50, 60 वर्षांपूर्वी पुण्याच्या चार लाखाच्या वस्तीत एक लाखाच्या वर नुसत्या सायकलीचं होत्या. प्रत्येक घरात दोन तरी सायकली असायच्या. मुला मुलींचा कॉलेज प्रवास सुरू झाला तो सायकली वरूनच नव्या सायकलीला 110 ते 140 रुपये किंमत असायची पण अहो!सर्वसामान्यांसाठी ही पण किंमत खूप होती. कशीतरी जोडाजोडी करून, काही वडिलांच्या पगारातून, थोडे आईच्या सांठवलेल्या हिंगाच्या डबीतून तर थोडे स्वकष्टाचे दूध, पेपर टाकून मिळवलेल्या पैशाची जोडणी करून रु50, 60 उभे करायचे आणि सेकंड हॅन्ड सायकल दारात यायची. त्याच्यातही समाधान मानणारी ती पिढी होती. लेखक डॉ एच वाय कुलकर्णी त्यांच्या लेखात गमतीदार किस्सा लिहितात 1955 साली श्रीअंतरकरांकडून मी सायकल घेतली, ती तब्बल 30 वर्ष वापरलेली होती त्यानंतर मी ती 1960 सालापर्यंत वापरली त्यावेळी कॉर्पोरेशनला वार्षिक टॅक्स अडीच रुपये असायचा मग पत्र्याच्या बिल्ला मिळायचा तो सायकलला लावला नाही तर कॉर्पोरेशनच्या लोकांच्या तावडीत सायकल स्वार सहज पकडला जायचा. भर दिवसाची ही कथा तर रात्रीची वेगळीच कहाणी, रात्री रॉकेलचा दिवा हवाच. तो दिवा सायकल खड्ड्यात गेली की डोळे मिटत असे. मग काय सगळाच अंधकार. आणि मग पोलिसांनी अडवल्यावर कष्टाने सांठवलेले अडीचशे रुपये रडकुंडीला येऊन पोलिसांच्या स्वाधीन करावे लागायचे..
मोहिमेवर जाणारी पेशवाई कारकीर्द संपून पुण्याच्या परिसरातील त्यांची घोडदौड संपुष्टात आली आणि पुण्याच्या रस्त्यावर टांग्याच्या घोड्याच्या टापा सुरू झाल्या. प्रमुख साधन म्हणून हजारभर टांगे पुण्यात फिरू लागले विश्रामबाग वाडा आणि सदाशिव पेठ हौद चौकात दत्त उपहारगृहाजवळ टांगा स्टॅन्ड असायचा, बाजीराव रोड वरून नू. म. वि. पर्यन्त आल्यावर आनंदाश्रम ते आप्पा बळवंत चौक हा रस्ता इतका अरुंद आणि गर्दीचा होता की समोरून बस आली तर येणाऱ्या सायकल स्वाराला उडी मारून बाजूलाच व्हावं लागायचं.
1953 पासून टांग्याचा आकडा घसरला आणि रिक्षाचा भाव वधारला.
1960 नंतर आली बजाजची व्हेस्पा स्कूटर, मग स्कूटरची संख्या वाढून सायकलचा दिमाख आटोपला. त्यात पीएमटी बसने भर टाकली. बस भाडं कमी, पुन्हा सुरक्षित, आरामात प्रवास.. मग टांगेवाल्यांना टांग मिळून सायकल स्वारही तुरळक झाले.
पण काही म्हणा हं ! इतर नावाच्या बिरुदाबरोबर पुण्याला सायकलीचं शहर हे नांव पडलं होतं त्या काळी. आत्ताच्या काळात मात्र गाड्यांच्या गर्दीतून सुळकांडी मारून पुढे जाणारा विजयी वीर क्वचितच दिसतो. आणि हो ! एखादा ज्येष्ठ नागरिक तरुणाला लाजवेल अशा चपळाईने सायकल स्वार झालेला आजही दिसतो. पण असं काही असलं तरी तेंव्हांची मजा काही औरच होती.
तर मंडळी आपण ही आठवणींची ही शिदोरी घेऊन सायकलवरून फेरा मारूया का?
डॉक्टर केळकर खूप आजारी होते. एकेकाळचे जळगावचे नामांकित, रुग्णांशी स्नेहसंबंध ठेवणारे आणि अतिशय सचोटीने, कर्तव्यबुद्धीने वैद्यकीय पेशा सांभाळणारे कुशल, शल्यचिकित्सक ते होते. मी त्यांना कलियुगातले कर्मयोगी असेच म्हणायचे. ते असे मरणासन्न अवस्थेत असताना मी त्यांना भेटायला गेले तेव्हा मला पाहून त्यांच्या चेहऱ्यावर स्मितरेषा उमटली. म्हणाले, ” ये. बैस. कशी आहेस? “
खरं म्हणजे हा प्रश्न मी त्यांना विचारणार होते ना?
त्यावेळी मनात आलं ९० व्या वर्षी महाप्रयाणाला निघालेली व्यक्ती, वेदनांच्या पलिकडे जाऊन इतकी शांत कशी असू शकते? भयमुक्त, अलिप्त, स्वीकृत. मी त्यांचा हात धरून विचारले, “कसे आहात सर ?”
“अगं! मी छान आहे, काही तक्रार नाही. ”
आम्ही छान गप्पाही मारल्या. त्यांच्या वेदना मला जाणवत होत्या पण ते मात्र त्या सर्वांना पार करून छान बोलत होते
दुसऱ्याच दिवशी त्यांच्या निधनाची बातमी आली आणि सहजपणे मला महाभारतातला तो अत्यंत सुंदर, अर्थपूर्ण श्लोक आठवला.
अनित्यं यौवनं रूपं
जीवितं द्रव्यसंचय:।
आरोग्यं प्रियसंवासो
गृध्येत्तत्र न पंडित:॥
तारुण्य, सौंदर्य, आयुष्य, आरोग्य, प्रियजनांचा सहवास हे सारं परिवर्तनीय आहे. चिरंतन नाही, अशाश्वत आहे. पण जे सुजाण असतात ते या सर्व गोष्टींमध्ये गुंतून पडत नाहीत. ते फक्त शाश्वताचाच पाठपुरावा करतात.
जेव्हापासून माणसाचं जगणं सुरू होतं तेव्हापासून पळणं, धावणं सुरू होतं. शिक्षण, नोकरी, पैसा, पद, अधिकार, कीर्ती, चांगलं, अधिक चांगलं, त्याहून उत्तम मिळवण्यासाठी त्याची पुरी दमछाक होते. जास्तीत जास्त जमीन पादाक्रांत करण्यासाठी तो धाव धाव धावतो आणि सूर्यास्त समयी त्याला जाणवते ती फक्त एक घोट पाण्याची गरज. त्यावेळी त्याच्यासाठी शाश्वत फक्त एकच असते का? एक घोट पाणी. ? अंततः त्याला काहीच मिळत नाही. ना जमीन ना पाणी ना शांती. त्यातच त्याचा अंत होतो.
या पार्श्वभूमीवर मला डॉक्टर केळकर यांचे मृत्यूश्येवरचे “मी छान आहे” हे शब्द खूप महत्त्वाचे वाटतात. त्यात एक स्वीकृती होती. जो जन्माला येतो तो मरणाला घेऊनच. मृत्यू हेच सत्य आहे. जगणं ते मरणं हा सत्याकडून सत्याकडे जाणारा प्रवास आहे. त्या प्रवासातलं जे अपरिवर्तनीय, चिरंतन, निरंतर, कायमस्वरूपी असणारं जे काही आहे तेच शाश्वत आणि या शाश्वताची कास धरून कर्म करणारा आणि कर्मातून अलिप्त होणारा तो खरा ज्ञानी. असा माणूस मरतानाही आनंदी असतो कारण मुळातच तो देहाभिमानी नसतो. कालचक्राची स्थित्यंतरे त्यांनी मानलेली असतात, जाणलेली असतात. बाल्य, शैशव, यौवन आणि वार्धक्य या परिवर्तनीय अवस्थांचं त्याला ज्ञान असतं. त्यामुळे तो कधीही विचलित नसतो. भंगुरतेच्या पाठी तो धावत नाही. त्याची कर्मेही एका अज्ञात शक्तीला समर्पित असतात म्हणून तो मुक्त आणि आनंदी असतो आणि अशा मुक्ततेत, आनंदात शाश्वतता असते.
मी एक अत्यंत पढतमूर्ख, सामान्य व्यक्ती आहे. भल्याभल्या ग्रंथवाचनातूनही मला आत्मा— परमात्म्याचं ज्ञान झालेलंच नाही. पण डॉक्टर केळकर यांचे तीनच शब्द.. “ मी छान आहे “ मला शाश्वत काय असते याचा अर्थ सांगून गेले हे मात्र निश्चित.
‘तरीही मी मतदान केलेच ‘. अनेक अडचणी आल्यात तरी सांगायचं आहे मला,
‘तरीही मी मतदान केलेच’. खरंच ऐका आता माझ्या अडचणी.
मी पण या देशातच रहाते आणि इथे लोकशाहीच आहे. या लोकशाहीतच घडलेला माझा खराखुरा अनुभव मी मांडणार आहे. सगळे जण सारखं सांगताहेत सध्या ‘मतदान करा मतदान करा ‘ म्हणून ! माझाही एक अनुभव जरूर वाचा सख्यांनो.
आम्ही आमच्या सोसायटी साठी जागा विकत घेतली नियमाप्रमाणे ले आऊट पाडून मंजूर केले. नकाशा मंजूर केला व त्यावर घरे बांधलीत. सोसायटीने ६० फूट डेव्हलपमेंट रोड पण आपल्या जागेतून सोडला जो आजूबाजूच्या सोसायट्यांशी संलग्न आहे. सगळे बँकेत असल्याने आपपल्या बदलीच्या गांवी होते दरम्यान त्यावेळचा मनपा इंजिनियर, नगरसेवक व R L T सारख्या अकोल्यातील नामवंत कॉलेजमधील एक प्राध्यापक -बिल्डर यांनी संगनमताने ६० फूट डी पी. रोडवर घरे बांधायला सुरवात केली. इथे जे मोजके रहायला आले होते त्यांनी त्यांच्या बांधकामाची रेघ आखली तेव्हापासून विरोध केला व कोर्टात गेले. मनपाकडे तक्रार दिली तरी उपयोग झाला नाही. मनपाने त्यांच्या विरुद्ध नोटिसेस् काढल्या पण त्याचा उपयोग झाला नाही. मनपाने कुठलीच कारवाई केली नाही. कारवाई केली नाही याचाच दुसरा अर्थ संरक्षण दिले असाच निघू शकतो. केस चालू असतानाही पूर्ण रस्ता बंद केला या नागरिकांनी. तरी मनपातर्फे कुठलीच कारवाई झाली नाही. माझ्या प्लॉट मधून सगळ्या नागरिकांना, मी विरोध केला तरी जबरदस्तीने रस्ता पाडून दिला. ३५ वर्षे झाले केस लढतोय. जिंकलो आहे. पण कारवाई केल्याच जात नाही. सगळ्याच राजकीय पक्षांचे नेते त्यांच्या पाठीशी आहेत.
आता तर इतक्या वर्षांपासून मंजूर असलेल्या लेआऊट मधील येवढा मोठा रस्ताच कॅन्सल करून पूर्ण डेव्हलपमेंट रोडचा प्लान बदलून टाकला असल्याचे कळले. पुणे टाऊन प्लॅनिंग मधून मंजूर केलाय असे सांगण्यात
आले. चोर चोर मौसेरे भाई झाले सगळे. इलेक्शन पूर्वी लगबगीने हे काम केल्या गेले. अवैध वस्त्यांची गठ्ठा मते मिळावीत म्हणून. ही लोकशाही आहे की ठोकशाही ! तुम्हीच सांगा सख्यांनो. न्यायालयाचं सूत्र आहे ‘ १०० गुन्हेगार सुटले तरी चालतील पण एका निर्दोषाला फाशी कायला नको ‘ सुटलेत नं इथे १०० गुन्हेगार ! १०० गुन्हेगारांना तर सोडलंच पण एका निर्दोषाला फाशी पण झालीच आहे. व्यक्तिशः माझी व माझ्या सोसायटीतल्या लोकांची अवस्था कशी आहे सांगू का सध्या ? ” वाघाने शिकारीसाठी हरिणीची मान पकडलीय. ती शेवट पर्यंत सुटण्याची धडपड करतेय. पण शेवटी तिलाही कळलंय की आपण मरणारच आहोत “अशी आहे.
तुम्हीच सांगा आम्ही मतदान करायचे का?
तरी पण मी मतदान केले आहे. पण ठप्पा मारल्यावर खूप रडले आहे.
आप्पांविषयी माझ्या वडिलांना नुसताच आदर नव्हता तर त्यांच्यावर त्यांचे अलोट प्रेम होते. आप्पा म्हणजे माझ्या वडिलांसाठी ते त्यांच्या पित्यासमान होते. पप्पांनी त्यांच्या वडिलांना पाहिले सुद्धा नव्हते कारण ते जेमतेम चार महिन्याचे असतानाच त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले.
आप्पा म्हणजे पप्पांच्या मावशीचे यजमान. पप्पांचे बालपण, कुमार वय घडवण्यात माझ्या आजीचा वाटा, तिचा त्याग, तिची तळमळ आणि केवळ मुलासाठी जगण्याचं तिचं एकमेव ध्येय हे तर अलौकिकच होतं. पण या सर्व बिकट वाटेवर माझ्या आजीला आप्पांनी खूप सहाय्य केलं होतं. अगदी निस्वार्थपणे. त्यांनीच आजीला शिवणाचे मशीन घेऊन दिले आणि तिच्या उदरनिर्वाहाची सोय करून दिली होती. शिवाय पप्पांचीही त्या त्या वेळची मानसिकता त्यांनी सांभाळली होती. बरंच व्यावहारिक, बाहेरच्या जगात वावरताना आवश्यक असणारं शिक्षण त्यांच्याकडूनच पप्पांनी घेतलं असावं. अगदी भाजीपाला, फळे, मटण, मासे यांची पारख कशी करावी इथपासून सहजपणे जाता जाता अप्पांनी त्यांना बरंच काही शिकवले होते. माय—लेकाच्या आयुष्यात कुठलंही लहान मोठं संकट उभं राहिलं की आप्पांचा त्यांना आधार असायचा.
आप्पा आणि गुलाबमावशीला चार मुलं. भाऊ, पपी, बाळू आणि एक मुलगी कुमुद आत्या. या परिवाराविषयी पप्पांना अपरंपार जिव्हाळा होता आणि तितकाच जिव्हाळा त्यांना सुद्धा पप्पांविषयी होता. पप्पा म्हणजे त्यांचा मोठा भाऊच होता. मोठ्या भावाविषयी असावा इतका आदर त्यांनाही पप्पांविषयी होता. पप्पांची तीच फॅमिली होती आणि पर्यायाने आमचीही. आमची एकमेकांमधली नाती प्रेमाची होती, रुजलेली होती, अतूट होती आणि आजही ती टिकून आहेत अगदी तिसऱ्या पिढीपर्यंत.
पप्पांच्या आयुष्यातले आप्पा आणि मी मोठी होत असताना पाहिलेले, अनुभवलेले अप्पा यांच्यात मात्र तशी खूप तफावत होती. माझ्या आठवणीतले आप्पा पन्नाशी साठीतले असतील. डोक्यावरचे गुळगुळीत टक्कल, अंगावर शुभ्र पांढरा सदरा पायजमा आणि दोन्ही खांद्यावर अडकवलेली शबनम पिशवी.. एखाद्या पुढार्‍यासारखेच ते मला कधी कधी वाटायचे. सकाळ संध्याकाळ ते घराबाहेर पडायचे. तसे ते निवृत्तच होते पण घरासाठी बाजारहाट ते करायचे, देवळात वगैरेही जायचे. त्यांचा थोडाफार मित्रपरिवारही असावा. संध्याकाळी मात्र ते ठाण्याच्या स्टेशन रोडवरच्या मराठी ग्रंथ संग्रहालयात जात आणि घरी येताना त्यांच्या शबनम पिशवीत निरनिराळ्या वर्तमानपत्राच्या घड्या आणत. ते नियमित पेपर वाचन करत आणि राजकारणावरच्या जोरदार चर्चा त्यांच्या घरी घडलेल्या मी ऐकल्या आहेत त्यात माझे पप्पाही असायचे.
मला आता नक्की आठवत नाही पण कुणा एका जिवलग मित्राला कर्ज घेताना त्यांनी गॅरंटी म्हणून सही दिली होती आणि त्यांच्या या जिवलग मित्राने बँकेचे कर्ज न फेडता गावातून गाशा गुंडाळला होता. तो चक्क बेपत्ता झाला आणि आप्पा गॅरेंटियर म्हणून बँक कर्ज वसुलीसाठी त्यांच्या मागे लागली. आप्पांची मालमत्ता म्हणजे त्यांचं राहतं घर… त्यावरही टाच आली. कर्जाची रक्कम तरी ही पूर्ण भरली गेली नसती तर आप्पांना अटकही होऊ शकत होती. पण अशा संकट समयी त्यांचे सुसंस्कारी आणि आप्पांविषयी आदर बाळगणारे त्यांचे जावई बाळासाहेब पोरे त्यांच्यापाठी खंबीरपणे उभे राहिले. आमच्या कुमुदात्यावर त्यांचं निस्सीम प्रेम होतं. तिच्या डोळ्यात साठलेल्या अश्रुंमुळेही ते भावुक झाले असावेत पण त्यांनी त्यांच्या जवळची सगळी पूंजी, स्वतःचे घर मोडून आप्पांसाठी बँकेतलं कर्ज फेडलं आणि या गंडांतरातून आप्पांना सहीसलामत मुक्त केलं. या बदल्यात बाळासाहेब, कुमुदआत्या आणि त्यांची तीन मुलं यांच्या राहण्याची व्यवस्था आप्पांनी त्यांच्याच घरातल्या माळ्याचे नूतनीकरण करून आणि तो माळा राहण्यायोग्य करून केली. कदाचित हा खर्चसुद्धा बाळासाहेबांनीच केला असावा. आता त्या घरात वरती कुमुदआत्याचा परिवार आणि खाली आप्पांचा परिवार असे एकत्र राहू लागले. अर्थात या सर्व प्रकरणात खरी गैरसोय सोसली ती बाळासाहेब आणि कुमुदआत्यांनी.. पण तरीही भावंडं, आई वडील यांच्यावरील प्रेमामुळे तसे सारेच आनंदाने राहत होते आणि या अखंड परिवाराला आमचाही परिवार जोडलेला होताच. आज जेव्हा मी या सर्वांचा विचार करताना माझ्या बालपणात जाते तेव्हा मला एक जाणवते की नाती का टिकतात? ती का बळकट राहतात ? असं कुठलं रसायन अशा नात्यांमध्ये असतं की जे अविनाशी असतं!
हीच नाती नंतरच्या काळात बदलत गेलेली मी पाहिली, पण आज मला फक्त याच टप्प्यापर्यंत जाणवलेलं तुम्हाला सांगायचं आहे आणि जेव्हा या परिवाराच्या चौकटीतल्या, जरी सुखी असलेली ही चौकट असली तरीही तिच्या केंद्रबिंदूविषयीचा विचार करताना, अर्थात या केंद्रबिंदूशी आप्पांची मूर्ती असायची आणि असं वाटायचं आज जे काही चित्र आहे ते केवळ आप्पांमुळे. हे वेगळं असू शकलं असतं. पहिला प्रश्न माझ्या मनात यायचा की पप्पांना व्यवहाराचे धडे देणारे आप्पा असे फसवणुकीच्या जाळ्यात अडकलेच कसे आणि कुठेतरी मला असंही वाटायचं आप्पांच्या मनात अपराधीपणाचा लवलेशही नव्हता. त्यांची नोकरीही टिकली नव्हती तरी त्यांचं घरातलं बोलणं, वागणं रुबाबदारच असायचं. त्यांच्यामुळे त्यांच्या थोरल्या मुलाला— भाऊला पुढे शिकता आलं नाही. मिळेल ती नोकरी पत्करून लहान भावंडांचे शिक्षण पूर्ण करण्यासाठी, आई-वडिलांच्या संसाराला हातभार लावण्याची जबाबदारी त्याला उचलावी लागली होती आणि कदाचित परिवारामध्ये जे पुढे कलह निर्माण झाले त्याची कुठेतरी बीजं इथेच रोवली गेली असावीत.
बाळासाहेब आणि कुमुदआत्यांनी तर स्वतःच्या संसाराला मुरड घालून आप्पांना वेळोवेळी मदत केली पण आप्पांनी कधीच कुठल्याही प्रकारचं अपराधीपण स्वतःवर पांघरून घेतलंच नाही. किती गमतीशीर असतं हे जीवन!
माझ्या आठवणीले आप्पा हे असे पुढचे होते म्हणून त्यांच्याविषयी माझ्या मनात थोडा राग होता. मला ते दुसर्‍यांच्या जीवावर आरामशीर जगणारे वाटायचे. पण याच आप्पांनी माझ्या आजीला आणि वडिलांना मायेचा आधार दिला होता, त्याची नोंद मी का ठेवू शकत नव्हते? उपकारकर्त्या आप्पांची प्रतिमा माझ्या मनात निर्माण होत नव्हती. त्यावेळी मी पप्पांना आवडणार नाही म्हणून माझा आप्पांविषयी असलेला एक वेगळाच सुप्त राग कधी उघड करू शकले नाही.
आप्पा ही व्यक्ती मला फारशी नाही आवडायची. शिवाय तो राग कधीही निवळला नाही त्याला आणखी एक कारण होतं, ते म्हणजे माझ्या आठवणीत ते गुलाबमावशीशी म्हणजे त्यांच्या पत्नीशी कधीही चांगले प्रेमाने, आदराने, वागले नाहीत. गुलाबमावशी मला फार आवडायची……. गोरीपान, ठुसका थुलथुलीत बांधा, गळ्यातलं ठसठशीत मंगळसूत्र आणि कपाळावरचं गोल कुंकू, गुडघ्यापर्यंत अंगावर कसंतरी गुंडाळलेलं सैलसर काष्टा असलेलं नऊवारी लुगडं पण तरीही ती सुंदरच दिसायची आणि अशी ही गुलाबमावशी मला फार आवडायची. ती माझ्या आजीइतकी हुशार नव्हती, भोळसट, भाबडी होती, तिचं बोलणंही खूप वेळा गमतीदारच असायचं. तिला नक्की काय म्हणायचं ते कळायचे नाही. आणि हो ती अत्यंत सुंदर स्वयंपाक करायची.
आमची शाळा त्यांच्या घरापासून जवळ असल्यामुळे शाळा सुटल्यावर मी खूप वेळा गुलाबमावशीकडे जायची. मला खूप भूक लागलेली असायची. मग ती डब्यातली सकाळची नरम पोळी, आणि वालाचं बिरडं किंवा कुठलीतरी भाजी, तिने केलेलं कैरीचं लोणचं ताटलीत वाढायची. अमृताची चव असायची त्या अन्नाला. पैशाची इतकी ओढाताण असलेल्या कुटुंबातही ती जे घरात उरलं सुरलं असेल त्यातून चविष्ट पदार्थ रांधून सगळ्यांना पोटभर खायला द्यायची मग तिला अन्नपूर्णा का नाही म्हणायचे? आणि अशा या भाबड्या अन्नपूर्णेवर आप्पा पुरुषी हक्काने, मिजासखोर नवरेगिरी करायचे. सतत तिला हुडुत हुडुत करायचे. कुणाही समोर तिचा अपमान करायचे. ती जर काही आपली मतं मांडू लागली तर तिची अक्कल काढायचे आणि तिला जागच्या जागी गप्प बसवायचे. त्यावेळी मला ती गुलाबमावशी नव्हे तर गुलाममावशी भासायची. तिच्या अशा अनेक उतरलेल्या चर्या माझ्या मनात आजही वस्ती करून आहेत. कुणीच का आप्पांना रोखत नाही असे तेव्हा मला वाटायचे आणि आज वाटते की “मी पण का नाही गुलाब मावशीची बाजू घेऊन आप्पांना कधीच बोलले नाही?” केवळ लहान होते म्हणून? पप्पाच सांगायचे ना, ” जिथे चूक तिथे राहू नये मूक”.
पप्पांचे आप्पांइतकेच गुलाबमावशी वर प्रेम होतं. मग त्यांनीही आप्पांना कधीच का नाही त्यांच्या या वागण्याविषयी नापसंती दर्शविली? या कुठल्याही प्रश्नांची उत्तर मला तेव्हा आणि नंतरही कधीच मिळाली नाहीत. पण ही न मिळालेली उत्तरं शोधणं हा एक प्रकारे माझ्या जडणघडणीचा भाग ठरत होता.
गुलाबमावशी आमच्या घरी यायची तेव्हा आजीजवळ मन मोकळं करायची. आजीही बहिणीच्या मायेने तिची आसवं पुसायची. आप्पांचे उपकार जाणून ती आप्पांविषयी गैर बोलू शकली नसेल पण गुलाबमावशीला धीर द्यायची. कधी बोचक्यात तांदूळ बांधून द्यायची. तिच्या आवडीचा गोड मिट्ट चहा द्यायची. आमच्या घरातल्या मधल्या खोलीत चाललेलं या दोन वृद्ध बहिणींचं मायेचं बोलणं आजही माझ्या मनाला चरे पाडतं.
पण त्यावेळी मुलगी म्हणून जगत असताना मी मात्र मनाशी एक ठरवलं होतं, “आयुष्यात आपली कधीही गुलाबमावशी होऊ द्यायची नाही. जगायचं ते सन्मानानेच, स्वत:चा स्वाभिमान, स्वत्व आणि ओळख ठेऊनच.
☆ माझं काम माझ्यासाठी नक्की काय आहे? ☆ सुश्री तृप्ती कुलकर्णी ☆
आपल्यापैकी अनेकांना असं वाटतं की कष्टकरी लोक म्हणजे शारीरिकदृष्ट्या श्रम करणारी लोकं पैशाची अडचण किंवा चणचण असते म्हणूनच काम करतात. यापेक्षा फार काही वेगळी अपेक्षा ते आपल्या कामाकडून ठेवत नसावेत किंवा नसतात. पण असं नक्कीच नाहीये.
नुकत्याच घडलेल्या प्रसंगांनं हे पुन्हा एकदा अधोरेखित झालं.
गोष्ट अशी की आमच्या सोसायटीत इमारतीचा जिना झाडायला येणाऱ्या आणि कचरा गोळा करायला येणाऱ्या मावशी काल अॅडमिट होत्या. त्यामुळे त्या आज काही कामावर येतील असं मला वाटलं नाही. पण आश्चर्याचा धक्का म्हणजे त्या आज चक्क कामावर आल्या आणि त्यांनी सर्व काम केलं.
याबाबत नंतर त्यांची मुलगी आमच्याकडे काम करण्यासाठी आली असताना मी तिच्याशी विचारपूस केली. तेव्हा ती मला म्हणाली, “की ताई सगळेजण तिला समजावून सांगत होते पण तिने कुणाचंही ऐकलं नाही. आणि मग मी विचार केला की आईच्या जागी मी असते तर मीदेखील अशीच कामावर आले असते. ”
मी आश्चर्याने तिच्याकडे पाहिलं आणि विचारलं की, “अहो तुम्हाला इतक्या इमर्जन्सीमध्ये कामावर न येतादेखील पैसे दिलेच असते. इतकी माणुसकी तर कुणीच सोडत नाही. अनुभव आहे की त्यांना. ”
यावर त्यांची मुलगी म्हणाली, “पण ताई पैसा म्हणजे सगळं नव्हे. “
मी म्हटलं म्हणजे? यावरती त्यांची मुलगी बोलू लागली. ती म्हणाली, “गेल्या दोन वर्षांपासून मलासुद्धा लोक आडून आडून विचारतात आता तुमची दोन्ही मुलं शिकली. नोकरीला लागली. सुना आल्या. नातवंड झालं. सून नोकरी करते. मग तुम्ही इतर घरची कामं का करता? ती सोडून आराम करा. नातीला सांभाळा. इतकी दगदग करण्याची गरज नाही. पण मी कुणाचं ऐकलं आणि ऐकणारही नाही. कारण मला माझं काम म्हणजे फक्त पैसे मिळवून देण्याचं साधन असं वाटत नाही.”
मग मी त्यांना विचारलं, “काय वाटतं तुम्हाला तुमचं काम म्हणजे ? काय आहे ते तुमच्यासाठी?”
यावर त्या म्हणाल्या, “ताई आपलं काम म्हणजे आपलं इमान असतं. आपला मान असतो. पैसा नंतर येतो पण आधी आपल्याला विश्वास असतो की आपण आपल्या पायावर जगू शकतो. मी चार घरची धुणीभांडी, केरफरशी करते. सगळ्यांच्या घराच्या किल्ल्या माझ्याकडे असतात. विश्वासाने सगळे नसताना त्यांच्या घरात काम करून वर्षानुवर्ष त्या किल्ल्या मी माझ्या घराच्या असल्यासारख्या सांभाळते. सगळेजण सणासुदीला मला त्यांच्या घरातला माणूस असल्यासारखं वागवतात. चार माणसं चार चांगल्या गोष्टी सांगतात. अगदी सहज मला बराच चांगल्या गोष्टी ऐकायला, बघायला मिळतात. रोज बाहेर येताना जाताना घडणाऱ्या गोष्टी मला नवीन विचार करायला भाग पाडतात. हे सगळं मला माझ्या कामामुळे अनुभवायला मिळतं. माझा आत्मविश्वास आणि सन्मान म्हणजे काम आहे. जर मी हे सगळं सोडून घरी नुसती बसून राहिले. तर मला खायला प्यायला, कपडे घालायला सगळं मिळेल. पण माझी ओळख जी काही आहे ती मात्र नसेल. मी फक्त आई, बायको, आजी एवढ्याच नात्यापुरती उरेल आणि मला तसं जगायचं नाहीये. मला माझी ओळख वेगळी ठेवायचीय. शिकले असते नोकरी केली असती तरी मी कायम नोकरीतलं काम करत राहिले असते नंतर आणखीन काही वेगळं करत राहिले असते. आता शिकले नाही म्हणून काय झालं.. जे काम करायला मला मिळालं आहे त्याने एक प्रामाणिक बाई.. एक चांगलं काम करणारी बाई म्हणून माझी ओळख झाली आहे ती मला जास्त महत्त्वाची वाटते. ”
जेमतेम सातवी शिकलेल्या घरकाम करणाऱ्या बाईचे हे विचार खऱ्या अर्थाने पुढारलेले आहेत. वर्षानुवर्ष त्या सगळ्यांकडे काम करतात. त्यांच्याबाबत आत्तापर्यंत काहीच तक्रार नाही. अतिशय आनंदाने गाणं गुणगुणत हसत खेळत त्यांचं काम चालू असतं. यामागे त्यांचा हा विचार आहे हे आज मला इतक्या वर्षांनी कळलं. आणि खरच खूप छान वाटलं. शिक्षणाचा आणि प्रगल्भ विचारांचा किंवा जगण्याचा प्रत्येक वेळी संबंध असतोच असं नाही हे पुन्हा एकदा सिद्ध झालं.
मनात विचार आला की प्रत्येकाने असा विचार करायला हवा की माझं काम माझ्यासाठी नक्की काय आहे ! फक्त पैसे मिळवून देणारे साधन की आणखीन काही? कारण या ‘आणखीन काही वरतीच’ मनाचं सुखसमाधान अवलंबून आहे. नाही का?
एक आटपाट देश होता. त्याचे नाव कधी हिन्दुस्थान होते, कधी इंडिया होते, तर कधी भारत होते. त्याचा एक वेगळाच इतिहास आहे.
तिथे फार पूर्वी नेहेमीच हवे हवेसे वाटणारे रामराज्य होते. राजा राम सदाचारी व सत्यवचनी होता. प्रजेचा चाहता होता.
राजेशाही नंतरही चालू होती. अनेक आक्रमणे झाली, स्वातंत्र्य लढे झाले. देश स्वतंत्र झाला. लोकांनी लोकांसाठी बनवलेली लोकशाही आली.
ह्या आटपाट देशात एक ‘अकोला’ नावाची आटपाट नगरी होती. ह्या नगरीत एक बँक होती. बँकेने त्यांच्या कर्मचार्‍यांना स्वतःचे घर बांधण्याचे स्वप्न दाखवले. लोकशाहीत मालमत्ता बाळगण्याचा मूलभूत हक्क असल्यामुळे कर्मचार्‍यांनीही घर बांधण्याचे स्वप्न बाळगले. बँकेकडून व्याजदर देखील कमी रहाणार होता.
झाले! सगळ्यांनी मिळून जमीन खरेदी केली. सोसायटी स्थापन केली. ’आमची सोसायटी’ नाव दिले. बघता बघता जमीन शेतकी नसल्याचे दाखले, तसेच प्लाॅट पाडणे इ. उपचार पार पाडले. म. न. पा. कर्मचार्‍यांना चारा-पाणी देऊन नकाशे पारीत करून घेतले. सगळ्यांनी हुश्श केले.
सगळ्यांच्या दुसर्‍या गावी बदल्या झाल्याने कंत्राटदाराला घरं बांधायला दिलीत. गाठ पडली ठका ठका! त्याने ठकवून ठकवून का होईना ५/६ वर्षात घर बांधून दिले.
तोपर्यंत म. न. पा च्या अभियंत्याला व एका बिल्डरला सोबत घेऊन नगरसेवकाने ठरविले की इथे अवैध वस्त्या निर्माण करून आपले लोकशाही साम्राज्य निर्माण करावे. कारण त्याच्या लक्षात आले की इथे रहायला एकदोन जणच आलेत व कोपर्‍यावरच्या घरांना आवारभिंतीही नाहीत. नगरसेवक म्हणजे प्रभागांचा राजाच! या लोकशाहीतील राजाला राज्य उभारायला छान संधी चालून आलीय!
मग काय विचारता? कंत्राटदाराने आमची सोसायटीच्या लगतची दहा एकर जमीन खरेदी केली. कागदावर बारा एकराचे प्लाॅट पाडले. बकरे शोधून त्यांना त्यावर घरे बांधून द्यायला सुरवात केली. बारा एकर जागाच अस्तित्वात नसल्याने आमची सोसायटीच्या सँक्शन रोडवर घरे बांधली व सोसायटीतल्याच दोघांच्या प्लाॅटमधून त्यांची परवानगी न घेताच टाऊन प्लानिंग वाल्यांना सहभागी करून घेऊन टेंपररी रोड करून घेतला.
रहायला आल्यानंतर त्या दोघांचा विरोध म्हणजे नक्राश्रूच ठरले. कारण त्यांच्यावरच १०७ कलम लावले व अटकेत टाकण्याच्या धमक्या दिल्या. त्यांना कोण दाद देणार होतं! नगरसेवकांचं तर अवैध वस्त्यांमधल्या मतदारांचं साम्राज्य उभं झालेलं होतं. वसाहतीतल्या १५/१६ घरांच्या मताला काय किंमत होती. कोर्टात केस जिंकूनही कारवाई होतच नसल्याने बिचार्‍यांना चूपचाप बसावं लागत होतं! रस्ते, नाल्या एकही सुविधा मिळत नव्हती. उलट यांच्याच जागेतून अवैध वस्त्यांना सगळ्या सुविधा म. न. पा नी मिळवून दिल्या होत्या. ते बघून सगळ्यांनाच अवैध वस्तीत आपले घर नसल्याचा पश्चाताप होत होता. कारण वैध मार्गाने न्याय मागण्याचे त्यांचे सगळे प्रयत्न संपले होते. म. न. पा चे लोक किती गेंड्यांचं कातडं पांघरून रहातात याचा त्यांना बर्‍याच उशीरा का होईना, अंदाज आला होता. म्हणून त्यांनी म. न. पा ला, आपल्याला सर्वांनाही अवैध वस्तीत घर देऊन सगळ्या सुविधा देण्याबद्दल विनंती करायचे ठरवले…
कोणत्याही गावाची एक गावदेवी असतेच. यांची देवी म्हणजे म. न. पा. मग या देवीची आरती करायलाच हवी नं! तशी त्यांनीही केली…
“जय देवी जय देवी जय महापालिके देवी
वससी व्यापक रूपे तू अमुच्या गावीऽऽ
हो तू अमुच्या गावी……जय देवी ।।ध्रु ।।
करतांना अमुच्या नगरीत तू वास
अवैध निर्माणाचा एकच ध्यासऽऽ
हो एकच ध्यास…. जय देवी ।।१ ।।
अवैध निर्माण करिशी तर करिशी
सर्वच सुविधाही त्यांना पुरविशीऽऽ
हो त्यांना पुरविशी….. जय देवी।।२।।
सुविधा त्यांना देतांना सोसायटीमर्दिनी होशी
चोर सोडून संन्याशाला फाशी तू देशीऽऽ
हो फाशी तू देशी.. जय देवी।।३।।
ते बघूनी वाटले सोसायटीवासियांना
आम्हालाही अवैध घर मिळावे नाऽऽ
हो घर मिळावे ना…जय देवी॥४॥
मागणी अपुली मनपा चरणी अर्पियेली
मनपा देवीच्या वार्‍या करीत बसलीऽऽ
हो वार्‍या करत बसली…जय देवी॥५॥
जय देवी जय देवी जय महापालिके देवी
वसशी व्यापक रूपे तू अमुच्या गावीऽऽ
हो तू अमुच्या गावी ।
अशा रितीने त्यांनी आपली मागणी मनपा चरणी रूजू केली व अवैध वस्त्यांची मागणी ज्याप्रमाणे म. न. पा. मान्य करते त्याच प्रमाणे आमचीही मागणी म. न. पा देवीने मान्य करावी व ही’साठा उत्तराची कहाणी सफळ संपूर्ण होवो’ असे साकडे म. न. पा ला घातले.
ही आमच्या काॅलनीची सत्यकथा आहे. आमच्या जागेतून म. न. पा ने जबरदस्तीने रस्ता केला, त्याला मी व आणखी एक अन्यायग्रस्त आहे त्याने मिळून विरोध केल्यावर विरूद्ध पक्षाने पोलीस कम्प्लेंट केली व आमच्यावरच परिसरातली शांतता नष्ट करण्याबाबत गुन्हा दाखल केला. मूळ विषयाचा उल्लेखही केला नाही. नगरसेवकानीच त्यांना प्रवृत्त केले. परिणामी माझ्यावर व ज्याची जागा गेली त्या दुसर्‍यावरही १०७ कलम लावून समन्स जारी केला. आम्हाला ‘तुम्ही दोघंच आहात, बाकीचा सगळा जमाव एक आहे’ असे सांगून पोलीसांनी हवा तसा जबाब लिहून घेतला. काही दिवसांनी आम्हाला तहसील कोर्टाकडून बोलवणे आले. आमच्या काॅलनीने सुविधा नसल्याने टॅक्स भरायचा नाही ठरवले होते. त्यामुळे माझ्या पतीला जमानत पण घेता येत नव्हती. माझा भाऊ व ह्यांचा भाऊ जमानत घ्यायला आले होते, परंतु तिथे मिळालेल्या सल्ल्यानुसार दोनशे रू. लाच देऊन आम्ही केस रफ्फादफ्फा केली.
दरम्यान साठ फूट रस्त्यावरची अतिक्रमणे वाढवून रस्ता, नाल्या पूर्णपणे बंद केल्यात. आमच्या काॅलनीने ‘कंटेम्प्ट आॅफ कोर्टची’ केस दाखल केली आहे. आता कोर्टाची आॅर्डर मनपाला जाऊनही म. न. पा टाळाटाळ करतेय. २६ सप्टे. ला टाऊन प्लानिंग आॅफिसने धो धो पावसात अतिक्रमणाच्या जागेवर रेषा आखल्यात. पुढे काय होणार माहिती नाही. मी वर लिहिलेली आरती काही मनपा पर्यंत पोहोचवू शकले नाही. फक्त माझे मनोगत आपणा सर्वांपुढे मांडले.
माझं आणि सायकलचं नातं अतूट आहे. आजही मला काळ्याभोर डांबरी मोकळ्या रस्त्यावरून मस्त “बनके पंछी गाये प्यारका तराना… “असे नूतन फेम गीत गात बेभान सायकल चालवायला आवडेल. मस्त गार हवा, आजुबाजूची हिरवळ, निळे डोंगर… वाह! क्या बात है !!असो ! पण सध्या मी जीम मधेच सायकल चालवण्याचा आनंद घेत असते !
ठाण्याचा कळवा पूल, पुलाखालून वाहणारी खाडी, जवळचे सेंट्रल मैदान, मैदानाच्या बाजूला प्रतिष्ठित लोकांसाठी असलेला क्लब जिथे टेबल टेनीस, बुद्धीबळ, पत्त्यातले रमी, ब्रिज असे खेळ, शिवाय क्लबची क्रिकेट टीमही होती जे मैदानात प्रोफेशनल क्रिकेट खेळत.. (आमच्यासारखं गल्ली क्रिकेट नव्हतं ते) ठाण्यातला एक उच्चभ्रू वर्ग ज्यात श्रीमान श्रीमती सदस्य असत. त्या क्लबविषयी मला खूपच कुतुहल असायचं. पण आम्ही वाढत असलेल्या बाळबोध संस्कृतीपासून तो वेगळा होता. तरीपण चुकारपणे मनात यायचं आयुष्यात कधीतरी आपण अशा हायफाय क्लबचे सदस्य होऊ.
क्लबला लागून असलेलं तळं, तळ्याजवळचा सदैव सळसळणारा, गर्द हिरव्या पानांचा, भला मोठा पिंपळवृक्ष आणि बाजूचं शांत मंदिर. ( मंदिर बहुदा हनुमानाचं असावं. आता स्पष्टपणे आठवत नाही) पण ही सारी ठाण्यातली विशेषतः आमच्या घराजवळची ठळक ठिकाणे होती ज्यांच्याशी आमचं बालपण बांधलेलं होतं आणि आताही आहे. आता क्वचित कधी त्या परिसरात जायचा योग आला तरी मी त्या वातावरणातले माझे बालपणीचे क्षण नकळतपणे वेचत राहते. खूप काही तिथे बदललेलं असलं तरी आठवणींच्या खुणा मी शोधत राहते.
धोबी गल्ली ते सेंट्रल मैदान दरम्यानचा रस्ताही मला चांगला आठवतोय. पहिल्या टप्प्यावर टेंभी नाका, डाव्या हाताला घुले यांचं मोठं चहा भजीचं काहीसं इराणी टाईप हॉटेल. तिथून पुढे चालत गेलं की आमची बारा नंबरची शाळा, पुढे डाव्या बाजूला गुरुद्वार, त्यानंतर जिल्हा न्यायालय आणि नंतरचा खारकर आळीकडे जाणारा चौक आणि मैदानाकडचा रस्ता. कितीतरी वेळा त्या रस्त्यावरून आम्ही सारे हातात हात घालून मजेत एकमेकांची टिंगल टवाळी करत चालत गेलेलो आहोत. थंडीच्या दिवसात वाटेवरच्या बुचाच्या झाडाखाली पडलेली असंख्य लांब देठाची, चार पाच पांढऱ्या पाकळ्यांची सुवासिक फुलं वेचून त्याचे गुच्छ करायचे आणि कुणाचा गुच्छ मोठा, कुणाचा लहान यावरूनही मस्करी चालायची.
मैदानाच्या बाजूच्या त्या पिंपळवृक्षावर संध्याकाळच्या वेळी शेकडो वटवाघुळे उलटी लटकलेली असत आणि त्यांचे अविरत चिं चिं चित्कारणे चालू असायचे. तो नाद, मंदिरातली शांतता, मधूनच वाजणारी समोरच्या चर्चमधली घंटा आणि तळ्यातलं हिरवट, काळं, संथ पाणी.. या साऱ्यांमुळे एक गूढता त्या वातावरणात दाटलेली असायची. मैदानात भरपूर खेळून दमून गेल्यानंतर आम्ही सारे सवंगडी हळूहळू सरत चाललेल्या त्या संध्यासमयी मस्त पाय पसरून मैदानातल्या खुरट्या गवतावर आरामशीर बसलो की डोक्यावरचं ते मोकळं आभाळ आणि आभाळातल्या हळुहळू काळोखात बुडणाऱ्या निळ्या, जांभळ्या, केशरी, रंगाशी आमचा एक अनामिक संवाद चालायचा. चुकारपणे उगवलेल्या एकुलत्या एक चांदणीकडे पाहताना खूप पॉझिटिव्ह वाटायचं. त्यावेळी wishing star ही संकल्पना अवगत नव्हती पण त्या गूढतेत कसलीतरी शाश्वती वाटायची. खरं म्हणजे बालपणी शरीराच्या अंतःप्रवाहात त्यावेळी डचमळणारा हा भावनांचा डोह काय होता हे कळत नव्हतं पण खुरट्या गवतावर —खेळातली भरपूर मस्ती संपल्यानंतर पाय पसरून बसल्या नंतरची परस्परांमधली ही शांतता मला आठवते. मात्र नक्की या शांततेशी जुळलेलं नातं, त्याचं नाव हे काही कळत नव्हतं. बिनरंगाचं, बिनरेषांचं एक अनामिक चित्र मात्र असावं ते जे अजूनही मनातून पुसलेलं नाही म्हणून पुन्हा जेव्हा त्या आठवणीत मी रमते तेव्हा याच चित्राचे तेव्हा न कळलेले अर्थ आता उलगडत जातात.
लिहिता लिहिता मी थोडी भरकटले पण खरा मुद्दा होता तो “मे” महिन्याच्या सुट्टीचा आणि सुट्टीतल्या खेळांच्या मुक्त आनंदाचा आणि माझ्या सायकल चालवण्याच्या भन्नाट छंदाचा. या सायकल सफारीशी माझ्या काही गमतीदार आठवणी जुडलेल्या आहेत.
मे महिन्याची सुट्टी लागली की आम्ही गल्लीतली सगळी मुलं मुली सेंट्रल मैदानात भाड्याची सायकल फिरवत असू. एका तासाचे दोन आणे भाडं! पण तेही सहजासहजी मिळायचे नाहीत, त्यासाठी वडिलांना अडीचक्याचा पाढा तोंडपाठ म्हणून दाखवावा लागायचा… आता मुलांचे तीस पर्यंत तरी पाढे पाठ असतात की नाही कोण जाणे! तेव्हां कुठे होते कॅलक्युलेटर्स.. संगणक.. ?
तर माझ्या सायकल शिकण्याची गोष्ट अशी अडीचक्यापासून सुरु होते.. गल्लीतल्या मुलांनीच मला सायकल शिकवली. एक सवंगडी फार शहाणा होता. मला चिडवत म्हणाला, “तुला कधीही सायकल चालवता येणार नाही… तुला बॅलन्सींगचं तंत्रच कळत नाही. आणि तू भित्री भागुबाई आहेस. ” माझा इगो प्रचंड तुटला. मला भित्री म्हणतो? (आजही मला कुणी “भित्री” म्हटलेलं आवडत नाही. ) मग त्याला दाखवण्यासाठी मी मस्त डाव्या पेडलवर पाय ठेवून, थोडी गती घेऊन, उजवा पाय उचलून, त्याची मदत न घेता सायकलवर बसले आणि सुसाट निघाले. जिथे मैदान संपत होते. तिथे खड्डा होता. तो माझ्या मागून पळत येत होता, ओरडत होता.. ” मूर्ख !! ब्रेक्स लाव.. ब्रेक्स लाव… आपटशील ”.
सायकलसकट मी खड्ड्यात आपटले. भरपूर लागले. गुडघे फुटले. सायकलची चेन तुटली. मात्र माझ्या त्या सो काॅल्ड मित्राने मला काही फिल्म स्टाईल उचलून वगैरे खड्यातून बाहेर आणले नाही बरं का? तो मस्त खिदळतच राहिला. माझ्या डोळ्यातलं पाणी, संताप, अंगावरच्या जखमा या सार्‍यांनी कोलमडून गेलेली मी मित्राशी भांडत घरी आले. सायकल दुकानात परत करण्याचे काम तेव्हढे त्याने केले.
सायकल आणि ही आठवण सतत हातात हात घालून असतात. मात्र या घटनेनेने मला दोन गोष्टी शिकवल्या. एक, मी सायकल चालवायला शिकले आणि दुसरी महत्वाची जी आयुष्याला उपयोगी पडली. योग्य बॅलन्सींग आणि योग्य वेळी अपघात टाळण्यासाठी ब्रेक्स लावणे. आयुष्य जगत असताना या “ब्रेक्स”चे महत्त्व फार जाणवले. असो.
नंतरच्या आयुष्यात इंजीनवाली दोन चाकी चारचाकी वाहने अनेक वर्षे चालवली. पण त्याहीवेळी जेव्हा, जिथे संधी मिळाली तेव्हा तिथे मनसोक्त सायकल चालवली. आजही मला ही इको फ्रेंडली सायकल रपेट करायला आवडेल.
पण या सगळ्यात महत्त्वाचे काय?… ब्रेक्स… हे विसरले नाही
☆ आमचा स्नेहमेळावा… भाग – २ ☆ सौ. उज्ज्वला केळकर ☆
(दुसर्‍या दिवशी बातमी आली, ते काही हुतात्मा झाले नाहीत. त्यांना पकडून तुरुंगात टाकले. बातमी चांगलीच होती, पण माझी कविता मात्र हुतात्मा झाली.) – इथून पुढे)
तिसर्‍या घटनेचे प्रत्यक्ष साक्षीदार आमच्या वर्गातील मुले आणि अप्रत्यक्ष साक्षीदार शाळेतील सगळीच मुले. मी सहावीत असतानाची ही घटना. आमच्या वर्गात रमण अग्रवाल नावाचा एक मुलगा होता. त्याने मला कशावरून तरी चिडवलं. त्यावर मी काही तरी बोलले. त्यातून आमची बाचाबाची सुरू झाली. बाचाबाची नंतर हातघाईत रूपांतरित झाली. प्रथम मी त्याला मारले, मग त्याने मला. आमची चांगलीच जुंपली. मग कुणी तरी आमच्या वर्गशिक्षकांना बोलावून आणले. त्यांनी चौकशी सुरू केली. मी म्हंटले, ‘याने मला चिडवले, म्हणून मी मारले.’ तो म्हणाला, ‘मी घरात बहिणींना चिडवतो, तसं हिला चिडवलं. तिने मला मारले, म्हणून मी तिला मारले.’ सरांच्या लक्षात आले, की प्रकरण काही फारसे गंभीर नाही. त्यांनी आम्हाला दोघांनाही एकमेकांना सॉरी म्हणायला संगितले. आम्ही वटारलेल्या डोळ्यांनी एकमेकांकडे बघत ‘सॉरी’ म्हंटलं. त्यानंतर किती तरी दिवस आमची कट्टी होती. मग बट्टी कधी झाली आठवत नाही. त्यावेळी विशेष म्हणजे वर्गातल्या बर्‍याच मुलांची सहानुभूती मला होती. मारामारीला सुरुवात माझ्याकडूनच झाली होती, तरीही. तो जरा जास्तच खोड्याळ होता, म्हणून असेल, किंवा वर्गात आम्ही मुली अल्पसंख्य होतो, म्हणून असेल, किंवा माझे मामा शाळेचे मुख्याध्यापक होते, म्हणूनही असेल. पुढे मात्र या टोकाची भांडणे कधी झाली नाहीत. आम्हीही मोठे होत होतो. आमची समजही वाढत होती. वरील आठवण मात्र प्रत्येकाच्या मनात घटना नुकतीच घडून गेल्यासारखी ताजी टवटवीत होती.
मी वर्गातील एकटीच मुलगी (म्हणजे बाई). त्यामुळे माझं माहेरवाशिणीसारखं कौतुक होत होतं. अनेकांच्या अनेक आठवणी ऐकता ऐकता दोन कसे वाजले, कळलेच नाही. पोटातील कावळे काव काव करता करता अक्षरश: कोकलायला लागले.
वदनी कवळ घेता नाम घ्या मातृभूचे
सहज स्मरण होते, आपुल्या बांधवांचे
कृषिवल कृषिकर्मी राबती दिनरात
श्रमिक श्रम करोनी वस्तू या निर्मितात.
स्मरण करून त्यांचे अन्न सेवा खुशाल
उदर भरण आहे, चित्त होण्या विशाल.
प्रार्थना म्हणून उदरभरणाला सुरुवात झाली. जेवण साधेच,पण चविष्ट होते. कोथिंबीरीची वडी, मसालेभात, रस्सा आणि गाजर हलवा, वा: क्या बात थी ! नंतर पुन्हा ग्रूप – ग्रूपने गप्पा झाल्या. फनी गेम्स झाले. गाण्याच्या भेंड्या झाल्या. कुणी नकला करून दाखवल्या. मी नुकतीच कॉम्प्युटर शिकले होते. मी त्यावरून चित्रे घेऊन त्यावर आधारित कवितेचा ४-६ ओळी स्वत: रचल्या होत्या व अशी तयार केलेली भेट-कार्डे सर्वांना वाटली. सर्वांनाच भेट-कार्डे आवडली.
संध्याकाळी ५ वाजता आम्ही सर्वांनी एकमेकांचा निरोप घेतला. फोन नंबरची देवाण-घेवाण झाली. अधून-मधून फोन करायचे नक्की ठरले. तसे सुरूवातीला दोन –तीन महीने फोन येत-जात राहिले. नंतर हळू हळू हे प्रमाण कमी होत होत थांबले. दर वर्षी एकदा असंच जमायचं ठरलं. त्याप्रमाणे पुढल्या वर्षी सारस बागेत जमायचे ठरले. तेव्हा उपस्थिती होती, दहा – अकरा होती. त्या पुढल्या वर्षी आम्ही फक्त चौघेजण होतो. मग आमचं गेटटुगेदर थांबलच. बाय करून सगळे जण निघालो.
रमण अग्रवालने मला आणि दिवेकर सरांना घरी यायचा खूप आग्रह केला, तेव्हा परत घरी पोचवण्याच्या अटीवर आम्ही तिघे त्याच्या गाडीतून त्याच्या घरी गेलो. रमणचा बंगला खूप छान आहे. वरती किचनच्या शेजारी भली मोठी लंब-रुंद गच्ची. अर्ध्या गच्चीवर आच्छादन. अर्धी उघडी. मी तर गच्चीच्या प्रेमातचं पडले. आमचं चहा-पाणी नाश्ता गच्चीवरच झाला.
माझ्या लग्नाच्या आधी मी पुणे विद्यापीठात नोकरी करत असताना रमण काही कामासाठी विद्यापीठात आला होता. तेव्हा त्याची ५-१० मिनिटे ओझरती भेट झाली होती. त्यानंतर आज.
रमणची बायको घरात नव्हती. ती दुकानात गेली होती. रमण व्यवसायाने वकील. मुलाला मात्र त्याने स्टेशनरीचे दुकान काढून दिले होते आणि ते छान चालले होते. उगीचच मनात आलं, या मारवाड्यांच्या रक्तातच धंदा आहे. बोलता बोलता कळलं, रमणची सासुरवाडी मिरजेची. म्हणजे सांगलीहून अवघी ७-८ मैलांवर. आधी माहीत असतं, तर कितीदा तरी भेटणं होऊ शकलं असतं. ‘आता मात्र मिरजेला आलात की दोघेही या.’ ‘जेवायलाच या.’ हे म्हणाले. रमणची सून घरात होती. तिने आमचा चांगला आदर-सत्कार केला. तासभर तरी त्याच्याकडे पुन्हा गप्पा झाल्या. मग आम्ही निघालो. निघताना त्याच्या सुनेने साडी-ब्लाऊज पीस देऊन माझी ओटी भरली. रमणला म्हंटलं, ‘हे सगळं मला डोईजड होतय.’ तो म्हणाला, ‘माझ्या बहिणी घरी आल्या, की मी त्यांना तसं कधीच घरी पाठवत नाही.’ माझी बोलतीच बंद झाली. स्नेहसोहळ्यात मी माहेरवाशीण म्हणून चांगलं मिरवून घेतलं. आता रमणच्या घरच्या ओटीने माहेरपण सफळ संपूर्ण झालं.
त्यानंतर रमण एकदाच पाच-दहा मिनिटे उभ्या उभ्या आला होता. त्याच्या सासुरवाडीच्या घरात कुणाचे तरी लग्न होते. वरातीतून मधेच वेळ काढून तो पाच-दहा मिनिटे येऊन गेला. त्याच्या बायकोला येणे शक्यच नव्हते. त्यांतर त्याची माझी भेट झाली नाही. राजोरे , सावळेकर वगैरे काही उत्साही मुलांनी गाड्या घेऊन आमच्याकडे यायचे ठरवले. शांतीनिकेतनच्याच्या रम्य परिसरात गेटटुगेदर करायचे ठरले. पण प्रत्यक्षात ते स्वप्नांचे इमलेच ठरले. स्वप्न सरले. इमले कोसळले.
आमच्या गेटटुगेदरनंतर आदमुलवारच्या मुलाच्या लग्नासाठी मी गेले होते आणि त्यानंतर 2-3 वर्षांनी राजोरेच्या मुलीच्या लग्नासाठी तिथे गेले होते. त्यावेळी त्यांच्या त्यांच्या ग्रूपमधील चार-सहा मुले भेटली. आदमुलवार हुशार, तसाच हुरहुन्नरी. तो उत्तम चित्रकारही होता. सेंडॉफच्या वेळे त्याने मुख्याध्यापक गो.प्र. सोहोनी यांचे पोट्रेट काढून त्यांना भेट केले होते. ते शेवटपर्यंत त्यांच्या खोलीत होते.
त्यानंतर बरेच दिवस कुणाच्या गाठी-भेटी झाल्या नाहीत. मग पुन्हा कुणाच्या तरी उत्साहाने उचल खाल्ली. एम्प्रेसगार्डनसारखा स्नेहमेळावा आयोजित करण्याचे ठरले. तो दिवस होता, २१ मार्च २०२० . पण म्हणतात ना, ‘मॅन प्रपोजेस ……’ त्यावेळी करोनाचा विळखा आवळत चालला होता. १६ मार्चपासून संचार बंदी लागू करण्यात आली. आमचा मेळा जमलाच नाही. नंतर कुणीच भेटले नाही. पुन्हा काही दिवस काही जणांशी फोनवर संपर्क होत राहिला. हळू हळू कमी होत होत तोही थांबला.
आता कुणाला भेटावसं वाटलं, तर मनाच्या तळात असलेले प्रसंग ढवळून पृष्ठभागावर आणायचे आणि त्यांना भेटायचं.
– समाप्त –
सौ. उज्ज्वला केळकर
संपर्क – निलगिरी, सी-५ , बिल्डिंग नं २९, ०-३ सेक्टर – ५, सी. बी. डी. – नवी मुंबई , पिन – ४००६१४ महाराष्ट्र
☆ आमचा स्नेहमेळावा… भाग – १ ☆ सौ. उज्ज्वला केळकर ☆
संध्याकाळची साडे सातची वेळ. कोल्हापुरातील एक कार्यक्रम संपवून मी घरी परतत होते. गाडीत असतानाच फोन वाजला.
‘हॅलो… ’
‘हॅलो… हा उज्ज्वला केळकरांचाच फोन आहे का?’
हो. मी उज्ज्वला केळकरच बोलतेय. आपण कोण?’
‘अग कुमुद, ’मी उल्हास सावळेकर बोलतोय. ’
‘काय? ‘ मी चकीत. माझ्या आनंदाश्चर्याला पारावार राहिला नाही. काय काय आणि किती किती बोलू, असं मला झालं, पण तिथे गाडीत सविस्तर बोलणंही शक्य नव्हतं. मग म्हंटलं, ’मी बाहेर आहे. घरी गेले की तुला लगेच फोन करते. ’
उल्हास सावळेकर हा माझा वर्गमित्र. इयत्ता ५वी पासून ते ११वीपर्यन्त आम्ही एका वर्गात होतो. असे आणखीही खूप जण होते. कॅँप एज्युकेशन सोसायटी हायस्कूल ही शाळा प्रामुख्याने मुलांची शाळा होती. पूर्वी फक्त सातवीपर्यंतच मुली घेत. मलाही कधी सातवी पास होते आणि मुलींच्या शाळेत जाते, असं झालं होतं. पण कसचं काय? माझ्या आधीच्या बॅचपासून मॅनेजमेंटचं धोरण बदललं आणि आठवीपासून मुलींनाही प्रवेश दिला गेला. या शाळेतून ११वी पास झालेल्या मुलींची माझी दुसरी बॅच. अर्थात मुली हाताच्या बोटावर मोजण्याइतक्याच असायच्या. सात, आठ फार तर दहा. ११वीला आमच्या ‘अ’ तुकडीत (गणित घेतलेली तुकडी) तीन मुली होतो, तर ‘ब’ तुकडीत चार मुली. एकूण मुलींचा पट सात.
मला उल्हासशी कधी बोलते, असं झालं होतं. काय काम असेल बरं त्याचं माझ्याकडे? सगळ्यात प्रश्न पडला होता, माझं नाव त्याला कसं कळलं? आणि मोबाईल नंबर कुठून मिळाला?
मी घरी पोचले. चपला काढल्या आणि हातात फोन घेऊन सुरूच झाले. सर्वात आधी हेच विचारले, ‘माझं नाव तुला कसं कळलं आणि मोबाईल नंबर कुठून मिळाला?
तो म्हणाला, ‘अग, आपल्या वर्गात तो गिरीधर राजोरे होता ना, त्याचा सर्वात मोठा भाऊ जवाहर. लता त्यांच्या वर्गात होती ना! त्यांच्या ग्रूपचा अजून परस्परांशी संपर्क आहे. लताकडून व्हाया जवाहर- गिरीधर राजोरे तुझं नाव आणि नंबर मला मिळाला. ’
आता लता कोण, हे सांगायचं तर खूप मोठी लांबड लावायला हवी. पण त्याला इलाज नाही. लता म्हणजे माझी मामेबहीण. माझ्या मुंबईच्या मामांची मुलगी. माझ्यापेक्षा ४ वर्षांनी मोठी. ती १०वी११वीला पुण्याला आमच्याकडे म्हणजे आण्णांकडे ( माझे मोठे मामा आणि तिचे मोठे काका) शिकायला आली होती. त्या काळात आठवीनंतर शाळेत मुली घेत नसत. लताची गोष्ट वेगळी. ती सोहोनीसरांची पुतणी. त्यामुळे वर्गात ती एकटीच मुलगी. वर्गाच्या दारासमोरच्या भिंतीशेजारी तिच्यासाठी आडवा बाक टाकलेला असे. हळू हळू वर्गात ती अ‍ॅडजेस्ट झाली. वर्गात मुली नाहीत, म्हणून मैत्रिणी नाहीत. मित्रच सगळे. त्यातही, राजोरे, दोषी, नागूल, पेंढारकर ही जवळची स्नेही मंडळी. लता म्हणजे जगन्मित्र॰ यापैकी कित्येकांचे धाकटे भाऊ दोन दोन वर्षानी लहान, आमच्याच शाळेत शिकत असायचे. यापैकी काही जणांचे स्नेहबंध ती कॉलेजला गेल्यावर, तर काहींचे तिच्या लग्नानंतरही टिकून राहिले. विशेषत: जवाहर आणि त्याची बायको खूपदा तिच्याकडे येत. काही वेळा मीपण तिथे असे. जवाहरचा तीन नंबरचा भाऊ गिरीधर आमच्या वर्गात होता. तेव्हा माझ्या नावाचा आणि फोन नंबरचा प्रवास लता-जवाहर-गिरीधर-उल्हास असा झाला. मला मजा वाटली. मुलांच्या चिकाटीचं कौतुकही वाटलं.
उल्हास बोलत होता, ‘ आपली १९५९ ची एस. एस. सी. ची बॅच. यंदा आपल्याला एस. एस. सी. होऊन ५० वर्षे होतील. त्या निमित्ताने अंदा आण गेटटुगेदर करू या. ‘
‘छानच आहे कल्पना. आपल्या शाळेतच करायचं का?
‘नाही. शाळेची काही अडचण आहे म्हणे. एम्प्रेस गार्डनमध्ये करायचं ठरतय. तुला वर्गातल्या इतर मुलींची नवे, फोन नंबर माहीत आहेत का?’
‘नाही रे! रिझल्टनंतर कुणाच्या गाठी-भेटीच नाहीत. आता गेटटुगेदरच्या वेळी कोण कोण भेटतात बघू. ‘
अर्धा तास तरी आम्ही फोनवर बोलत होतो. काही जुन्या आठवणी निघाल्या. त्यानंतर गेटटुगेदर होईपर्यंत सतत कुणाचे ना कुणाचे फोन येत राहिले. कार्यक्रमाचं नियोजन, कुणी कुठे थांबायचं, नाश्त्याचा, जेवणाचा मेन्यू, एम्प्रेस गार्डनमध्ये कसं पोचायचं, मला अद्ययावत माहिती मिळत होती.
अखेर गेटटुगेदरचा दिवस उजाडला. नऊ- साडे नऊपर्यंत सारे जमले. आही त्यावेळी ११वीला ८० जण होतो. त्यादिवशी सगळी मिळून ५०-५५ मुले हजर होती. ४-६ मुले मागच्या पुढचा एखाद्या इयत्तेतील होती. मुले म्हणजे त्यावेळची. आता त्यापैकी बरीच जण आजोबा या पदवीला पोचली होती. मुले-सुना, मुली-जावई तर सगळ्यांनाच होते. मला सांगताना सहकुटुंब जमायचे असं सांगितलं होतं, पण तिथे पाहीलं, तर सारे एकेकटेच आले होते. एक मी वगळता कुणाचंच कुटुंब नव्हतं. हे आले होते, म्हणजे काय, तर ते म्हणजे सन्माननीय पाहुणे म्हणून निमंत्रित होते आणि त्यांनीही फारसे आढेवेढे न घेता यायचं कबूल केलं होतं. आमच्या भाग्याने आम्हाला शिकवणारे तीन गुरुजनही उपस्थित होते. दिवेकरसर, बुलबुलेसर आणि जोशीसर.
सुरुवात शाळेच्या प्रार्थनेने केली. नंतर प्रत्येकाने आपलं नाव, आपलं कुटुंब, आपण काय करतो, किंवा करत होतो, इ. माहिती सांगितली. नंतर आम्ही शाल, श्रीफल देऊन आमच्या तीनही गुरुवार्याँचा आदर सत्कार केला. त्यांच्याविषयी कुणी कुणी बोलले. मग सुरू झाल्या शाळेतल्या आठवणी. किती तरी दिवस मनाच्या कोठीत बंदिस्त असलेल्या, एकेका आठवणींच्या नमुनेदार चिजा बाहेर निघाल्या. या आठवणी काही केवळ ११वीतल्याच नव्हत्या. शाळेत आल्यापासून सेंडॉफ होऊन बाहेर पडेपर्यंतच्या आठवणी.
माझ्या बाबतीतल्या तीन आठवणी अजूनही सगळ्यांच्या लक्षात होत्या. त्यापैकी एक म्हणजे, एका नाटिकेत मी घरोघरी जाऊन आंबाबाईचा जोगवा मागणार्‍या जोगतिणीचे काम केले होते. एका घरातली बाई तिला भिकारीण म्हणते, तेव्हा ती संतापते. तिच्या अंगात येतं आणि उदो-उदो म्हणत ती घुमू लागते. केस मोकळे सोडलेले. खाली बसून पिंगा घातल्यासारखी ती कंबर आणि वरचा भाग हलवते. मधून मधून उदो-उदो म्हणून किंचाळते. या माझा कामाला टाळ्या मिळाल्या होत्या. बक्षीसही मिळालं होतं बहुतेक.
दुसरी आठवण माझ्या वर्गातल्या मुलांपुरती मर्यादित आहे. आम्ही आठवीत होतो तेव्हा. गोवा मुक्ती आंदोलनाचे वेळी कार्यकर्ते हेमंत सोमण पोर्तुगीजांच्या पोलिसांच्या गोळीबारात हुतात्मा झाले, अशी बातमी आली. काही कोण जाणे, मला कविता सुचली. मी वर्गात वाचून दाखवली. मुलांनी टाळ्या वगैरे वाजवल्या. दुसर्‍या दिवशी बातमी आली, ते काही हुतात्मा झाले नाहीत. त्यांना पकडून तुरुंगात टाकले. बातमी चांगलीच होती, पण माझी कविता मात्र हुतात्मा झाली.
– क्रमशः भाग पहिला
सौ. उज्ज्वला केळकर
संपर्क – निलगिरी, सी-५ , बिल्डिंग नं २९, ०-३ सेक्टर – ५, सी. बी. डी. – नवी मुंबई , पिन – ४००६१४ महाराष्ट्र
जोशी काकांबरोबर आम्ही ट्रीपला जात असु. काका एकदम वेगळेच होते. दरवेळेस जी प्रसिद्ध ठिकाणं दाखवणार आहेत ती दाखवायचेच… पण त्याच्या पलीकडचं असं काहीतरी आम्हाला दाखवायचे.
मला तर तेच जास्त आवडायचे…
असेच एकदा काकांबरोबर दोन दिवसांच्या ट्रिपला गेलो होतो. प्रवास सुरू झाला. दीड तास झाल्यानंतर काकांनी मध्येच गाडी थांबवायला सांगितली.
काका म्हणाले.. ” शेतातल्या पायवाटेने थोडं तुम्हाला चालावं लागेल. चला… जरा वेगळी गंमत दाखवतो… तुम्ही कधी पाहिली नसेल…. “
थोडं पुढे गेलो लांबूनच झाडं दिसायला लागली…. कशाची आहेत ते ओळखायला येईना…
जवळ जाऊन बघितलं तर तिथे डोंगरी आवळ्यांची असंख्य झाडं तिथे होती. झाडावर आवळ्यांचे अक्षरशः घोसच्या घोस लगडलेले होते. टपोरे फिकट हिरवटसर आवळे इतके सुंदर दिसत होते… त्यांचा मंद मधुर वास आसमंतात पसरला होता… वाऱ्याबरोबर दरवळत होता… बघताना खूप मजा वाटत होती…
दृष्टी सुख घेत कितीतरी वेळ आम्ही उभे होतो…. अशी आवळ्यांची शेती आम्ही प्रथमच बघितली. नंतर काकांनी सांगितले की आयुर्वेदीक औषध बनवण्यासाठी हे सगळे आवळे नेले जातात. ते टपोरे आवळे ती झाडं अजूनही स्मरणात आहेत….
काकांनी हे एक निराळच आम्हाला दाखवलं… काका म्हणाले, ” आपण ज्या झाडाखाली उभे आहोत ते झाड कशाचे आहे माहित आहे का ? ” आम्हाला ओळखता येईना. मग काकांनी सांगितले ” हा कदंब वृक्ष आहे. या वृक्षाची काय बरं माहिती आहे कोणाला?”
आम्हाला कोणाला काही माहिती नव्हती. कदंब वृक्षाचा संबंध कृष्णाशी आहे हे मात्र माहीत होते. काकांनी त्या वृक्षाची पूर्ण माहिती दिली. झाडाची रचना कशी आहे.. श्रीकृष्ण आणि त्याचे सवंगडी त्याच्यावर कसे बसत असतील याचे रसभरीत वर्णन काकांनी केले.
काकांनी विचारले की कोणाला ‘ श्रीकृष्ण अष्टकम् ‘ येते का ?
बहीण, मी आणि अजून दोघीजणी पुढे आलो. काका म्हणाले ” चला हात जोडा आपण म्हणू या “
त्या कदंब वृक्षाखाली उभं राहून आम्ही – –
“भजे व्रजेक मंडनम्
समस्त पाप खंण्डनम्
स्वभक्त चित्तरंजनम्
सदैव नंद नंदनम्”
हे श्रीकृष्ण अष्टकम् म्हटले…. आताही घरी म्हणताना तो वृक्ष आणि काका आठवतात…
तिथुन निघालो.. काका म्हणाले ” रात्री पण एक तुम्हाला गंमत दाखवणार आहे…… “
आता रात्री काय काका दाखवणार आहेत याची मला उत्सुकता लागली.
दिवसभर आम्ही काही काही पाहत होतो…. आपण एका छोट्या खेड्यात रात्री राहणार आहोत अस त्यांनी आधीच सांगितलं होतं. तिथे आटोपशीर छान छोट्या छोट्या खोल्या होत्या. साधसं चवदार जेवण झालं. आता रूमवर जायचं झोपायचं असं वाटलं….
तर काका म्हणाले.. ” चला आता गंमत बघायला “
इतक्या रात्री त्या खेड्यात काय बघायचं?…. निघालो… गाडी पुढे गेली. नुसता अंधार आणि अंधारच होता… तिथे अंधारात काय बघायचं? पुढे काय असेल ?आम्हाला कोणाला काहीच कल्पना येईना….
आमचे तर्क सुरू झाले…. काजवे… कोणीतरी म्हटलं.. या दिवसात नाही दिसत.
आदिवासींचा नाच….. इथे कुठले आदिवासी… काका भूत तर नाही ना…
कसलाच अंदाज येई ना…. नाही म्हटलं तरी मनात भीती दाटून आली…..
काका शांतच होते. आमच्या कोणत्याच प्रश्नांना ते उत्तर देत नव्हते.. एका जुनाट मोठ्या पडक्या अशा देवळासमोर गाडी थांबली. गाडीच्या लाईटच्या उजेडात आम्हाला दिसले… समोर लांबलचक मोठ्या पायऱ्या होत्या. काकांनी आम्हाला त्या पायऱ्यांवर बसायला सांगितले. काकांच्या हातात मोठा टॉर्च होता. काकांनी तो बंद केला. गाडीचा लाईटही बंद झाला होता. पूर्ण अंधार होता….
आता इथे काय पाहायचं….
…. काका म्हणाले ” आकाश…… “
” आकाशात काय बघायचे?”
आम्ही वर बघायला लागलो.. शहराच्या उजेडात कधी न बघायला मिळालेले आकाश आम्हाला दिसले….
असंख्य चांदण्यांनी भरलेले….. त्या गडद अंधारात चांदण्या स्पष्ट दिसत होत्या. चंद्र आणि शुक्राची चांदणी गोड दिसत होती… सप्तर्षी दिसले… खूप वर्षानंतर आम्ही ते बघीतले…. निसर्गाचं एक अलौकिक असं रूप आम्हाला दिसत होतं…. आकाशात इतक्या चांदण्या असतात…..
मनमंजुषेतून 
