचंड कार्याला शतशः प्रणाम !

२४ वर्षे क्रिकेट खेळून २०० कसोटी आणि शेकडो एक दिवसीय सामने खेळून १०० शतके अन ३० हजार धावा केल्या म्हणून सचिन तेंडूलकरला “देवत्व” बहाल करणारे आपल्या देशात करोडो लोक आहेत.

पण २७ वर्षात १०-१२ लाख कॅन्सरग्रस्त रुग्णांना अन त्यांच्या नातेवाईकांना दुपारचे भोजन मोफत देणाऱ्या मुंबईच्या हरखचंद सावलाना मात्र कोणी ओळखतही नाही—-

आणि त्यांना देवही मानत नाही — ही आहे आपल्या देशातील मीडियाची कृपा. ( विशेष म्हणजे गुगलवर अथक परिश्रम करूनही त्यांचा फोटो सापडला नाही ).

कधी पंढरपूरच्या विठोबाच्या मंदिरात, कधी प्रभादेवीच्या सिद्धीविनायक मंदिरात, कधी शिर्डीच्या साई मंदिरात, तर कधी त रुपतीच्या बालाजी मंदिरात… आणि नाहीच  जमलं तर जवळपासच्या मंदिरात जाउन देवाचा शोध घेणाऱ्या त्या करोडो भक्तांना देव कधीच सापडणार नाही. तो आपल्या आजूबाजूलाच असतो. पण आपल्याला मात्र त्याचा पत्ताच नसतो. आपण मात्र वेड्यासारखे कधी बापू, कधी महाराज, कधी बाबा म्हणून त्यांच्या मागे पळत असतो. सगळे बाबा, महाराज, बापू अब्जाधीश होतात आणि आपल्या व्यथा, वेदना, आणि संकटे काही मरेपर्यंत संपत नाहीत.

गेल्या २७ वर्षात लाखो कॅन्सरग्रस्त रुग्णांना अन त्यांच्या नातेवाइकांना मात्र देव सापडला तो हरखचंद सावला यांच्या रुपात.

जसे चारोळी, कविता, जोक, इतर बातम्या लगेच पुढे पाठविता तसेच हे सुध्दा सगळयांना पाठवा. अशा माणसाचा सन्मान झाला पाहिजे. त्यांना प्रसिद्धी मिळाली पाहिजे !

माहिती संकलन  : अनामिक

प्रस्तुती – श्री विनय माधव गोखले

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य  

☆ “श्रावण महिन्यातील पर्यावरण व्रते” ☆ प्रस्तुती – सुश्री वीणा छापखाने ☆

श्रावण महिना हा पवित्र मानला जातो. निसर्ग हिरवा गार, श्रावणाच्या रिमझिम सरी व ईश्वर आराधना याच सोबत, पर्यावरणाशी तादात्म्य राखणे, यासाठी काही व्रते सुचवीत आहे—-

 १-  रोज किमान एका झाडाची निगा राखेन. 

 २-  रोज किमान पंधरा मिनिटे झाडांच्या सानिध्यात राहीन. 

 ३-  श्रावण महिन्यात एक तरी झाड लावीन.  

 ४-  श्रावण महिन्यात एकातरी मित्राला किंवा मैत्रिणीला झाड लावायला प्रवृत्त करेन. 

 ५-  सणानिमित्ताने दिल्या जाणाऱ्या भेटवस्तू या पर्यावरण-पूरक आणि पर्यावरणाला अनुकूल ठरतील अशाच देईन. 

   —-(नो प्लास्टिक) 

 ६-  श्रावण महिन्यात एकदा तरी वनविहार करीन.  

 ७-  श्रावण महिन्यात मी वापरलेले सर्व प्लास्टिक एकत्र करीन व महिना संपल्यानंतर त्याचे वजन करीन.  

 ८-  श्रावण महिन्यात किमान अकरा औषधी वनस्पतींची माहिती करून घेईन.  

 ९-  घरातल्या पाणी वापराची समीक्षा करेन- ऑडिट करेन.  

१०-  घरातील खरकटे, भाजीपाला, देठं, इत्यादी कचऱ्यापासून खत करीन.  

११-  खरेदीसाठी खिशात कापडी पिशवी ठेवीन.  

१२-  घराबाहेर असताना कचराकुंडी व्यतिरिक्त  इतरत्र कोठेही कचरा टाकणार नाही.  

१३-  रोज जास्तीत जास्त एक तास मोबाइलचा वापर करेन.  

१४-  व्हाट्सअप फेसबूक ट्विटर इंस्टाग्राम इत्यादी दिवसातून फक्त एकदाच पाहिन.

१५-  लिफ्टचा वापर कमी करेन व रोज किमान दोन मजले जिना चढून जाईन.

 

अशीच काही व्रते आपल्याला सुचली तर आपण यात भर घालू शकता. 

व्रत म्हणून या गोष्टी अंगिकारल्या तर त्या सहजपणे रुजतील व त्यांचा कायमस्वरूपी प्रभाव आपल्या जीवनावर राहील.

संग्राहिका : सुश्री वीणा छापखाने

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ पोएम – लेखक – विनीत वर्तक ☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆

भारताच्या इसरो म्हणजेच Indian Space Research Organisation (ISRO) ने अवकाशात एका नवीन ‘पोएम’ ची सुरूवात केली आहे. पोएम चा इंग्रजी अर्थ हा कविता असा होतो. त्यामुळेच एखाद्या राष्ट्रीय अंतराळ संस्थेने अवकाशात पोएम लिहीण्याचा श्रीगणेशा केला हे वाचून अनेक भारतीय बुचकळ्यात पडू शकतात. ३० जून २०२२ ला इसरोच्या रॉकेटने अंतराळात उपग्रहांना त्यांच्या योग्य कक्षेत प्रक्षेपित करताच इसरोचे चेअरमन एस. सोमनाथ यांनी यशस्वी प्रक्षेपणानंतरच्या भाषणात एक वाक्य म्हटलं, जे खूप अर्थाने महत्वाचं होतं. त्यांचे शब्द होते, 

“Write some poems in orbit” –ISRO Chairman S Somanath. 

राजकीय विषयांवर एकमेकांच्या झिंज्या ओढणाऱ्या, जातीवरून, धर्मावरून एकमेकांचे वाभाडे काढणाऱ्या आणि एकमेकांच्या खाजगी आयुष्यात अतिशय रस असणाऱ्या भारतीयांकडून इसरोच्या चेअरमनचे शब्द कानावर पडणार नाहीत हे सर्वश्रुत होतं. अर्थात ते पडले असते तरी एका कानातून जाऊन दुसऱ्या कानातून बाहेर पडून विसरले गेले असते. पण त्यामुळे त्या शब्दांचं महत्व कमी होत नाही. अमेरिका, चीन, युरोपियन युनियन देशांच्या तगड्या अवकाश संस्थांना मात देताना आणि जे भारतीय इसरोने करू नये यासाठी अमेरिकेने सगळ्या साम, दाम, दंड, भेदाचा वापर केला, तेच भारताच्या इसरोने ३० जूनच्या चाचणीत करून दाखवलेलं आहे. यासाठीच इसरोच्या चेअरमनचे शब्द भारतासाठी आणि भारतीयांसाठी अतिशय महत्वाचे आहेत. 

तर पोएम म्हणजे नक्की काय? पोएम चा अर्थ होतो PSLV Orbital Experimental Module  (‘POEM’). पोएम समजावून घ्यायला आपल्याला एकूणच रॉकेट कशा पद्धतीने काम करते हे थोडक्यात समजावून घ्यावे लागेल. कोणतेही रॉकेट टप्प्याटप्प्याने उड्डाण करते. या प्रत्येक टप्प्यात वेगवेगळी इंजिने, फ्युएल आणि इतर तंत्रज्ञानाचा समावेश असतो. ज्याला आपण स्टेज असं म्हणतो. रॉकेटने उड्डाण केल्यावर आपण अनेकदा रॉकेट स्टेज १, स्टेज २, स्टेज ३ आणि स्टेज ४ मधले टप्पे गाठत असताना ऐकलेलं असेल. तर त्याप्रमाणे भारताचे PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle) हे ४ टप्प्यांत उड्डाण करते. याचा अर्थ जमिनीवरून उड्डाण करून एखाद्या उपग्रहाला साधारण ४०० ते ६०० किलोमीटर उंचीवर प्रक्षेपित करायला या रॉकेटमध्ये ४ स्टेज वापरण्यात येतात. 

आजवर PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle) ने उड्डाण केल्यावर त्याच्या पहिल्या तीन स्टेज आपलं काम पूर्ण झाल्यावर मुख्य रॉकेटपासून विलग होऊन समुद्रात कोसळत होत्या. राहिलेली चौथी स्टेज ही अंतराळात कचरा म्हणून जमा व्हायची आणि कालांतराने पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करून नष्ट व्हायची. भारताच्या वैज्ञानिकांनी या चौथ्या स्टेजचा वापर आपण करू शकतो का यावर संशोधन सुरू केलं. कारण पृथ्वीपासून लो ऑर्बिट वरून या स्टेज अनेकवेळा पृथ्वीच्या प्रदक्षिणा घालून मग नष्ट होत होत्या. मग जर रॉकेटचा भाग म्हणून फुकट अवकाशात प्रक्षेपित झालेली ही स्टेज आपण जर वापरू शकलो तर त्याचे दूरगामी परिणाम आपण साधू शकतो हे भारताच्या म्हणजेच इसरोच्या लक्षात आलं. PSLV हे रॉकेट ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपित करते म्हणजे जे उपग्रह पृथ्वीच्या दक्षिणोत्तर ध्रुवांकडून प्रवास करतात. आपले रिमोट सेन्सिंग उपग्रह, हेरगिरी करणारे उपग्रह, जमिनीवर चालणाऱ्या गोष्टीचं मॅपिंग करणारे उपग्रह याच कक्षेत परिभ्रमण करत असतात. मग जर भारत या आयत्या प्लॅटफॉर्मचा वापर करून घेऊ शकला तर त्याचे आर्थिक आणि सैनिकी परिणाम खूप दूरगामी असणार होते. 

२०१९ मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आलेल्या PSLV C ४४ मिशन मध्ये पहिल्यांदा या चौथ्या स्टेजचा वापर करून कलामसॅट व्ही २ या विद्यार्थ्यांच्या उपग्रहाला प्रक्षेपित करण्यात आलं. याचा अर्थ काय होता तर रॉकेटने आपलं मिशन फत्ते केल्यावर संपलेल्या आणि अवकाशात अधांतरी फिरत राहणाऱ्या ४ थ्या स्टेजच्या प्लॅटफॉर्मवर इसरोने हा उपग्रह ठेवलेला होता. लिथियम आयन बॅटरीचा वापर करून त्याची कक्षा योग्य ती करत विद्यार्थ्यांचा हा उपग्रह अवकाशात काम करायला लागला. त्यामुळे इसरोला असे वैज्ञानिक किंवा नमुना म्हणून उपग्रह फुकटात पाठवण्याचा ‘प्लॅटफॉर्म’ मिळाला. लक्षात घेतलं पाहिजे एखादा उपग्रह निर्माण करायला सोपे असते, पण त्याला प्रक्षेपित करण्याचा खर्च हा कैक पटीने जास्त असतो. इसरो इकडे थांबली नाही. नुसत्या बॅटरीवर न थांबता जर यात आपण सौर पॅनल बसवले तर या बॅटरी रिचार्ज होत राहतील आणि आपण अधिक काळ या प्लॅटफॉर्मचा वापर करू शकू हे इसरोला लक्षात आलं. 

अश्या पद्धतीने इसरोने आपल्या ४थ्या स्टेजचा वापर करू नये यासाठी अमेरिका दबाव टाकत होती. याचं कारण होतं हा प्लॅटफॉर्म दुहेरी तलवार आहे हे त्यांना चांगलं माहित होतं. जसे याचे आर्थिक आणि वैज्ञानिक फायदे आहेत त्यापेक्षा अधिक सैनिकी फायदे आहेत. भारत उद्या अश्या पद्धतीने अवकाशात मिसाईल स्थापन करू शकतो आणि वेळ पडल्यास तिकडून डागू शकतो. हे अमेरिकेला रुचणार नव्हतं. भारताने आधीच ‘ए सॅट मिसाईल’ ची निर्मिती करून आपण लो अर्थ ऑर्बिट मधील उपग्रह नष्ट करू शकत असल्याची जगाला वर्दी दिलेली होतीच. त्यात आता अवकाशातून अवकाशात किंवा अवकाशातून जमिनीवर मिसाईल डागण्याची क्षमता अशा प्लॅटफॉर्ममुळे भारताला उपलब्ध होणार होती. आपण लक्षात घेतलं पाहिजे की येणाऱ्या काळात अवकाशात युद्धाची बीजे पेरलेली असणार आहेत. अशावेळी भारताला आत्मनिर्भर करण्याच्या दृष्टीने इसरोने घेतलेली ही उडी अतिशय महत्वाची होती. 

३० जून २०२२ च्या PSLV उड्डाणात इसरोने यशस्वीरित्या PSLV Orbital Experimental Module  (‘POEM’) अवकाशात स्थापन केलेलं आहे. ज्यात सौर पॅनल बसवलेले होते. उपग्रहाने आपलं काम फत्ते केल्यावर म्हणजे उपग्रह प्रक्षेपित केल्यावर काम संपलेल्या ४थ्या स्टेजच्या टाक्यांना जोडलेले सौर पॅनल उघडले गेले. हा प्लॅटफॉर्म Navigation Guidance and Control (NGC) ने जोडला गेलेला होता. याचा अर्थ होतो की या प्लॅटफॉर्मला आपण पृथ्वीवरून आपल्या हव्या त्या कक्षेत स्टॅबिलाइझ म्हणजेच स्थिर करू शकत होतो. त्याची जागा, कोन, उंची हे सगळं इसरो नियंत्रित करू शकणार होती. तसेच यावर हेलियम गॅस थ्रस्टर बसवलेले आहेत. जे चालवून आपण आपल्याला हवं तिकडे हा प्लॅटफॉर्म नेण्यास सक्षम झालो आहोत. याचा अर्थ जर का आपण यावर एखादं मिसाईल भविष्यात बसवलं तर त्याला आपण आपल्या मर्जीप्रमाणे गरज वाटल्यास शत्रू देशांचे उपग्रह किंवा जमिनीवरील इतर टार्गेट कोणाच्याही लक्षात न येता भेदू शकतो. ३० जूनच्या मिशनमध्ये अजून एक गोष्ट महत्वाची भारताने साध्य केली आहे ती म्हणजे या प्लॅटफॉर्मवर असणारे दोन उपग्रह हे Indian National Space Promotion and Authorization Center (IN-SPACe) च्या माध्यमातून भारतातील खाजगी कंपन्यांकडून बनवलेले होते. दिगंतरा आणि ध्रुव स्पेस या दोन खाजगी कंपन्यांचे उपग्रह या प्लॅटफॉर्मवर प्रक्षेपित करण्यात आलेले आहेत. यातून भारताने एक नवं क्षेत्र भारतीयांसाठी खुलं केलेलं आहे. ज्याप्रमाणे स्पेस एक्स सारख्या कंपनीचा अमेरिकेत उदय झाला त्याच धर्तीवर भारतात खाजगी स्पेस इंडस्ट्री उभी करण्याच्या दृष्टीने ही खूप मोठी मजल आहे. 

PSLV च्या ‘पोएम’ ने एका नव्या क्रांतीची बीजं ३० जून २०२२ च्या उड्डाणात रोवली आहेत. ज्याची फळं येत्या काळात आपल्याला बघायला मिळतील. त्यामुळेच इसरोचे चेअरमन एस. सोमनाथ यांचे वाक्य अनेक अर्थाने महत्वाचे ठरते. इसरोचे या यशासाठी अभिनंदन. या मोहिमेत सहभागी असणाऱ्या सर्व अभियंते, वैज्ञानिक, कर्मचारी आणि खाजगी कंपन्या त्यांचे कर्मचारी या सर्वांचे आभार. पुढील प्रवासासाठी शुभेच्छा. 

जय हिंद!!!   

फोटो शोध सौजन्य :- गुगल, इसरो  ( PSLV सी ५३ आकाशात उड्डाण घेताना ३० जून २०२२ ) 

शब्दांकन :  विनीत वर्तक ©️ (कॉपीराईट आहे.) (साभार) 

माहिती संकलन : श्री सुनीत मुळे 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डॉ. ज्योती गोडबोले

 इंद्रधनुष्य 

☆ रोड हिप्नोसिस म्हणजे काय..? – डॉ श्रीकांत गुंडावार ☆ डॉ. ज्योती गोडबोले ☆ 

रोड संमोहन ही एक शारीरिक स्थिती आहे ज्याची बहुतेक चालकांना माहिती नसते. रस्त्यावर वाहन चालवतांना साधारण पणे 2.5 तासांनी रोड हिप्नोसिस सुरू होते. संमोहीत चालकाचे डोळे उघडे असतात, पण मेंदू क्रियाशील राहत नाही आणि डोळा काय पाहतो त्याचे विश्लेषण करत नाही, परिणाम रोड हिप्नोसिस…  तुमच्यासमोर उभ्या असलेल्या वाहनाला किंवा ट्रकला मागील बाजूस धडकून अपघात होण्याचे पहिले कारण आहे.

रोड हिप्नोसिस असलेल्या ड्रायव्हरला टक्कर होईपर्यंत शेवटच्या 15 मिनिटांत काहीही आठवत नाही. तो कोणत्या वेगाने जात आहे, किंवा समोरून येणाऱ्या गाडीच्या वेगाचे विश्लेषण करू शकत नाही, सहसा टक्कर 140 किमी पेक्षा जास्त वेगाने असते. रोड हिप्नोसिसपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी दर 2.5 तासांनी चालकाने थांबावे, चहा किंवा कॉफी घ्यावी, थोडी विश्रांती घ्यावी, 5-6 मिनिटे चालावे आणि आपले मन मोकळे ठेवावे. तसेच वाहन चालवताना काही ठिकाणे आणि इतर वाहने लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे.

जर तुम्हाला वाहन चालवितांना शेवटच्या 15 मिनिटांतील काहीही आठवत नसेल, तर याचा अर्थ तुम्ही स्वत:ला आणि सह प्रवाशांना मृत्यूकडे नेत आहात. रोड संमोहन हे सहसा रात्रीच्या वेळी घडते आणि अशावेळी प्रवासी झोपलेले असतांना परिस्थिती खूप गंभीर होते.

डोळे लागले तर अपघात अटळ आहे, पण डोळे उघडे असतांना मेंदू क्रियाशील असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे… सुरक्षित रहा आणि सुरक्षित वाहन चालवा !!

लेख स्रोत सौजन्य: 

डॉ श्रीकांत गुंडावार, रेडिओलॉजिस्ट, पूना.

© डॉ. ज्योती गोडबोले

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री स्नेहलता दिगंबर गाडगीळ

 इंद्रधनुष्य 

☆ टाटा सुमो… – लेखक – अनामिक ☆ प्रस्तुती – सुश्री स्नेहलता गाडगीळ ☆

टाटा मोटर्सचे सर्व मोठे पदाधिकारी दररोज दुपारचं जेवण एकत्रच घेत असत, परंतु गेल्या काही दिवसांपासून सुमंत मुळगावकर हे नेमके लंचच्या सुमारास आपली कार घेऊन बाहेर जात आणि लंच संपल्यानंतर लगेच पुन्हा आपल्या कार्यालयात परत येत. 

अशी चर्चा होती की टाटा मोटर्सचे काही डीलर्स त्यांना फाईव्ह स्टार हॉटेलमध्ये लंचसाठी बोलावून घेतात. 

एक दिवशी टाटा मोटर्सच्या काही पदाधिकाऱ्यांनी लंच ब्रेकच्या वेळी मुळगावकर यांच्या कारचा पाठलाग केला. मुळगावकरांनी आपली कार एका महामार्गावरील ढाब्यापाशी उभी केली, त्यातून ते खाली उतरले, ढाबेवाल्याला जेवणाची ऑर्डर दिली. टाटा मोटर्सची उत्पादनं वाहून नेणारे ट्रक ड्रायव्हर्स तिथेच  जेवण करीत होते. त्यांच्यासोबत बसून त्यांनी आपलं दुपारचं जेवण घेतलं.  टाटा ट्रक्समध्ये काय चांगलं आहे आणि काय बदलायला हवं याबद्दल त्यांनी त्यांच्याशी चर्चा केली, त्या चर्चेचं टिपण तयार केलं आणि मग ते तिथून आपल्या कार्यालयात परतले. हे पाहून हे सर्व पदाधिकारी थक्क झाले होते. मुळगावकर कोणत्या कारणासाठी लंचच्या वेळेस बाहेर जातात हे त्यांना कळलं होतं. या माहितीचा उपयोग करून टाटा ट्रक्स मध्ये कोणत्या सुधारणा करायला हव्यात याचा विचार करून ते टाटा ट्रक्सच्या गुणवत्तेत सुधारणा करीत.

कोणत्याही कंपनीच्या उच्च पदावर काम करणाऱ्या व्यक्तीला त्याच्या कंपनीतर्फे टाटा सुमोची भेट मिळणं हा त्याचा आजही सर्वोच्च सन्मान समजला जातो 

‘सुमो’ या ब्रँड नेम मधील सुमो हे नांव अनुक्रमे सुमंत आणि मुळगावकर या नावांच्या आद्याक्षरांपासून तयार झालंय. 

मुळगावकरांच्या कार्याचं कौतुक करून त्यांना सन्मान देणाऱ्या टाटांचंही या निमित्तानं मनःपूर्वक अभिनंदन.

आजपर्यंत सुमो म्हणजे जपानी कुस्तीगीर एवढंच मला माहीत होतं…

लेखक : अनामिक 

संग्राहिका : स्नेहलता गाडगीळ

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈