Category: ई-अभिव्यक्ति – संवाद

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

ई -अभिव्यक्ती -संवाद ☆ २४ सप्टेंबर – संपादकीय – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे– ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

मराठी लेखक, शब्दकोशकार व अनुवादक म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या श्री. श्रीपाद रघुनाथ जोशी यांचा आज स्मृतिदिन .  ( कोल्हापूर जिल्हा, इ.स. १९२० – २४ सप्टेंबर, इ.स. २००२ )

जोशी यांनी महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली झालेल्या भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतला. त्याबद्दल त्यांना ब्रिटिश सरकारने ठोठावलेल्या शिक्षेमुळे १९४२ ते १९४४ या काळात येरवडा तुरुंंगात कारावास भोगावा लागला. महात्मा गांधींशी त्यांचा व्यक्तिगत पत्रव्यवहार होता.

कै. कृ.पां. कुलकर्णी यांच्या मराठी व्युत्पत्तीकोश या मौल्यवान ग्रंथात अरबी, तुर्की, फारसी भाषांतून आलेल्या शब्दांची नीटशी दखल घेतली गेली नसल्याने, प्रकाशकाच्या विनंतीनुसार श्रीपाद जोशी यांनी ७५ पृष्ठांची पुरवणी तयार केली व ती त्या व्य़ुत्पत्ती कोशाला जोडण्यात आली, आणि हा व्युत्पत्तीकोश परिपूर्ण करण्याचे महत्वपूर्ण काम जोशींनी केले. ग्रंथाची तिसरी आवृत्ती इ.स. १९९३ मध्ये प्रकाशित झाली. श्री. जोशी यांनी हिंदी-मराठीत विविध विषयांवरील सुमारे १९४ पुस्तके लिहिली. त्यांपैकी किमान सात पुस्तके महात्मा गांधींच्या आयुष्याच्या विविध अंगांबद्दल होती, तर एक मुसलमानी संस्कृतीबद्दल होते. याशिवाय जोशींनी लिहिलेल्या प्रवासवर्णनाचे ७ खंड आहेत. त्यांनी काही उर्दू काव्याचे मराठी भाषांतरही केले.

श्रीपाद रघुनाथ जोशी यांनी जी बरीच पुस्तके लिहिली. त्यातील काही पुस्तके अशी —–

अखेरचं पर्व / अनंंता काय रे केलंस हे? / आनंदी गोपाळ / उलगाउलग (१९८३) : श्रीपाद जोशींना त्यांचे उर्दू-मराठी-हिंदी शब्दकोश तयार करताना संबंधितांनी जो मनस्ताप दिला त्याची हकीकत सांगणारे पुस्तक / ग. दि. माडगूळकर वाङ्मयदर्शन / गांधीजी : एक झलक / उर्दूची नवरत्नें / कस्तुरीचे कण / ग्रामीण विकासाची वाटचाल / जिब्रानच्या नीतिकथा / रवींद्रनाथ आणि महाराष्ट्र —- ही पुस्तके फक्त उदाहरणादाखल इथे नमूद केली आहेत.

श्रीपाद जोशी यांनी लिहिलेले शब्दकोश——

—–मराठी हिंदुस्तानी कोश (१९४०) : याचे मुख्य संपादक वामनराव चोरघडे यांनी खरंतर फक्त मराठी शब्द निवडले होते आणि त्यांना हिंदुस्तानी प्रतिशब्द देण्याचे काम श्रीपाद जोशी आणि माधवराव सावंत यांनी केले होते.

—–मराठी हिन्दुस्तानी कोश (सुधारित, १९५२) :तुरुंगात बसल्याबसल्या श्रीपाद जोशींनी पहिल्या कोशाचा हा नवा सुधारित कोश तयार केला. या कोशात मराठी आणि हिंदुस्तानी या दोनही भाषांतील शब्दांचे व्याकरण दिले होते. मात्र मूळ मराठी शब्द कोणत्या भाषेतून आला त्याची माहिती नव्हती. हिंदी भाषकांना मराठी उच्चार कळावेत म्हणून च, छ, ज आणि झ खाली जरूर तेव्हा नुक्ते दिले होते. या कोशात १४,००० शब्द होते. 

——विद्यार्थी हिंदी-मराठी कोश.

—– हिंदी-मराठी-गुजराती-इंग्रजी कोश : वोरा आणि कंपनीच्या नानूभाई व्होरा यांच्या आग्रहास्तव हाती घेतलेल्या या कोशाचे काम पूर्ण होऊ शकले नाही..

——अभिनव शब्दकोश : कोशाच्या पहिल्या भागात हिंदी शब्दांना मराठी व हिंदी प्रतिशब्द दिले होते, तर दुसऱ्या भागात मराठी शब्दांना हिंदी प्रतिशब्द दिले होते. या कोशात उर्दू (अरबी-फारसी) शब्दांचा चांगलाच भरणा होता. शिवाय हिंदी-मराठी वाक्‌प्रचार, म्हणी आणि इतर उपयुक्त माहिती कोशात दिली होती. या कोशाच्या १९९६ सालापर्यंत एकूण सहा आवृत्त्या निघाल्या.

——उर्दू-मराठी शब्दकोश 

——बृहत्‌ हिंदी-मराठी शब्दकोश, तसेच बृहत्‌ मराठी-हिंदी शब्दकोश :  या कोशावर संपादक म्हणून गो.प. नेने यांचे नाव आहे, पण प्रत्यक्षात त्यांनी या शब्दकोशातला एकही शब्द लिहिलेला नाही. सगळे काम  जोशी यांनीच केले होते. 

——उर्दू-मराठी-हिंदी त्रैभाषिक कोश : (१९६२) : खरंतर हा संपूर्ण कोश श्रीपाद जोशी यांनी एकट्याने केला होता.   पण अरबी-फारसीचे अर्धवट ज्ञान आणि मराठीबाबत पूर्ण अज्ञान असलेले तथाकथित विद्वान डॉ. निजामुद्दीन एस. गोरेकर या माणसाने कोशातल्या शब्दोच्चारांमध्ये, दुरुस्त करता टेंडर नाही इतकी ढवळाढवळ केली आणि कोशावर स्वतःचे नाव समीक्षक-संपादक म्हणून टाकले. श्रीपाद जोशींना हा कोश प्रकाशनानंतर सहा वर्षांनी पहायला मिळाला, तेव्हा त्यांना कोशातल्या या अक्षम्य चुका दिसल्या. मुद्रण प्रतीचे संपादन व प्रुफे तपासणाऱ्याचे नाव पुस्तकावर समीक्षक संपादक म्हणून छापल्याचे हे एकमेव उदाहरण असावे. असे का केले हे विचारले असता, ‘पुण्याचा हिंदु-ब्राह्मण असलेल्या माणसाला’ काय उर्दू येणार ? असा विचार करून महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती महामंडळाने कोशावर एका मुसलमानाचे समीक्षक संपादक म्हणून नाव टाकल्याचा खुलासा महामंडळाने केला ! या कोशाची दुसरी आवृत्ती निघाली, त्यावेळी श्रीपाद जोशींनी  सुचवलेल्या दुरुस्त्या धुडकावून लावून महामंडळाने त्याच जुन्या कोशाचे पुनर्मुद्रण केले.—- हा तपशील इथे आवर्जून नमूद करावासा वाटतो. 

—-उर्दू-मराठी-हिंदी शब्दकोश : हा २०,००० शब्दांचा नवा शब्दकोश श्रीपाद जोशींनी बनवला होता.

इतकी पुस्तके आणि लेखकांसाठी अतिशय उपयुक्त आणि आवश्यक असणारे इतके सारे भाषा-कोश लिहिणाऱ्या श्री. श्रीपाद रघुनाथ जोशी यांना विनम्र आदरांजली .

☆☆☆☆☆

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ :गुगल, विकिपीडिया

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈

 

मंजुषा सुनीत मुळे ,

ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ ,

मराठी विभाग .

 

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

ई-अभिव्यक्ती – संवाद ☆ २३ सप्टेंबर – संपादकीय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित – ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

भार्गवराम विठ्ठल तथा मामा वरेरकर:

विविध प्रकारचे लेखन करूनही प्रामुख्याने नाटककार म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या भा.वि.तथा मामा वरेरकर यांचा जन्म कोकणातील चिपळूण येथे झाला. मालवण, रत्नागिरी येथे शिक्षण झाले. कोकणातील प्रसिध्द अशी दशावतार ही नाट्यमय लोककला  लहान वयातच पहायला मिळाली. त्यामुळे नाटकांविषयी गोडी निर्माण झाली. आपणही  काहीतरी, नाटक लिहावे असे वाटू लागले. वयाच्या आठव्या वर्षी त्यांनी ‘नवीन रासक्रीडा’ नावाचे नाटक लिहीले. ते यशस्वी झाले नाही. पण आपण नाटक लिहू शकतो हा आत्मविश्वास मनात निर्माण झाला. ते नाटक कंपन्या,नाटककार यांच्याशी संपर्क वाढवू लागले व पुढे नाट्य लेखनाचे आपले स्वप्न त्यांनी समर्थपणे साकार केले. मोठेपणी त्यांना टपाल खात्यात नोकरी मिळाली. पण लेखानाच्या प्रेमापोटी त्यांनी ती काही काळानंतर सोडून दिली व संपूर्ण काळ लेखन केले.

सुमारे सदतीस नाटके, सहा नाटिका कथा, कादंब-या, रहस्यकथा, बंगाली साहित्याचा अनुवाद, असे विपुल लेखन त्यांनी केले आहे. शिवाय ते सक्रीय राजकारणातही सहभागी होते.

1908 साली कुंजविहारी हे त्यांचे रंगभूमीवर आलेले पहिले नाटक. पण ते फारसे गाजले नाही. नाटककार म्हणून त्यांना प्रसिद्धी मिळाली ती 1918 साली आलेल्या ‘हाच मुलाचा बाप’ या नाटकाने. पुढील सुमारे तीस वर्षे त्यांचे नाट्यलेखन चालू होते.

काही प्रसिद्ध नाटके :- 

उडती पाखरे, करग्रहण, तुरंगाच्या दारात, संगीत द्वारकेचा राजा, धरणीधर, भूमीकन्या सीता, लंकेची पार्वती, सत्तेचे गुलाम, संन्याशाचा संसार, सिंहगड, सोन्याचा कळस, हाच मुलाचा बाप इत्यादी.

एकांकिका:- 

चंद्रचकोरी, ती का गेली, पुन्हा गोकुळ, शुभमंगल इत्यादी. एकूण अकरा.

कादंबरी/दीर्घकथा :-

अनुपमेचे प्रेम, एकादशी, कुलदैवत, चिमणी, झुलत मनोरा, धावता धोटा, पेटते पाणी, विधवाकुमारी इत्यादी सुमारे चाळीस.

अनुवादित साहित्य:-

मराठी वाचकाला बंगाली साहित्याची ओळख करून देण्याचे श्रेय मामा वरेरकर यांनाच जाते. शरदचंद्र आणि बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांच्या अनेक कादंब-या त्यांनी अनुवादित केल्या आहेत. तसेच रवींद्रनाथ टागोर यांच्या ‘एकविंशती’या एकवीस कथाही अनुवादित केल्या आहेत. काही अनुवादित कथा, कादंबरी,नाट्य याप्रमाणे:

अखेरची ओळख, अनुराधा, एकविंशती, गृहदाह, चरित्रहीन, ठाकुरांची नाटके, देवदास, फाटकी वाकळ, भैरवी, माधवी, रत्नदीप इत्यादी.

ललित लेखन :-

आघात(निवडक भाषणे व लेख), बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय(चरित्र), माझा नाटकी संसार(दोन खंडी आत्मचरित्र), माझ्या हिमालयातील यात्रा(प्रवासवर्णन) इत्यादी.

मामा वरेरकर यांना त्यांच्या साहित्य सेवेबद्दल योग्य असे सन्मानही प्राप्त झाले आहेत. 1959  साली त्यांना पद्मभूषण या किताबाने गौरवण्यात आले. संगीत नाटक अकादमीची फेलोशीप त्यांना मिळाली होती. धुळे येथे भरलेल्या अ. भा. मराठी साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते. तसेच 1938 साली पुणे येथे भरलेल्या अ. भा. मराठी नाट्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते. काँग्रेसचे  राज्यसभेचे खासदार म्हणून राष्ट्रपतींनी त्यांची नियुक्ती केली होती.

वयाच्या 81 व्या वर्षी 1964साली त्यांचे निधन झाले. आज त्यांचा स्मृतीदिन. त्यांच्या लेखन कर्तृत्वास सलाम!

☆☆☆☆☆

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ: विकिपीडिया.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. उज्ज्वला केळकर

ई-अभिव्यक्ती – संवाद ☆ २१ ऑगस्ट -संपादकीय – सौ. उज्ज्वला केळकर – ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

सदानंद शांताराम रेगे (२१जून १९२३ – २१ सप्टेंबर १९८२)

सदानंद रेगे हे कवी आणि भाषांतरकार म्हणून प्रसिद्ध होते. त्यांचा जन्म कोकणात राजापूर येथे झाला. त्यांचे बालपण मुंबईत गेले. शालांत परीक्षेनंतर ते मुंबईत आले. चित्रकलेची आवड असल्याने त्यांनी जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टसला प्रवेश घेतला. त्यानंतर १९४२मध्ये ते एका मिलमध्ये डिझायनर म्हणून कामाला लागले. काही वर्षे त्यांनी रेल्वेत नोकरीही केली. कीर्ती कॉलेजमधून एम. ए. केल्यानंतर माटुंगायेथील रुईया कॉलेजमध्ये ते रुजू झाले.

सदानंद रेगे यांची प्रकाशित पुस्तके –

कथा संग्रह – १.जीवनाची वस्त्रे,२. काळोखाची पिसे , ३. चांदणे, ४. चंद्र सावली कोरतो, ५. मासा आणि इतर विलक्षण कथा

कविता संग्रह – १.अक्षरवेल, २. गंधर्व, ३. वेड्या कविता, ४. देवापुढचा दिवा, ५. बांक्रुशीचा पक्षी           

अनुवादीत – १. जयकेतू ( ओडीपसचे रूपांतर ), २. राजा इडिपस (अनुवाद), ३.बादशहा, ४. ज्याचे होते प्राक्तन शापित, ५. ब्रांद, ६ गोची

बालगीते – १. चांदोबा चांदोबा, २. झोपाळ्याची बाग

अनुवादीत कविता – ब्लादिमिर मायक्रोव्हस्कीच्या कवितांचा अतिशय सुंदर अनुवाद ‘पॅंटघातलेला ढग म्हणून त्यांनी केला आहे.

त्यांच्या कविता तरल, हळुवार, संवेदनाशील आहेत. ‘अक्षरवेल’मधील कविता निसर्गाची विविध लावण्ये प्रगट करतात. ‘श्रावण’ कवितेत ते लिहितात, ‘आला श्रावण श्रावण गुच्छ रंगांचे घेऊन ऊन पावसाचे पक्षी आणी ओंजळीमधून ‘जाणीवेच्या पलीकडे नेणार्या  मृत्यूच्या व आत्महत्येच्या अव्याहत भयाचा प्रतिबिंब त्यांच्या कवितेत दिसून येतं. ख्रिस्ताच्या बलिदानावर ज्या जगभर अनेक कविता लिहिल्या गेल्या, त्यात सदानंद रेगे यांच्या ‘सोहळा’ कवितेचा समावेश आहे. कौस्तुभ आजगावकर लिहितात, रेगे कलासहित्यावर निष्ठेने प्रेम करत राहिले. स्वत:ची जाणीव गढूळ होऊ न देता व्यक्त होत राहिले.

एके वर्षी मुंबईमध्ये भरलेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात, ते कविसंमेलनाचे अध्यक्ष होते.

सदानंद रेगे यांच्यावर प्र.श्री. नेरूरकर यांनी लिहिलेले ‘अक्षरगंधर्व’ हे पुस्तक १९८७ साली प्रकाशित झाले.

आज या प्रतिभावंत कवी, लेखकाचा स्मृतिदिनआहे. त्यानिमित्त त्यांच्या प्रतिभेला प्रणाम. 

☆ ☆ ☆ ☆ ☆

सौ. उज्ज्वला केळकर

ई–अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ : साहित्य साधना – कराड शताब्दी दैनंदिनी , गुगल, विकिपीडिया

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

ई -अभिव्यक्ती -संवाद ☆ २० सप्टेंबर – संपादकीय – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे– ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे भाषावैज्ञानिक म्हणून ओळखले जाणारे श्री.अशोक रामचंद्र केळकर यांचा आज स्मृतीदिन.  (२२ एप्रिल १९२९ – २० सप्टेंबर २०१४). 

श्री. केळकर यांचा जन्म पुण्यातला. शिक्षणही पुण्यातच झाले . इंग्रजी भाषा व वाङ्मय हा मुख्य विषय आणि फ्रेंच हा उपविषय घेऊन त्यांनी पुणे विद्यापीठातून एम्. ए. भाषाविज्ञानाच्या अभ्यासासाठी रॉकफेलर प्रतिष्ठानची अभ्यासवृत्ती मिळवली आणि अमेरिकेत कॉर्नेल विद्यापीठात संशोधन केले होते. १९५८ मध्ये याच विद्यापीठातून पीएच्.डी. पदवी प्राप्त केली होती. याच वेळी त्यांना लिली प्रतिष्ठानतर्फे ’तौलनिक साहित्य व समीक्षा’ यासाठी अभ्यासवृत्ती मिळाली.भारतात परत आल्यानंतर आग्रा येथील के. एम्. इन्स्टिट्यूट ऑफ हिंदी स्टडीज अँड लिंग्विस्टिक्स या संस्थेत ते सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून ४ वर्षे कार्यरत होते. त्यानंतर पुण्यात डेक्कन महाविद्यालयात प्रारंभी प्रपाठक व नंतर प्रोफेसर म्हणून त्यांनी अध्यापन केले. तेथील भाषाविज्ञानाच्या प्रगत अध्ययन केंद्राचे ७ वर्षे संचालक म्हणूनही त्यांनी कार्य केले आहे. तेथूनच १९८९ मध्ये ते निवृत्त झाले. त्यांनी हिंदी, इंग्रजी व मराठी अशा तिन्ही भाषांमध्ये विपुल लेखन केले.भाषाविज्ञानाबरोबरच आस्वाद, समीक्षा आणि मीमांसा या तिन्ही दृष्टीने साहित्याचा सखोल विचार त्यांनी त्यांच्या लेखन – संशोधनातून केला आहे.

 ‘मराठी व्याकरणाची नवी दिशा’ हा त्यांचा मराठीतील पहिला लेख सत्यकथा मासिकात छापून आला (१९६५). मराठी भाषेत त्यांची पुढील पुस्तके प्रसिद्ध आहेत: मराठी भाषेचा आर्थिक संसार (१९७८), प्राचीन भारतीय साहित्य मीमांसा (१९७९),भेदविलोपन: एक आकलन (१९९५), वैखरी : भाषा आणि भाषाव्यवहार (१९९६) आणि रुजुवात. त्यांचा पीएच्.डी. साठी लिहिलेला मराठी भाषेसंबंधीचा ‘लँग्वेज इन सिमॅओटिक पर्स्पेक्टिव्ह: द आर्किटेक्चर ऑफ अ मराठी सेन्टेन्स’ हा प्रबंध इंग्रजीत प्रकाशित झाला आहे. त्यांच्या प्राचीन भारतीय साहित्य मीमांसा या ग्रंथाचे हिंदी व गुजराती अनुवादही प्रकाशित झाले आहेत. स्टडीज इन हिंदी-उर्दू: इंट्रोडक्शन अँड वर्ड फोनोलॉजी (१९६८) हा त्यांचा ग्रंथ प्रसिद्ध आहे तसेच त्यांच्या हिंदीत लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह त्रिवेणी: भाषा-साहित्य-संस्कृती (२००४) या नावाने प्रसिद्ध आहे. 

त्यांनी राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पातळ्यांवरील भाषाविषयक अनेक चर्चासत्रे, परिषदा यांत शोधनिबंधांचे वाचन तसेच त्यासाठीच्या समित्यांवर राहून मार्गदर्शन केले आहे. म्हैसूरच्या भारतीय भाषा संस्थान या संस्थेने त्यांचे सर्व लेखन इ-बुकच्या स्वरुपात प्रकाशित केले आहे. भारतीय भाषा संस्थान ही संस्था आणि महाराष्ट्रातील राज्य मराठी विकास संस्था यांच्या रूपरेखाही केळकरांनीच तयार केल्या होत्या. भाषा आणि जीवन  या मराठीत प्रतिष्ठित समजल्या जाणाऱ्या व महाराष्ट्र फाऊंडेशनचा पुरस्कार मिळालेल्या त्रैमासिकाचे स्वरूप व धोरणे त्यांच्याच मार्गदर्शनातून आकाराला आलेली आहेत.त्यांनी या मासिकाचे संपादनही केले आहे.

त्यांच्या रुजुवात या ग्रंथालाही २०१० या वर्षीचा साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला आहे.

त्यांच्या भाषाविज्ञान व साहित्य अनुवाद, कलासमीक्षा, तत्त्वज्ञान अशा क्षेत्रांमधील मौलिक कामगिरीबद्दल भारत सरकारने २००२ मध्ये पद्मश्री हा किताब बहाल करून त्यांचा गौरव केला आहे.  

श्री. अशोक केळकर यांना विनम्र आदरांजली.

☆☆☆☆☆

श्री.शंकर पुरुषोत्तम जोशी (९ मार्च, इ.स. १८९४- २० सप्टेंबर, इ.स. १९४३) 

मराठी इतिहास संशोधक श्री.शंकर पुरुषोत्तम जोशी यांचा आज स्मृतिदिन.  श्री. जोशी यांचा जन्म पाली, जि.रायगड, इथे झाला होता. त्यांचे  प्राथमिक शिक्षण पाली व महाड येथे झाले. नंतर औंध सातारा येथे ते इंग्रजी शाळेत शिकले. पहिल्या महायुद्धाच्या वेळी त्यांनी पुरवठा खात्यात नोकरी केली. त्या निमित्ताने त्यांना क्वेट्टा, अरबस्तान, इराण येथे जायला मिळाले. अरबी, पुश्तू, रशियन आदी भाषा ते शिकले. ती नोकरी संपल्यावर त्यांनी शिक्षकाची नोकरी केली.

मराठ्यांनी महाराष्ट्राबाहेर जाऊन जे कर्तृत्व गाजवले त्याची फारशी चिकित्सा झालेली नाही, हे ध्यानात घेऊन जोशींनी आपल्या साहित्यातून महाराष्ट्राबाहेरील राजकारणावर विशेष लक्ष दिले.

श्री. शंकर पु. जोशी यांची प्रकाशित पुस्तके :-

–पंजाबातील नामदेव (१९३९) : महाराष्ट्रातील नामदेव आणि पंजाबातील नामदेव एकच आहेत हे सिद्ध करणारा (पहिला) ग्रंथ

–भक्तराज – श्री नामदेव जी (हिंदी)

–भाऊंच्या वीरकथा (१९३४)

–मराठ्यांच्या सत्तेचा उत्तरेकडील विस्तार (१९३६)

–राजस्थान-महाराष्ट्र संघर्ष (१९४३) : या पुस्तकात उत्तरेकडे मुलुखगिरी करणारे मराठा सरदार आणि फुटीर वृत्तीचे राजस्थानी राजे यांच्यामधील संबंधांची चिकित्सा केली आहे.

–शीखांचा स्फूर्तिदायक इतिहास (१९३९) : शीखांचा इतिहास सांगणारा मराठीतील पहिला ग्रंथ. 

आजच्या स्मृतिदिनी श्री. शंकर जोशी यांना सादर प्रणाम.

☆☆☆☆☆

महाराष्ट्रात होऊन गेलेले एक संत व मराठी लेखक श्री गुलाबराव महाराज यांचाही आज स्मृतिदिन. 

( ६ जुलै १८८१; – २० सप्टेंबर १९१५ ).

श्री गुलाबराव महाराज हे विसाव्या शतकातील एक असामान्य अलौकिक संत होते. त्यांना वयाच्या आठव्या महिन्यात अंधत्व आले होते. त्यांचा जन्म तथाकथित निम्नजातीत झाला होता. त्यांचे सगळे आयुष्य ग्रामीण भागात गेले. गुलाबराव महाराज यांनी बालपणीच ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास केला होता. ” भगवद्देह अनध्यस्त-विवर्त आहे, म्हणजे ज्ञानानंतर नाश पावत नाही “– हा भक्तिसिद्धान्त शांकरतत्त्वज्ञानाच्या आधारावर मांडून त्यांनी मधुराद्वैत दर्शनाचा पुरस्कार केला. सांख्य-योगादी षड्दर्शने परस्परविरोधी नसून पूरक आहेत, असे त्यांनी वेळोवेळी सांगितले. ‘भारतातील नानाविध धार्मिक संप्रदाय, हिंदू, बौद्ध, जैनादी भारतीय धर्म, आणि ख्रिस्ती, मुसलमानादी सर्व अभारतीय धर्म, वैदिक धर्माच्याच एकेका अंशावर स्थित आहेत’ अस एक वेगळाच पण महत्वाचा  विचार ते मांडत असत. डार्विनचा उत्क्रांतिवाद, स्पेन्सरचे तत्त्वज्ञान इ. पाश्चात्त्य विचारसरणी त्यांना मान्य नव्हती. 

आर्य हा वंश असून तो बाहेरून भारतात आला, हे मॅक्समुल्लरचे व लोकमान्य टिळकांचे मत गुलाबराव महाराजांना मान्य नव्हते. प्राचीन ग्रंथांतील गणित, रेडियम, ध्वनी, ईथर, इलेक्ट्रॉन्स, उष्णता-गति-प्रकाश, विमानविद्या, अणुविज्ञान वगैरेंचे अनेक मौलिक संदर्भ त्यांनी दाखविले. वेदान्त, उपनिषदे, आत्मज्ञान, प्राचीन संत साहित्य, ध्यान-योग-मधुराभक्ती, आयुर्वेद, डार्विन-स्पेन्सर आदी शास्त्रज्ञांचे सिद्धान्त – हे त्यांच्या अभ्यासाचे, चिंतनाचे व लेखनाचे विषय होत.

त्यांना जेमतेम फक्त चौतीस वर्षांचे आयुष्य लाभले होते, पण या अल्प काळात आणि अशा प्रतिकूल परिस्थितीत, शंकराचार्य, ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम व रामदास या संतांच्या ग्रंथांचे सार एकत्रित करून त्यांनी तब्बल १३४ ग्रंथ लिहिले ही एक अपवादात्मक गोष्टच म्हटली जाते. मराठी, हिंदी व संस्कृत भाषेवर त्यांचे कमालीचे प्रभुत्व होते, आणि या तिन्ही भाषांमध्ये मिळून त्यांनी काव्यशास्त्र, आयुर्वेद, संगीत इत्यादी अनेक विषयांवर लेखन केले. सूत्रग्रंथ, भाष्य, प्रकरण, निबंध, प्रश्नोत्तरे, पत्रे, आत्मचरित्र, आख्याने, नाटक, लोकगीते, स्तोत्रे, व्याकरण, कोश वगैरे अनेक वाङ्‌मयप्रकार हाताळत त्यांनी २७,००० ओव्या, २,५०० अभंग, २,५०० पदे, ३,००० श्लोक अशा अनेक रचना केल्या . ‘मधुराद्वैत’ (मधुरा भक्ती व अद्वैत विचार यांचा समन्वय) हा नवा विचार त्यांनी भक्तांना दिला.

आठव्या महिन्यातच आजाराने डोळे गेले म्हणून आंधळेपणा आलेला. अशा स्थितीत महाराजांनी सर्व ज्ञान कसे प्राप्त केले, हा प्रश्‍न सामान्य माणसाला निश्‍चित पडतो. इंग्रजीतील आधुनिक विज्ञानावरचे, धर्म आणि अध्यात्म शास्त्र, संस्कृतातील गायनशास्त्रावरचे, वैद्यक शास्त्रावरचे, विविध कला विषयांचे, वेद-उपनिषदांसह सर्व ग्रंथांचे वाचन त्यांनी वयाच्या १२ ते १६ वर्षांच्या काळातच करून घेतले. प्रपंच किंवा परमार्थ यातला एकही विषय राहिला नाही की ज्यावर गुलाबराव महाराजांनी आपले स्वतंत्र विचार प्रगट केले नाहीत. 

 मधुराद्वैताचार्य प्रज्ञाचक्षू संत गुलाबराव महाराज एकदा मुंबईच्या प्रसिद्ध एशियाटिक सोसायटीच्या लायब्ररीत गेले. ग्रंथालयात विशिष्ट विषयांवरील कुठले ग्रंथ आहेत, याबाबत त्यांनी ग्रंथपालांना विचारणा केली. ग्रंथपाल महाराजांना ओळखत नव्हता. एक अंध व्यक्ती ग्रंथांची विचारपूस करते म्हणून त्या सर्वच लोकांना कुतूहल वाटले. ग्रंथपालाच्या सहकाऱ्याने महाराजांना ग्रंथांची नावे सांगणे सुरू केले. बहुतांश ग्रंथ महाराजांना माहीत होते. या ग्रंथांचा क्रम कसा लावावयास हवा, हे महाराज त्या-त्या ग्रंथातील सारांशाच्या आधारे त्या ग्रंथालयकर्मीला सांगत होते. ग्रंथपाल व आजूबाजूचे लोक महाराजांचे ज्ञान पाहून थक्क झाले. चौकशीअंती त्यांना समजले की अत्यंत सामान्य दिसणारी ही अंध व्यक्ती म्हणजे मधुराद्वैताचार्य प्रज्ञाचक्षू संत गुलाबराव महाराज आहेत…

गुलामगिरीच्या काळात सुशिक्षित भारतीयांना पाश्‍चात्त्य विचारांनी जखडले होते. भारतातील शास्त्रे, कला, साहित्य, जीवनपद्धती अशा सर्वच बाबी अशा लोकांना अर्थहीन वाटत होत्या. भारतीय संस्कृतीविषयी त्यांच्यात न्यूनगंड निर्माण झाला होता. याच काळात पाश्‍चात्त्य विचारसरणीतील उथळपणा आणि भारतीय संस्कृतीचे श्रेष्ठत्व केवळ बुद्धिवादाच्या आधारे विचारवंतांना पटवून देण्याचे आत्यंतिक मोलाचे कार्य गुलाबराव महाराजांनी केले.

मानभाव मत, डार्विन मत, स्पेन्सर, मायर्स यांच्या मतांवर आणि ग्रंथांवर महाराजांनी समीक्षा केली. जगदीशचंद्र बोसांच्या ग्रंथांची समीक्षा केली. मराठी, हिंदी, ब्रज, संस्कृत भाषेत लेखन केले. काव्य, योग, संगीत, धर्म, सांख्यशास्त्र, वेदान्त, छंदशास्त्र असे सर्व विषय हाताळले. हे अगाध ज्ञान महाराजांनी केव्हा व कसे प्राप्‍त केले असेल हा विषय आजही आपल्या विचारक्षमतेच्या बाहेरचाच आहे. महाराज जवळच्या लोकांकडून पुस्तके वाचून घेत असत. अगाध स्मरणशक्तीच्या आधारे एकदा ऐकताच त्यांच्या स्मरणात राहत असे. त्यांच्यासाठी पुस्तक वाचणारा कधीच रिकाम्या हाताने परत गेला नाही. प्रत्येकाला दक्षिणा द्यायचे……  ज्वारी, गहू, हातातील चांदीचे कडे, घरातील मौल्यवान वस्तू…. महाराजांनी आपल्या आयुष्यात केवळ ज्ञानलालसेचा, अर्थातच ग्रंथांचा आणि पुस्तकांचा मोह बाळगला. !. जवळच्या मंडळींकडे त्यांनी कशाचा आग्रह धरला असेल तर तो म्हणजे फक्त पुस्तकांचा. गुलाबराव महाराजांनी दोन हजारहून अधिक ग्रंथ जवळ बाळगले. पुस्तकांच्या पेट्या डोक्यावर घेऊन कितीही मैलांचा प्रवास ते पती-पत्‍नी करीत.. ती दुर्मिळ अशी ग्रंथसंपदा आजही अमरावतीत सुरक्षित आहे.

छोट्या-मोठ्या प्रतिकूलतेमुळे आत्महत्येचा विचार मनात आणणाऱ्या तरुणांसाठी गुलाबराव महाराजांचे जीवन आणि त्यांची ग्रंथसंपदा अत्यंत प्रेरणादायी आहे. डॉ. राम पंडित यांनी पुढाकार घेऊन स्कंददास स्मारक न्यास व पंचलतिका ग्रंथ न्यास या प्रकाशन संस्था स्थापन करून सातत्याने गुलाबराव महाराजांचे ग्रंथ प्रकाशित केले. महाराजांच्या अनेक ग्रंथांचे त्यांनी हिंदी भाषेत अनुवाद करून प्रकाशन केले..

गुलाबराव महाराजांनी लिहिलेल्या पुस्तकांपैकी काही पुस्तके अशी —-

—अलौकिक व्याख्याने (इ.स. १९१२)

—धर्म समन्वय

—प्रेमनिकुंज (इ.स. १९१८)

—योगप्रभाव

—संप्रदाय सुरतरु (इ.स. १९१९)

—-साधुबोध (इ.स. १९१५)

गुलाबराव महाराज यांच्यावर लिहिली गेलेली पुस्तके – 

प्रज्ञाचक्षू दीपस्तंभ (बाळ राणे) / संत गुलाबराव महाराज (सुनीति आफळे) / संत श्री गुलाबराव महाराज (प्रा. विजय यंगलवार) / ज्ञानेश्वर कन्या-गुलाबराव महाराज (चरित्र, डॉ. सच्चिदानंद शेवडे) / आणि अगदी अलीकडे त्यांच्या भक्ती-संकल्पनेवर शुभदा मुळे यांनी लिहिलेले “ पंचलतिका  “ हे पुस्तक.   

महाराजांच्या ग्रंथसंपदेचे जतन करण्यासाठी सतत प्रयत्नशील असणाऱ्या डॉ. राम पंडित यांच्या कवितेच्या पुढील ओळी यासाठीच फार समर्पक वाटतात——

एक चक्षुहीन अनेक चक्षुहीन लोकांना चक्षु देऊन चक्षुंच्या पलीकडे गेला……

नंतर कळले तो तर चक्षुहीन नव्हता……. 

खरे म्हणजे मोठ्या डोळ्याचे, साक्षर, आम्हीच आंधळे होतो…… 

आता आमच्यासारख्यांचे डोळे त्या चक्षुहीनाची वाट बघतात……. 

त्यांच्या मार्गाने जाताजाता आम्ही पडतो, उठतो, परत चालतो… काय करावे… आम्हीच तर आंधळे!

आमच्या नेत्रात अश्रू आहेत …. नजर कदाचित धोका खाईल, पण हृदय नव्हे….. 

गीता, वेद, पुराणांच्याप्रमाणे त्यांच्या त्या वाक्यावर आमचा अटळ विश्‍वास आहे जे त्यांनी आपले जीर्ण वस्त्र त्यागताना उच्चारले ….; 

‘माझे ग्रंथ सांभाळून ठेवा, मी पुन्हा येईन’.… होळीनंतर…

गुलाबराव स्वतःला संत ज्ञानेश्वरांची मुलगी , आणि कृष्णाची पत्नी मानत असत, आणि काही स्त्रीचिन्हेही धारण करत असत. महाराजांच्या नंतर त्यांचा संप्रदाय बाबाजी महाराज पंडित यांनी इ.स. १९६४ पर्यंत चालविला. खरे तर या अलौकिक संतांवर जितके लिहावे तितके कमीच आहे. 

त्यांच्या आजच्या स्मृतिदिनानिमित्त त्यांना भक्तिपूर्वक शतशः वंदन.

☆☆☆☆☆

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ :साहित्य साधना – कराड शताब्दी दैनंदिनी, गुगल, विकिपीडिया

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

ई-अभिव्यक्ती – संवाद ☆ १९ सप्टेंबर – संपादकीय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित – ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

प्रिया तेंडुलकर

 प्रिया तेंडुलकर या सुप्रसिद्ध नाटककार विजय तेंडुलकर यांची कन्या. पण ही त्यांची खरी ओळख नव्हे. कारण त्यांनी स्वतःचे विचार, अभिनय आणि लेखन यातून नाट्य, चित्र व साहित्य क्षेत्रात स्वतंत्र स्थान निर्माण केले होते.

अंकुर, देवता, माहेरची माणसं, राणीनं डाव जिंकला, गोंधळात गोंधळ, मुंबईचा फौजदार इत्यादी चित्रपटातून त्यांनी कामे केली. शाम बेनेगल दिग्दर्शित ‘अंकुर’ हा त्यांचा पहिला चित्रपट.

त्या भारतातील पहिल्या टी.व्ही. स्टार म्हणून ओळखल्या जातात. ‘रजनी’ ही त्यांनी काम केलेली दूरदर्शन मालिका अतिशय लोकप्रिय झाली होती. या व्यतिरिक्त प्रिया तेंडूलकर शो, जिम्मेदार कौन, किस्से मिया बिबी के, हम पाॅच या मालिकात त्यांनी काम केले होते. ‘दामिनी’ ही त्यांची मराठी मालिकाही खूप गाजली होती.

एक हट्टी मुलगी, गिधाडे, ती फुलराणी या मराठी नाटकातही त्यांनी भूमिका केल्या होत्या.

फर्स्ट पर्सन हे त्यांचे आत्मचरित्र. असंही, पंचतारांकित या नावाची ललित पुस्तके त्यांच्या नावावर आहेत. शिवाय जन्मलेल्या प्रत्येकाला, जावे तिच्या वंशा, ज्याचा त्याचा प्रश्न हे त्यांचे कथासंग्रह प्रकाशित झाले आहेत.

वयाच्या अवघ्या अठ्ठेचाळीसाव्या वर्षी त्यांचे दुःखद निधन झाले.आज त्यांचा स्मृतीदिन.त्यांच्या कर्तृत्वास सलाम. 

☆☆☆☆☆

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ: विकिपीडिया.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. गौरी गाडेकर

ई -अभिव्यक्ती -संवाद ☆ १८ सप्टेंबर – संपादकीय – सौ. गौरी गाडेकर,  ई–अभिव्यक्ती (मराठी)

शिवाजी सावंत

शिवाजी गोविंदराव सावंत (31 ऑगस्ट 1940 – 18 सप्टेंबर 2002) हे लेखक व मुख्यत्वे कादंबरीकार होते. त्यांची ‘मृत्युंजय’ ही पौराणिक कादंबरी मराठी कादंबऱ्यांत मानदंड मानली जाते.

शिवाजी सावंतांचा जन्म कोल्हापूर जिल्ह्यातील आजरा गावात, एका शेतकरी कुटुंबात झाला. शालेय शिक्षण तिथेच झाले. नंतर कोल्हापुरात बी. ए. चे प्रथम वर्ष पूर्ण करून त्यांनी G. C.D. ही वाणिज्य शाखेतील पदविका घेतली.

टायपिंग, शॉर्टहँडचा कोर्स करून काही काळ त्यांनी कोर्टात कारकुनाची नोकरी केली. नंतर 1962 ते 1974 या काळात ते कोल्हापुरातील राजाराम प्रशालेत शिक्षक होते.

पुढे 1974ते 1980 या काळात त्यांनी पुण्यात महाराष्ट्र सरकारच्या शिक्षणविभागाच्या ‘लोकशिक्षण’ या मासिकाचे सहसंपादक व नंतर संपादक म्हणून काम केले.1983मध्ये स्वेच्छानिवृत्ती घेऊन त्यांनी  फक्त लेखनावरच लक्ष केंद्रित केले.

प्रदीर्घ संशोधन, चिंतन, मनन यातून त्यांची रससंपन्न अशी ‘मृत्युंजय’ ही वास्तववादी कादंबरी जन्माला आली.

यानंतर त्यांनी ‘छावा’ व ‘युगंधर’ या कादंबऱ्या, ‘कवडसे’, ‘कांचनकण’ हे ललित निबंधसंग्रह, ‘अशी मने,असे नमुने’, ‘मोरावळा’ इत्यादी व्यक्तिचित्रे, ‘ लढत’  व  ‘संघर्ष’ ही चरित्रे लिहिली. त्यांनी ‘छावा’ व ‘मृत्युंजय’चं नाट्यरूपांतरही केलं.

त्यांची काही पुस्तके इंग्रजी भाषेत अनुवादित झाली आहेत.

‘मृत्युंजय’ या कादंबरीवर आधारलेली काही मराठी, हिंदी नाटकेही रंगभूमीवर आली आहेत.

1995 पासून काही वर्षे ते महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचे उपाध्यक्ष होते.

1983 मध्ये बडोदा येथे भरलेल्या बडोदे मराठी साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.

‘मृत्युंजय’साठी त्यांना महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार, न. चिं. केळकर पुरस्कार, ललित मासिकाचा पुरस्कार, भारतीय ज्ञानपिठाचा ‘मूर्तिदेवी पुरस्कार’, ‘फाय फाउंडेशन पुरस्कार’ व इतरही अनेक पुरस्कार मिळाले.

प्रतिमा दवे यांनी केलेल्या ‘मृत्युंजय’च्या गुजराती भाषांतराला गुजरात सरकारचा व केंद्रीय असे दोन साहित्य अकॅडमी पुरस्कार मिळाले.

‘छावा’साठीही शिवाजी सावंतांना महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळाला.

सावंतांना पुणे विद्यापीठाचा व महाराष्ट्र सरकारचा जीवन गौरव पुरस्कार, तसेच ‘कोल्हापूर भूषण’ पुरस्कार मिळाला.

भारत सरकारच्या मानव संसाधन व सांस्कृतिक कार्यालयाकडून त्यांना ज्येष्ठ साहित्यिक शिष्यवृत्ती देण्यात आली होती.

पुणे येथील ‘मृत्युंजय प्रतिष्ठान’तर्फे दर वर्षी मृत्युंजयकार शिवाजीराव सावंत स्मृती साहित्य आणि स्मृती समाजकार्य या नावाचे दोन पुरस्कार देण्यात येतात.

त्यांच्या जन्मगावातील श्रीमंत गंगामाई वाचन मंदिराच्या वतीने दर वर्षी मृत्युंजयकार शिवाजी सावंत कादंबरी पुरस्कार देण्यात येतो.

☆☆☆☆

भालचंद्र फडके

भालचंद्र दिनकर फडके (13 मे 1925 ते 18 सप्टेंबर 2004) हे मान्यवर समीक्षक होते.

त्यांचा जन्म धारवाड येथे झाला. सोलापूरला शालेय व महाविद्यालयीन शिक्षण झालं. पुणे विद्यापीठातून मराठी घेऊन एम. ए. केल्यानंतर त्यांनी मराठी कथा या विषयावर विद्यावाचस्पती (पी एच. डी.) ही पदवी मिळवली.

सुरुवातीला फडकेंनी भारतीय युद्ध खात्यात नोकरी केली. नंतर निवृत्तीपर्यंत ते अध्यापन करत होते. प्रथम माध्यमिक शिक्षक, नंतर महाविद्यालयात 14 वर्षे अध्यापन केल्यानंतर ते पुणे विद्यापीठात अधिव्याख्याता, मग प्रपाठक व शेवटी निरंतर प्रौढ शिक्षण संचालक म्हणून निवृत्त झाले.

त्यांची समीक्षा मर्मग्राही, सामाजिक भान जागे करणारी, साक्षेपी व प्रेरणा देणारी होती.

‘सहा कथाकार’ हे संकलन, ‘कथाकार खानोलकर’, तसेच ‘मराठी लेखिका : चिंता आणि चिंतन’, ‘दलित साहित्य -वेदना आणि विद्रोह’ या समीक्षा आणि ‘समुद्रकाठची रात्र’ ही त्यांची काही पुस्तके. डॉ. आंबेडकरांवर त्यांनी चरित्रपर लेखन केले.

1973 ते 1976 या काळात ‘मराठी साहित्य पत्रिका’चे (पुणे)ते संपादक होते. त्यांची संपादकीय व समीक्षकीय दृष्टी चिकित्सक होती.

आज शिवाजी सावंत व भालचंद्र फडके यांचा स्मृतिदिन. त्यानिमित्त त्यांना भावपूर्ण आदरांजली.🙏🏻

☆☆☆☆

सौ. गौरी गाडेकर

ई–अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ : साहित्य साधना, कऱ्हाड शताब्दी दैनंदिनी, विकीपीडिया, विवेक महाराष्ट्र नायक.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈

सौ. उज्ज्वला केळकर

ई-अभिव्यक्ती – संवाद ☆ १७ ऑगस्ट -संपादकीय – सौ. उज्ज्वला केळकर – ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

रघुवीर सामंत – रघुनाथ जगन्नाथ सामंत यांचा जन्म २४ डिसेंबर १९०९ मधे सांगली येथे झाला. ते रघुवीर सामंत किंवा कुमार रघुवीर या नावाने लेखन करत. त्यामुळे ते रघुवीर सामंत या नावानेच ओळखले जाऊ लागले.

१९३३ साली त्यांनी पारिजात प्रकाशन सुरू केले. त्यानंतर त्यांच्या मुलीच्या ज्योतीच्या निधनांनंतर तिच्या स्मृतीप्रित्यर्थ ४३ साली त्यांनी ‘वाङ्मय ज्योती’ ही प्रकाशन संस्था सुरू केली. दोन्ही प्रकाशन संस्थानतर्फे कथा, शब्दचित्रे, लघुनिबंध, गाणी, कादंबर्या०, विद्यार्थ्यांसाठी माहितीपर पुस्तके प्रकाशित केली गेली. मुलांसाठी पुस्तके प्रकाशित करण्याकडे त्यांचा विशेष कल होता. अध्यापन, चित्रपट निर्मिती, लॉजिंग-बोर्डिंग असे प्रकाशांनाव्यतिरिक्त इतर अनेक व्यवसाय त्यांनी केले. त्यांनी अनेक प्रकारचे लेखन केले. ‘ज्ञानपारिजात’या विज्ञानकोशाची निर्मिती हे त्यांचे विशेष उल्लेखनीय कार्य मानले जाते.

‘हृदय’ हा त्यांचा पहिला व्यक्तिचित्र संग्रह. त्यात ४ भाग आहेत. एकूण १२ व्यक्तिचित्रणे आहेत. यात व्यक्तिचित्रणाबरोबरच व्यक्तिप्रधान कथाही आहेत. १९३५ ते ५५ या काळात त्यांच्या लेखनावर त्यांच्या अध्यापन व्यवसायाचा प्रभाव होता. आदर्शवादी, बोधवादी व कौटुंबिक  पार्श्वभूमी असलेल्या ‘हृदय’मधील कथा वास्तववादी व सोज्वळ आहेत.

अमर विश्व साहित्य, (कथा), आम्ही खेडवळ माणसं (कादंबरी), उपकारी माणसे (४ खंड), गीत ज्योती (मुलांसाठी अभिनय गीते) , टॉम सायरची साहसे ( अनुवादीत कथा), मॉबी डिकचा राक्षस (अनुवादित कादंबरी) इ. चांगली पुस्तके त्यांच्या प्रकाशन संस्थेद्वारा प्रकाशित झाली आहेत.

                  ———————————————

बाळ ज. पंडित ( २४ जुलै १९२९ ते १७ सप्टेंबर २०१५ )

बाळ ज. पंडित हे क्रिकेट खेळाडू व प्रख्यात क्रिकेट समालोचक होते. वयाच्या ६-७ वर्षापासून त्यांना क्रिकेटची आवड होती. वडील, मामा आणि चुलत भाऊ यांनी त्यांना क्रिकेट खेळण्यासाठी विशेष प्रोत्साहन दिले. १९५९-६०च्या रणजी क्रिकेटमधे ते खेळले. मात्र त्यांची कारकीर्द मैदानापेक्षा मैदानाबाहेरच अधीक गाजली.

लहानपणापासून मराठी व इंग्रजी या दोन्ही भाषांवर त्यांचे चांगले प्रभुत्व होते.  भाषाप्रभुत्व आणि क्रिकेटविषयी असणारं प्रेम यामुळे त्यांनी काही वर्तमानपत्रातून क्रिकेटविषयक लेखन सुरू केले. आकाशवाणीवरूनही त्यांनी क्रिकेटचे समालोचन सुरू केले आणि आपल्या ओघवत्या  भाषेत क्रिकेट घराघरात पोचवले. मैदानावर २० आणि मैदानाबाहेर ५० वर्षे त्यांनी क्रिकेटची सेवा केली. दीर्घकाळ समालोचन करण्याबाद्दल (४२ वर्षे) , ‘लिम्का वर्ल्ड रेकॉर्डने’ त्यांची दखल घेतलीय.

क्रीडा समीक्षक  म्हणून ५० वर्षे त्यांनी वर्तमानपत्रातून क्रिकेटविषयक लेखन केले. त्यांची ३०हून अधीक क्रीडाविषयक पुस्तके प्रकाशित आहेत. ‘पराक्रमी दौरा’ आणि ‘द लिटिल मास्टर’ या पुस्तकांना राष्ट्रीय स्तरावरचे पुरस्कार मिळाले. ‘आमने सामने’ या पुस्तकाला महाराष्ट्र सरकारचा पुरस्कार मिळाला.  

मराठीत देवधरांनी मराठी समालोचन सुरू केले. आणि पंडितांनी ते विशेष लोकप्रिय केले. दोघांनीही क्रिकेटशी संबंधित मराठीत वेगवेगळे शब्द बनवले. शतक, षट्कार, चौकार, यष्टी, गोलंदाज, सीमापार, आपटबार इ. शब्द उदाहरण म्हणून सांगता येतील.

बाळ ज. पंडित यांनी लिहिलेली काही पुस्तके-

१. अटीतटीचे सामने, २. असे सामाने असे खेळाडू , ३. आठवणीतील व्यक्ती आणि प्रसंग, ४. लोकमान्यांचा मानसपुत्र श्रीमंत जगन्नाथ महाराज पंडित , सचिन तेंडुलकर,

२. त्यांनी सुनील गावस्कर यांनी लिहीलेल्या आयडॉल्स, सनी डेज, रन्स अँड रुईन्स या पुस्तकांचे अनुवादही केले आहेत.

आज रघुवीर सामंत आणि बाळ ज. पंडित या दोघांचा स्मृतिदिन आहे. त्या निमित्त या दोघांना सादर वंदन. 

☆ ☆ ☆ ☆ ☆

सौ. उज्ज्वला केळकर

ई–अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ : विकिपीडिया

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

ई -अभिव्यक्ती -संवाद ☆ १६ सप्टेंबर – संपादकीय – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे– ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

सुप्रसिद्ध  मराठी लेखक, नाटककार, पत्रकार श्री. जयवंत द्वारकानाथ दळवी यांचा आज स्मृतीदिन. ( १४ ऑगस्ट १९२५—१६ सप्टेंबर १९९४)

जयवंत दळवी यांचा जन्म गोव्यातील हडफडे गावी झाला. जवळच्या शिरोडे गावी त्यांनी पाचवीपर्यंतचे शिक्षण घेतले. नंतर ते मुंबईला आले. बालपणी त्यांच्यावर राष्ट्र सेवा दलाचे संस्कार झाले होते. श्रमदान मोहिमेतही ते उत्साहाने भाग घेत.  मॅट्रिक झाल्यावर मुंबईच्या व्ही.जे.टी.आय.मध्ये टेक्स्टाइल इंजिनिअरिंगचा डिप्लोमा घेण्यासाठी ते आले होते. पण डिप्लोमा पूर्ण होण्याआधीच ते मुंबईच्या ‘प्रभात’ दैनिकात रुजू झाले. तेथून ते ‘लोकमान्य’ मध्ये गेले. अमेरिकन सरकारच्या मुंबई येथील माहिती खात्यात (युसिस) त्यांनी नोकरी स्वीकारली. पण लेखनासाठी पूर्ण वेळ मिळावा म्हणून वयाच्या पन्नासाव्या वर्षीच  स्वेच्छानिवृत्ती स्वीकारली.

दळवींचे बालपण तीस-चाळीस माणसांच्या, जुन्या परंपरा प्राणपणाने जपणाऱ्या एकत्र कुटुंबात गेले. कुटुंबात विकेशा विधवा होत्या, वेडगळ व्यक्ती होत्या, वेगवेगळ्या वृत्तींची-विकारांची माणसे होती. संस्कारक्षम वयात दळवींचा संपर्क अशा माणसांशी आला. त्यावेळी पाहिलेल्या, मनावर ओरखडे उठवणाऱ्या,आयुष्यातील वेगवेगळ्या भोगांचे,अतृप्त वासनांचे, सुख-दुःखांचे दशावतार, विकार-वासनांच्या आवर्तात हेलपाटणारी, गोंधळली माणसे, या सगळ्याचे वास्तव चित्रण त्यांच्या कथा, कादंबरी, नाटक यात पदोपदी दिसून येते . 

त्यांची पहिली कथा ‘दातार मास्तर’ १९४८मध्ये ‘नवा काळ’ दैनिकात प्रसिद्ध झाली. आणि त्यानंतर त्यांची  लेखणी थांबलीच नाही. विविध साहित्य प्रकार त्यांनी समर्थपणे हाताळले. ‘गहिवर’ (१९५६), ‘एदीन’ (१९५८), ‘रुक्मिणी’ (१९६५), ‘स्पर्श’ (१९७४) आदी १५ कथासंग्रह; ‘चक्र’ (१९६३), ‘स्वगत’ (१९६८), ‘महानंदा’ (१९७०), ‘अथांग’ (१९७७), ‘अल्बम’ (१९८३) आदी २१ कादंबर्‍या; ‘संध्याछाया’ (१९७४), ‘बॅरिस्टर’ (१९७७), ‘सूर्यास्त’ (१९७८), ‘महासागर’ (१९८०), ‘पुरुष’ (१९८३), ‘नातीगोती’ (१९९१) आदी १९ नाटके दळवींनी लिहिली आणि त्यातील बहुतेक पुस्तके गाजली. ‘ लोक आणि लौकिक ’ हे त्यांनी लिहिलेले प्रवासवर्णन आणि ‘ सारे प्रवासी घडीचे ’ हे कोकणातील विलक्षण व्यक्तींचे आणि त्यांच्या जगावेगळ्या कर्तृत्वाचे, विक्षिप्तपणाचे, चित्रण करणारे, विनोदी ढंगाने लिहिलेले पुस्तक खूप वाचकप्रिय ठरले.

दळवींची ‘चक्र’ ही पहिलीच अगदी वेगळ्या विषयावरची कादंबरी. एकूणच मराठी कादंबरीच्या अनुभवक्षेत्राची कक्षा वाढविणारी आणि प्रादेशिकतेची कोंडी फोडणारी कादंबरी म्हणून ती वाखाणली गेली. मुंबईतील झोपडपट्टीमधील गलिच्छ जीवन, तिथे रहाणार्‍यांचे उघडे-नागडे आयुष्य चितारताना, बकाल परिसरात पशुतुल्य आयुष्य जगणार्‍या तेथील व्यक्तींच्या स्वप्नांचा, जीवनमूल्यांचा वेध त्यांनी घेतला आहे. त्यांना पत्रकारितेच्या काळात आलेले जिवंत अनुभव यासाठी फार उपयोगी ठरले होते हे सहज लक्षात येते. मध्यमवर्गीयांना सर्वस्वी अपरिचित असलेल्या चित्रविचित्र संघर्षाचे प्रत्ययकारी चित्रण त्यांनी या कादंबरीत केले आहे. विशेष म्हणजे, या कादंबरीतील व्यक्तिचित्रे, जी त्यातील कथेपेक्षाही महत्त्वाची आहेत, ती दळवींनी फार प्रभावीपणे उभी केली आहेत. मराठीतील एक अभूतपूर्व कादंबरी म्हणून ‘चक्र’चा उल्लेख केला जातो. 

याव्यतिरिक्त, आणखी कितीतरी कादंबऱ्या, कथा, व्यक्तिचित्रणे, आत्मचरित्र,  स्तंभलेखन, यांचा समावेश असणारी त्यांची विपुल साहित्यसंपदा प्रसिद्ध झालेली आहे. लेखन मर्यादेमुळे त्या सर्व लेखनाचा तपशील इथे देता येत नाही याची खरंच खंत वाटते. त्यांच्या लेखनाचे वैशिष्ट्य हे की त्यांच्या या सर्वच लेखनात सहजपणा आहे, वाचकांना खिळवून ठेवण्याची ताकद आहे. ‘. ‘ठणठणपाळ’ हे टोपणनाव धारण करून ‘ललित’ मासिकात त्यांनी ‘घटका गेली पळे गेली’ हे सदर वीस वर्षे चालविले. त्यातून अत्यंत मार्मिक आणि तरल विनोदाचा वस्तुपाठच त्यांनी जाणत्या वाचकांसमोर ठेवला. एकंदरीतच मराठी वाङ्मयव्यवहारातील अनिष्ट, अर्थशून्य आणि वाङ्मयविकासाला मारक ठरणार्‍या अनेकविध प्रवृत्ती त्यांच्या लेखनातून त्यांनी सहजपणे लोकांसमोर आणल्या. गंभीर कथालेखनाबरोबर दळवींनी विनोदी लेख व कथाही लिहिल्या. फॅन्टसीच्या दिशेने जाणार्‍या विक्षिप्त कथा लिहिल्या. मात्र ‘विनोदी लेखक’ म्हणून आपल्यावर शिक्का पडावा, असे त्यांना कधीच वाटले नाही. सर्वसाधारणपणे लेखन गंभीर हवे आणि अधूनमधून विनोद यायला हवा हे पथ्य त्यांनी नेहमीच पाळले. प्रत्यक्षात मात्र ते सदैव प्रसन्न, विनोदी, मिश्किल बोलणारे, चेष्टा करणारे, दुसर्‍यांच्या विनोदाला खळखळून हसून दाद देणारे असे होते. पण ते माणसांत रमणारे असले, तरी वृत्तीने एकाकी होते. 

 ‘ठणठणपाळ’ विषयी ज्ञानपीठकार विंदा करंदीकर यांनी म्हटले आहे की, “ ठणठणपाळच्या भूमिकेतून दळवींनी केलेल्या लिखाणाला व कार्याला तोड नाही. इतकी जागरूकता, इतके शहाणपण, इतका जिव्हाळा आणि इतका परखडपणा मराठी समीक्षात्मक विभागाला अजूनपर्यंत भेटलेला नव्हता.”  

दळवी चतुरस्र प्रतिभेचे लेखक होते. ‘इमोशन अ‍ॅन्ड इमॅजिनेशन अ‍ॅन्ड देअर प्लेस इन लिटरेचर’ या विषयावर संशोधन करून त्यांनी एम.ए.साठी प्रबंधही सादर केला होता. ‘युनायटेड स्टेट्स इन्फर्मेशन सर्व्हिसेस’ (यू.एस.आय.एस.) मध्ये रुजू झाल्यानंतर, इंग्लिश साहित्य भारतीय भाषांमध्ये उपलब्ध व्हावे यासाठी त्या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी खूप प्रयत्‍न केले. मराठी साहित्याला त्यांनी दिलेले योगदान खरोखरच फार महत्त्वाचे आहे. 

महाराष्ट्र शासनाचे, नाट्य परिषदेचे अनेक पुरस्कार त्यांना मिळाले. पण गर्दीपासून ते कायम दूर राहिले. सार्वजनिक सभांमध्ये त्यांनी कधीही सक्रिय भाग घेतला नाही. सभा संमेलने टाळली. ‘अखिल भारतीय साहित्य संमेलना’चे अध्यक्षपदही  त्यांनी नाकारले. 

त्यांच्या लिखाणावरून काही चित्रपट कथा / पटकथा, आणि एकांकिकाही लिहिल्या गेल्या आहेत. तसेच त्यांच्या साहित्यावर भाष्य करणारी “ दु:खाची स्वगते “ ( त्यांच्या १७ कादंबऱ्यांच्या अभ्यासावर आधारित ), “ पत्ररूप दळवी,” “बेस्ट ऑफ जयवंत दळवी “, अशासारखी काही पुस्तकेही लिहिली गेली आहेत. 

मॅजेस्टिक प्रकाशनातर्फे दरवर्षी उत्कृष्ट साहित्यकृतीसाठी  “जयवंत दळवी स्मृती पुरस्कार“ दिला जातो. 

असे चतुरस्त्र साहित्यिक श्री. जयवंत दळवी यांना त्यांच्या आजच्या स्मृतिदिनी भावपूर्ण श्रद्धांजली.

☆☆☆☆☆

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ :साहित्य साधना – कराड शताब्दी दैनंदिनी, गुगल, विकिपीडिया

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

ई-अभिव्यक्ती – संवाद ☆ १५ सप्टेंबर – संपादकीय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित – ई – अभिव्यक्ती (मराठी) 

गंगाधर गोपाळ गाडगीळ

गंगाधर गाडगीळ हे मराठीतील ख्यातनाम अर्थशास्त्रज्ञ, समीक्षक, कादंबरीकार व प्रामुख्याने कथाकार म्हणून प्रसिद्ध आहेत. मराठी कथेला नवे रूप देण्यात, तिची नव्याने मांडणी करण्यात त्यांचा मोलाचा वाटा आहे. म्हणूनच त्यांना मराठी नवकथेचे अध्वर्यु म्हटले जाते.

त्यांचे शालेय शिक्षण गिरगाव, मुंबई येथे झाले. विल्सन महाविद्यालयातून त्यांनी अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र व इतिहास या विषयात एम्. ए. केले. सुरूवातीला त्यांनी किकाभाई प्रेमचंद महाविद्यालय, सुरत येथे अध्यापनाचे काम सुरू केले. नंतर मुंबईतील पोद्दार, सिडनेहॅम व रूपारेल या महाविद्यालयांत प्राध्यापक म्हणून काम केले. नरसी मोनाजी काॅमर्स इकाॅ. महाविद्यालयाचे ते प्राचार्य होते. त्यानंतर त्यानी आपटे उद्योग समूह व वालचंद उद्योग समूह येथे आर्थिक सल्लागार म्हणून काम केले.

एकीकडे अर्थशास्त्राशी संबंधित अशी विविध पदे भूषवत असताना त्यांची साहित्य सेवाही चालू होती. ‘प्रिया आणि मांजर’ ही त्यांची पहिली कथा. ती 1941 साली वाड्मयशोभा मासिकातून छापून आली. याच मासिकातून 1944 साली ‘बाई शाळा सोडून जातात’ ही दुसरी कथा प्रसिद्ध झाली व ती खूप गाजली. पुढे 1946 मध्ये त्यांचा ‘मानसचित्रे’ हा पहिला कथा संग्रह प्रकाशित झाला.

त्यांच्या साहित्यिक कारकिर्दीत त्यांनी अनेक पदे भूषवली. 1955 साली पंढरपूरच्या साहित्य संमेलनात कथा शाखेचे ते अध्यक्ष होते. 1981 साली रायपूर(म. प्र. ) येथे झालेल्या अ. भा. साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते. 1983 साली च्या मुंबईत भरलेल्या मराठी विनोद साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते . मुंबई मराठी साहित्य संघ, मराठी साहित्य महामंडळ या संस्थांचे ते अध्यक्ष होते. तसेच साहित्य अकादमीच्या कार्यकारी मंडळाचे ते सदस्य होते.

मुंबईच्या ग्राहक पंचायतीत ते सक्रीय सहभागी होतेच, पण या संस्थेचे ते 25 वर्षे अध्यक्षही होते. याशिवाय1957 मध्ये राॅकफेलर फाउंडेशनची त्यांना शिष्यवृत्तीही मिळाली होती. त्यानिमित्ताने  हार्वर्ड व स्टॅनफोर्ड विद्यापिठात एक वर्ष वास्तव्य केले होते.

गंगाधर गाडगीळ यांचे साहित्य विपुल प्रमाणात आहे.

त्यातील काही निवडक साहित्य:

कथासंग्रह

अमृत, आठवण, ऊन्ह आणि पाऊस, ओले ऊन्ह, कडू आणि गोड, मानसचित्रे, काजवा, गुणाकार, तलावातले चांदणे, पाळणा, भिरभिरे इत्यादी.

कादंबरी

गंधर्वयुग, दुर्दम्य, प्रारंभ, लिलीचे फूल इत्यादी

प्रवासवर्णन

गोपुरांच्या प्रदेशात, नायगाराचा नादब्रह्म, सातासमुद्रापलीकडे, हिममय अलास्का, इ.

नाटके

आम्ही आपले थोर पुरूष होणार(बालनाट्य), ज्योत्स्ना आणि ज्योती, रहस्य आणि तरूणी, वेड्यांचा चौकोन इ.

समीक्षा ग्रंथ

आजकालचे साहित्यिक खडक आणि पाणी, पाण्यावरची अक्षरे, साहित्याचे मानदंड इ.

ललित

अशा चतुर बायका, आम्ही आपले ढढ्ढोपंत, गरूडाचा उतरला गर्व, निवडक फिरक्या, बंडूचं गुपचूप इ.

आत्मचरित्र

आठवणी च्या गंधरेखा, एका मुंगीचे महाभारत.

प्राप्त  पुरस्कार:

एका मुंगीचे महाभारत ला 1996 चा साहित्य अकादमी पुरस्कार.

जनस्थान पुरस्कार.

श्री. बाळकृष्ण कवठेकर यांनी गंगाधर गाडगीळ यांच्या साहित्य कारकिर्दीचे नेमके वर्णन केले आहे. ते म्हणतात- “गाडगीळांनी विविध प्रकारची विपुल साहित्य निर्मिती केली असली तरी ते प्रामुख्याने ओळखले जातात ते मराठी नवकथेच्या निर्मात्यांपैकी एक म्हणून!मराठी नवकवितेच्या संदर्भात मर्ढेकरांचे जे स्थान आहे, तेच नवकथेच्या संदर्भात गाडगीळांचे आहे. म्हणूनच मराठी नवकथा घडवली ती मुख्यतः गाडगीळानीच. इतरांनी त्याना हातभार लावला  असे म्हणणेच वस्तुस्थितीला धरून होईल. किंबहुना असेही म्हणता येईल की नवकथाकारांमधील नवता टिकून राहिली ती बहुतांश गाडगीळांमुळेच !”

अशा या चतुरस्त्र साहित्यिकाचे 15सप्टेंबर2008 मध्ये वयाच्या 85 व्या वर्षी निधन झाले. त्यांच्या स्मृतीस विनम्र अभिवादन!.

☆☆☆☆☆

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ: विकिपीडिया, दै. लोकसत्ता.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 

सौ. गौरी गाडेकर

ई -अभिव्यक्ती -संवाद ☆ १४ सप्टेंबर – संपादकीय – सौ. गौरी गाडेकर,  ई–अभिव्यक्ती (मराठी)

हिंदी दिवस

14 सप्टेंबर 1953पासून दर वर्षी 14 सप्टेंबर हा दिवस ‘हिंदी दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो.

1918मध्ये झालेल्या हिंदी साहित्य संमेलनात ‘हिंदी ही जनमानसाची भाषा असल्यामुळे तिला राष्ट्रभाषा बनवावी’, असे महात्मा गांधीजींनी म्हटले होते.

पुढे भारत स्वतंत्र झाल्यावर 14 सप्टेंबर 1949 रोजी भारताच्या संविधानसभेने देवनागरी लिपीत लिहिल्या जाणाऱ्या हिंदी भाषेला भारताची राष्ट्रभाषा म्हणून जाहीर केले. इंग्रजीऐवजी हिंदीला राष्ट्रभाषेचा दर्जा देणे हे आपल्या स्वातंत्र्याचे, अस्मितेचे प्रतीक होते. राष्ट्रभाषा हिंदी, लिपी देवनागरी, मात्र अंक आंतरराष्ट्रीय रूपात असावेत, असे घोषित केले गेले.

पण या प्रस्तावाला अहिंदीभाषिक राज्यांतील जनतेने कसून विरोध केला. त्यामुळे इंग्रजीचे स्थान तसेच राहिले.

स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर राष्ट्रभाषा म्हणून हिंदीचे महत्त्व प्रस्थापित करण्यासाठी काका कालेलकर, हजारीप्रसाद द्विवेदी, सेठ गोविंददास, व्यौहार राजेंद्रसिंह यांनी अथक परिश्रम केले.

बोलणाऱ्या व्यक्तींची संख्या बघितली, तर अख्ख्या जगात इंग्रजी व चिनीनंतर हिंदी भाषा बोलणाऱ्यांचा तिसरा नंबर लागतो. पण चांगल्या प्रकारे हिंदी बोलणे, लिहिणे, वाचणे जमणाऱ्या व्यक्तींची संख्या त्या मानाने कमी आहे व ती आणखी कमी होत जात आहे. व्यवहारातही हिंदी शब्दांची जागा इंग्रजी शब्द घेत आहेत. त्यामुळे हिंदी भाषा लुप्त होण्याच्या शक्यतेकडे वेगाने जात आहे. त्यामुळे हिंदी भाषेप्रती असणाऱ्या आपल्या कर्तव्याची आठवण असावी, म्हणून हिंदी दिवस साजरा करणे महत्वाचे आहे. जागतिक पातळीवरील आकडेवारी पाहायची झाली, तर योगाला 177 देशांचे समर्थन मिळाले ;पण हिंदीला 129 देशांचे समर्थन मिळवण्यात आपण अजूनही यशस्वी झालो नाही.

हिंदी भाषेचे महत्त्व व तिच्या वापराची नितांत आवश्यकता लोकांच्या मनावर बिंबवण्यासाठी हिंदी दिवस साजरा केला जातो.

या दिवशी हिंदीच्या प्रचारासाठी विविध उपक्रम राबवले जातात. हिंदी निबंधलेखन, वक्तृत्वस्पर्धा,हिंदी टंकलेखन स्पर्धा आयोजित केल्या जातात.

या दिवशी सरकारी कार्यालयांत इंग्रजीऐवजी हिंदीचा वापर करण्याचा प्रयत्न करतात.

हिंदीच्या विकासाचं काम करणाऱ्या व्यक्तींना, तसेच हिंदीच्या प्रचारासाठी विशेष योगदान देणाऱ्या व्यक्तीला पुरस्कार दिला जातो.

तांत्रिक वा वैज्ञानिक विषयांवर हिंदीत लिहिणाऱ्या व्यक्तींमधून 13 जणांना (पहिला, दुसरा, तिसरा व 10 उत्तेजनार्थ) राजभाषा गौरव पुरस्कार दिला जातो. तांत्रिकी व विज्ञानक्षेत्रात हिंदी भाषेला पुढे नेणे, हे या पुरस्काराचे उद्दिष्ट आहे.

सरकारी कामकाजात हिंदीचा उपयोग वाढवण्यासाठी समिती, विभाग, मंडळानी हिंदीत केलेल्या श्रेष्ठ कार्यासाठी राजभाषा कीर्ती पुरस्कार प्रदान केला जातो.

आजच्या या हिंदी दिवसाच्या निमित्ताने आपणही हिंदी भाषेच्या विकासकार्यात योगदान देण्याची प्रतिज्ञा करूया.

☆☆☆☆

सौ. गौरी गाडेकर

ई–अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ : विकीपीडिया

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈