भारत विकास परिषदेच्या सांगली शाखेने परवाच घेतलेल्या शिबिरात 138 दिव्यांगाना अत्याधुनिक मोड्युलर हात व पाय बसविले. अर्थात यात बऱ्याच इतर संस्था पण सहभागी होत्या. पण सांगलीतल्या या संस्थेत माझा भाऊ कार्यरत असल्याने माझी कॉलर जरा ताठ झालीच. त्याने सांगितलेल्या दिव्यांगांच्या एकेक गोष्टी ऐकून थोडं हळवं मन उदास झालं. पण ही माणसं किती चांगलं काम करताहेत याचं कौतुकही वाटलं.
सुदैवाने म्हणा किंवा दुर्दैवाने त्याच वेळी माझ्या हातात आशा बगे यांचा मारवा कथासंग्रह होता. त्यातली पांगळी ही कथा वाचली. पांगळेपण फक्त शरीराचं नसतं ते मनालाही येत असतं. ग्रेस यांनी ते फार छान सांगितलं आहे. सत्यभामा व रुक्मिणी दोघीही मनाने पांगळ्या होत्या. कृष्णाचं प्रेम पारिजातकात शोधत होत्या. एकीला वाटलं मूळ असून काय उपयोग, फुलेच मिळाली नाहीत तर ! दुसरीला वाटले मूळच मिळाले नाही तर ही बेभरवशाची फूले काय कामाची! राधेला मात्र असं प्रेमाचं प्रतीक शोधावं लागलं नाही, ती स्वत:च कृष्णमय होऊन प्रेमाचं प्रतीक बनली.
आशा बगे यांच्या कथेत एक प्रथितयश कवी, त्याला भेटलेल्या एका उदयोन्मुख तरुण कवियित्रिला पुढे येण्यासाठी आधार द्यायचा असं ठरवतो. देतोही!आणि एका क्षणी तो तिला आपलं बोट सोडायला सांगतो, कारण त्याला वाटतं कि तिला आता आपल्या आधाराची गरज नाही. पण जेंव्हा ती प्रत्यक्षात बोट सोडून जाते, तेंव्हा त्या कवीला इतकं एकटेपण येतं कि तो विचार करू लागतो, नेमकं आपण तिचं बोट सोडलं कि तिनं आपलं बोट सोडलं ? पांगळेपण आपल्याला कां आलं ?
ही अवस्था प्रत्येकजण अनुभवत असतोच. ज्या मुलांचं बोट धरून आपण त्यांना चालायला शिकवतो, त्यांचं बोट सुटतं तेंव्हा आपण पांगळे झालेलो असतो. आणि मग लाखभर अपेक्षांचं ओझं त्या मुलावर टाकतो. खरंतर आपण बोट ज्या हातानं धरलेलं असतं, तो हात हळूहळू त्याच्या खांद्यावर न्यावा. कारण मैत्र कधीच कुणाला पांगळं करत नाही. प्रेम, सहानुभूती, कणव या भावना पांगळेपण वाढवणाऱ्या असतात. अहंकार, मोठेपणा जपण्याची हौस, अधिकार गाजवण्याची गरज, दुसऱ्याच्या कमतरतांवर बोट ठेवण्याची सवय, दुसऱ्याचे दोष अधोरेखित करण्याचे प्रयत्न स्वतःलाच एक दिवस पांगळं बनवतात.
शरीराचं पांगळेपण घालविणारं कोणीतरी नक्की भेटेल पण मनाचं पांगळेपण आपलं आपणच घालवावं लागेल किंबहुना ते येणारच नाही याची काळजी घ्यावी लागेल, तसे आधीच प्रयत्न करावे लागतील.
अतीतातून काही चित्रे डोकावतात. काबुलीवाला.. तो तर आपल्याला खास. त्यातल्या मिनी साठी दाखवला होता. काबुली वाल्याला ती मिनी विसरून जाते. तशी मीही तो चित्रपट विसरले.
थोड्या मोठेपणी मामा वरेरकर यांनी अनुवादित केलेल्या टागोरांच्या कथा वाचल्या.
पोस्टमास्टर, नष्ट नीड, एक रात्र, क्षुधित पाषाण, गुप्त धन, रासमनी चा मुलगा, दृष्टिदान, समाप्ती…. अशा कितीतरी.. त्यांनी मनाचा ठाव घेतला होता. पण कालांतराने त्या वर विस्मरणाचे धुके जमले….
टागोरांच्या कथा कालांतराने पुन्हा हाती पडल्या तेव्हा झपाटल्या सारख्या पुन्हा वाचल्या. पुन्हा पुन्हा वाचल्या. त्यातल्या अंतरंगाशी पुन्हा मन जडले.
तुरुंगातून सुटून आलेल्या रहमत पठाणला लहानपणी त्याच्याशी खूप बोलणारी मिनी भेटतच नाही. ती एक नववधू झालेली असते….
टागोरांची कथा इथे संपत नाही. मिनीचे वडील पठानाच्या मनाला जाणतात. दूरदेशी असलेल्या त्याच्या मुलीला त्याने भेटावे म्हणून मोठी रक्कम त्याला देतात.
उत्सव समारंभाच्या यादीतल्या हिशोबात, दान दक्षणेच्या आकड्यात काटछाट करावी लागते. पूर्वी ठरल्या प्रमाणे विजेचे दिवे लावता येणार नव्हते. वाजंत्री वालेही आले नव्हते. बायका मंडळी ही नाराज झाली होती.
पण मंगल प्रकाशाने आमचा शुभोत्सव अधिक उज्ज्वल झाला असे वाटले….
बलराज साहनी ने काबुली वाला अजरामर तर केला होताच. पण कथेचे सूत्र मिनीच्या वडिलांच्या मनोगतात किती रेखीव झालं होत.
पोस्ट मास्तर या कथेतील एक पोरकी पोर रतन.. गावातल्या पोस्टमास्टर साठी किरकोळ कामे करीत असे. मास्तर एकदा आजारी पडल्यावर ही मुलगी मोठी झाल्यासारखी त्यांची शुश्रुषा करते.
पोस्टमास्टर बरे झाल्यावर नोकरीचा राजीनामा देऊन जायला निघाल्यावर त्या मुलीचा निःशब्द दुःखावेग बाहेर पडतो.
दोनच पात्रे असलेल्या या कथेत काही हृदय पिळवटून टाकण्यासारखे असे काही नाही. म्हणूनच त्या मुलीचे दुःख आपल्या मनात खोलवर जाते…. या कथेची पार्श्वभूमी बंगालच्या ग्रामीण भागातला मलेरियाग्रस्त कोपरा आहे. पण तो तसा उरत नाही. तो रतनची मूक भाषा होतो. तिची असीम निष्ठा होती
…. ते होडीत बसले आणि होडी चालू लागली. पावसाळ्याने उसळलेली नदी धरणीच्या उमाळलेल्या अश्रुंच्या पाझरासारखी चारी बाजूने सळसळू लागली. त्यावेळी त्यांच्या हृदयात एक अत्यंत बिकट वेदना जाणवली एक सामान्य गावंढल बालिकेचा चेहरा जणू काही एक विश्वव्यापी प्रचंड अव्यक्त मर्मकथा प्रकाशित करत होता…
मूळ बंगाली भाषा सौंदर्याची जान नव्हती पण अनुवादित मराठी भाषेच्या आधाराने मी ते पुन्हा अनुभवले. महाकवीच्या प्रतिभेच्या पाऊलखुणा पुन्हा शोधल्या.
खुद्द गुरुदेव टागोरांनी या कथा पुन्हा वाचल्या तेव्हा 32 सालच्या एका पत्रातून ते लिहितात…. जेव्हा मी बंगालच्या खेड्यातल्या निसर्गाला सामोरा गेलो तेव्हा माझ्या सुखाला पारावार उरला नाही… या साध्या कथात हाच आनंद भरून राहिला आहे.. ग्रामीण बंगालच्या त्या प्रेमळ आतिथ्य शीलतेला मी आता मुकलो आहे. त्यामुळे मोटारीतून मिरवणाऱ्या माझ्या लेखणीला त्या साहित्याच्या पर्णाछादित शीतल वाटा चोखळणे या पुढे शक्य होणार नाही….
1891 ते 1895 तर काही 1914 ते 1917 या काळात म्हणजे त्यांच्या निर्मितीच्या ऐन बहराच्या काळात लिहिलेल्या या कथा आहेत.
ऐन तारुण्यात वडिलोपार्जित जमिनीची व्यवस्था पाहण्यासाठी ते सियालढा, पटिसार, शाजाद पूर, अशा खेड्यातून, तर पद्मा मेघना नद्यांतून, हाऊस बोटीतून प्रवास करीत आपल्या रयतेला भेटायला जात. बंगालचे अनुपम सृष्टी सौंदर्य न्याहाळता, त्यांच्या सुखदुःखाच्या कथा ऐकत. त्याचं प्रतिबिंब या कथात पडलेलं आहे.
1895 च्या 25 जूनला लिहिलेल्या एका पत्रात ते सांगतात, मी आता गोष्ट लिहायला बसलो आहे आणि जसजसे शब्द पूढे सरकता आहेत तसतसा भोवतालचा प्रकाश, सावल्या आणि रंग बेमालूम मिसळत आहेत. मी जी दृश्य घटना कल्पित आहे, त्यांना हा सूर्य हा प्रकाश हा पाऊस, नदीकाठचा वेळू, पावसाळ्यातले आकाश, हिरव्या पानानी आच्छादलेले खेडे, पावसानी समृध्द केलेली शेते यांची पार्श्वभूमी मिळून त्याचं वास्तव अधिक चैतन्यपूर्ण होत आहे….. या खेड्यातली निःशब्द ता जर मी वाचकांपुढे उभी शकलो, तर. माझ्या कथेतील सत्य क्षणार्धात त्यांना पूर्णपणे उमगेल…
फारा वर्षाने का होईना, महाकवी चे शब्द माझ्या समवेत घेते. त्यांच्या लेखणीच्या पर्णाछादित लेखणीच्या वाटा चालू लागते………. मृण्मयी चारुलता कादंबिनी यांच्या खेळात मीही सामील होते….
गणपती बाप्पाचे विसर्जन होते आणि त्यानंतरचा पुढचा पंधरवडा पितृपक्ष म्हणून मानला जातो.
भाद्रपद महिन्यातल्या कृष्ण पक्षातले हे पंधरा दिवस पितरांच्या स्मरणार्थ व्यतीत केले जातात.
आत्मा अमर आहे हे आपण मानतो. तसेच मृतात्म्यांचे ऋणानुबंध, मृत्यूनंतरचे अस्तित्व, या संकल्पनांनाही आपण नाकारत नाही. आयुष्य जगत असताना कधी कधी असे अनुभव येतात की अशा अतिंद्रिय घटनांचाही विचार करावा लागतो. कित्येक वेळा, ही सारी पूर्वजांची पुण्याई असे उद्गारही मुखातून निघतात. याचाच अर्थ कुठल्याशा अदृश्य अस्तित्वाला आपण मनाशी बाळगतो. त्याच्याशी आपण जोडले जातो.
आपले पूर्वज हे आपलं मूळ असतं. (ओरिजिन). शास्त्रीय दृष्टीने सुद्धा त्यांचे जीन्स, क्रोमोझोम्स, पेशी या आपल्या शरीरात जन्मत:च स्थित असतात. आणि याचबरोबर आपल्यातले गुण, स्वभाव, आवडीनिवडी, आपलं कर्तृत्व, आपल्या जगण्याच्या, विचार करण्याच्या दिशा या याच धाग्यांशी निश्चितपणे निगडित असतात. ज्याला आपण जन्मजात गुण असेही म्हणतो.
आपले सण, आपले उत्सव हे ऋतुचक्र आणि शास्त्रीय विचारांवरच आधारलेले आहेत. आणि बहुतांशी ते साजरे करत असताना निसर्गाच्या पंचतत्वांशी कृतज्ञता व्यक्त करणे हेच केंद्रस्थानी असते. पितृपक्ष हा असा पंधरवडा आहे की, तो पाळण्यामागे आज या जगात आपण ज्यांच्यामुळे जन्म घेतला आहे त्यांचे स्मरण आणि कृतज्ञता व्यक्त करणे हेच अपेक्षित आहे. पितृपक्ष मानण्याचा हा एक मुख्य हेतू आहे.
आपण वरचेवर एकमेकांना थँक्यू, सॉरी म्हणतच असतो ना? मग जे आपल्या जीवनात होते आणि आज नाहीत, शिवाय ज्यांना आपण बघितलेही नाही, पण त्यांच्या कथा मौखिक पद्धतीने आपण ऐकत आलो आहोत, त्या सर्व पितरांसाठी अंतःकरणापासून आपल्याला थँक्यू म्हणायचं आहे. त्याच वेळी सॉरीही म्हणायचं आहे. कारण अनेक वेळा आपण त्यांना नकळतपणे दुखावलं आहे. त्यांच्या अवमान केलेला आहे. त्यांची आबाळही आपल्या हातून झालेली आहे, म्हणून या अदृश्य आत्म्यांना मनापासून सॉरी म्हणून पुढच्या पिढीलाही संदेश द्यायचा आहे की, बुजुर्गांचा, वाडवडिलांचा ते असतानाच मान ठेवायला हवा. त्यांनी जे कष्ट आपल्यासाठी उपसले आहेत त्याची जाणीव ठेवायला हवी. आमच्या हातून ज्या चुका झाल्या त्या तुमच्या हातून होऊ नये.. असे रचनात्मक संस्कार पुढच्या पिढीवर या पितृपक्षाच्या निमित्ताने करावेत.
दर्भाहुती, तर्पण, अग्नि कुंडातला घास यामागे विकारांचे दहन आणि झालेल्या चुकांसाठी क्षमायाचना हाच उद्देश जाणावा.
भाद्रपद महिना हा पशु पक्षांचा जनन काळ असतो. (ब्रीडिंग सीजन ), कावळ्याच्या विष्ठेतून वड, पिंपळ वृक्षांचे पुन्हा पुन्हा नैसर्गिकरित्या बीजारोपण होत असते. म्हणूनच वृक्षासम सावली देणाऱ्या पूर्वजांना कावळ्याच्या मुखातून घास भरवून निसर्गवर्धनाची भूमिका जाणून घ्यावी.
ही अंधश्रद्धा नसून मनातल्या अबोल भावनांना व्यक्त करण्याचं हे एक साधन आहे. आणि आपलं जीवन सार्थ, सुखी आणि सुरक्षित करणारे एक माध्यम आहे असा सकारात्मक विचार करून पितृपक्षाची ही परंपरा यथाशक्ती राखावी असे मला वाटते.
या काळात शुभकार्य करू नयेत, वाहन खरेदी, वस्त्र खरेदी, गृह खरेदी करू नये, प्रवास करू नयेत या संकल्पनांचा मात्र नक्की पुनर्विचार व्हायला हवा. पितृपक्ष या काळाला अशुभ कशासाठी मानायचे यावर चर्चा व्हावी. या संकेतांना कितपत महत्व द्यावं हे व्यक्तिगत असावं.
आणखी एक विचार मांडावासा वाटतो की, ग्लोबलायझेशन झाले आणि जीवनपद्धतींची देवाणघेवाण झाली. त्यात मदर्स डे, फादर्स डे साजरे होऊ लागले. मग आपली ही पितृपक्ष परंपरा, मातृ-पितृ दिन, फादर्स डे, फोर फादर्स डे म्हणून मानायला काय हरकत आहे? घरातल्या वृद्ध बुजुर्ग मंडळींचा सन्मान त्यांच्या हयातीतच या दिवसात का करू नये? स्वर्गस्थांचे स्मरण आणि हयातांचा सन्मान पितृपक्षात जाणीवपूर्वक व्हावा यात न पटण्यासारखे काय आहे?
ह्या ओळी लिहिलेल्या आहेत कवयित्री बहिणाई चौधरी यांनी. बहिणाईंच्या कितीतरी गाण्यांमधुन त्यांची देवावरील निस्सीम भक्ती समजते. पण त्यांचा देव केवळ दगडाच्या मुर्तीत नव्हता. त्यांचा देव निसर्गात.. शेतामध्ये.. पिकांमध्ये होता. शेतात आपण लावलेली रोपे हळूहळू मोठी होऊ लागतात.. त्याची पाने वाऱ्यावर डोलू लागतात. आणि बहिणाई बोलू लागतात..
टाया वाजवती पानं
दंग देवाच्या भजनी
…. जमिनीची मशागत करताना त्यांनी उघड्या डोळ्यांनी अनेक क्षण टिपले. त्या पाखरांवर.. जनावरांवर माया करतात. पाऊस म्हणजे तर त्यांचा जीवाभावाचा सोबती.
आला पाऊस पाऊस
शिपडली भुई सारी
धरत्रीचा परीमय
माझं मन गेलं भरी
आला पाऊस पाऊस
आता सरीवर सरी
शेतं शिवारं भिजले
नदी नाले गेले भरी
घरी दारी.. कामात.. विश्रांतीत.. सुखात.. दुःखात त्यांनी जे जे अनुभवले, त्याचे प्रतिबिंब त्यांच्या काव्यात उमटले.
कवियत्री इंदिरा संत म्हणतात..
… बहिणाईंच्या कविता वाचताना पार्श्वसंगीता सारखी माझ्या मनात एक कल्पना नेहमी उभी असते.
आपण झुळझुळ वाहणाऱ्या निर्मळ प्रवाहाच्या काठाशी बसलो आहोत. आणि तळातील रंगीबेरंगी रेती, दगडगोटे आणि प्रवाहाचे तरंग यात अगदी गुंतुन जात आहोत.
… आणि खरंच.. बहिणाईंच्या कविता वाचताना आपण त्यात अगदीच गुंतुन जातो.. गुंगून जातो.
बहिणाईंच्या कविता आपल्याला माहीत असतातच.. पण त्यांच्या नेहमीच्या बोलण्यात देखील उपमा.. अलंकाराची रेलचेल असायची.
… आसु नाही ती सासु कशाची?
आसरा नाही तो सासरा कशाचा?
आता सध्या जे करोनाचे संकट जगावर आले आहे.. तसेच शंभर वर्षांपूर्वी प्लेगचे आले होते. बहिणाईंनी ते दिवस बघितलेले… त्या लिहितात…….
पिलोक पिलोक, आल्या पिलोकाच्या गाठी
उजाडलं गाव, खया-मयामधी भेटी
पिलोक पिलोक, आली नशिबात ताटी
उचललं रोगी
त्यानं गाठली करंटी
करंटी म्हणजे क्वारंटाईन. तेव्हा सरकार शंका आली की उचलून क्वारंटाईन मध्ये टाकत असत. (खरंतर आजही ते तेवढंच गरजेचं आहे).
ध्या करोना मुळे आपण सर्वच जण सक्तीच्या सुटीवर आहोत. आणि म्हणूनच काही जुनी पुस्तके.. काव्यसंग्रह बाहेर निघताहेत. बहिणाईंच्या कविता वाचताना आपण नकळतपणे शंभर वर्षापुर्वीच्या काळात जातो.
माझ्यासमोर जो बहिणाईंचा काव्यसंग्रह आहे.. त्याला प्रस्तावना आहे आचार्य अत्रे यांची. पहिल्या आव्रुत्तीची एक आणि दुसऱ्या आवृत्तीची एक. त्या वाचल्यानंतर बहिणाईंच्या काव्यातील गोडी अधिकच जाणवते.
…. यात कवी सोपानदेव चौधरी यांनी आपल्या आईबद्दल लिहिलेले दोन दीर्घ लेख आहेत
…. कवियत्री इंदिरा संत.. पद्मा लोकुर यांनी बहिणाईंच्या काव्याचे केलेले रसग्रहण आहे.
…. थोर विदुषी प्रा. मालती किर्लोस्कर यांनी लिहीलेला लेख आहे.
बहिणाईंवर लघुपट बनवणारे चित्रपट महर्षी वसंतराव जोगळेकर. त्यांना हा लघुपट बनवताना उमजलेल्या बहिणाई.. त्यांनी एका लेखातून आपल्या समोर उभ्या केल्या आहेत.
आणि या सर्वांपेक्षा जास्त मनाचा ठाव घेते ती एक कविता. बहिणाईंवरच केलेली. त्याचे कवी आहेत.. बा. भ. बोरकर.
त्यांच्याच शब्दात या लेखाचा समारोप करतो. बहिणाई चौधरींना ते म्हणतात..
☆ रोजच असावा ‘मातृदिन’… ☆ श्री संदीप रामचंद्र सुंकले ‘दास चैतन्य’☆
जागतिक मातृदिन दरवर्षी सर्वत्र साजरा होत असतो.. आपण भारतीय उत्सवप्रेमी आहोतच. आपला पारंपरिक मातृदिन म्हणजे बैलपोळ्याचा दिवस अर्थात श्रावण अमावस्या.
आईला कधी वंदन करावे ? आईची आठवण कधी यावी ? याला काही बंधन नाही. प्रत्येक लेकराच्या मनात एक खास कप्पा कायमचा असतो. तो कधीही दुसऱ्या गोष्टींनी भरला जात नाही. जायलाही नको…. !
माझ्या मनात जरा वेगळा विचार आहे. आज समाजात ‘मातां’ची संख्या आणि गुणवत्ता कमी नाही. पण दुर्दैवाने समाजातील मातृत्वभाव मात्र कमी होत चालला आहे, असे खेदाने म्हणावेसे वाटते.
समाजातील ‘मातृत्व’भाव वृद्धिंगत झाला तर समाजातील एकूण समस्यांपैकी अर्ध्या समस्या तरी लोप पावल्याशिवाय राहणार नाहीत. विश्वाच्या माऊली असलेल्या संत ज्ञानेश्वरांना संत या नात्याने आदराने पाहिले जातेच, परंतु यापेक्षा त्यांचा मोठा आदर आणि सन्मान हा त्यांच्या ‘माऊली’पणात आहे असे म्हटले तर वावगे होणार नाही.
दरवर्षी जागतिक मातृदिन साजरा करत असतांना त्या निमित्ताने प्रत्येकाने आपल्यामधील मातृत्वभाव वाढण्यासाठी कटिबद्ध व्हावे अशी मी आपणांस नम्र विनंती करीत आहे.
आईचे शब्दरूप स्मरण…
१. जी रिती होऊनही भरून पावते ती ‘आई’.
२. चार मातीच्या भिंती।
त्यात माझी राहे ‘आई’।।
एवढे पुरेसे होई।
घरासाठी।।
३. काहीही दुखलं, खुपलं तर तोंडात येणारा पहिला शब्द ‘आई’.
४. आपल्या अश्रूंचे मूल्य जाणणारी, मूल्य जपणारी आणि मूल्य वाढवणारी एकच व्यक्ती ती म्हणजे ‘आई’
५. गोष्ट आनंदाची असो वा दुःखाची, सर्वप्रथम आठवते ती ‘आई’.
६. दाही दिशा अंधारून आल्यावर पाठीवरून हात फिरवून ‘बाळ, मी आहे ना’! असे म्हणून धीर देणारी फक्त ‘आई’.
७. अध्यात्माची सर्वात सोपी व्याख्या. ‘आई’
(एकतर समोरच्याची आई व्हा किंवा समोरच्याला आई माना.)
‘जगाच्या पाठीवर’ सिनेमातील ‘एक धागा सुखाचा, शंभर धागे दुःखाचे… ‘ गाणं ऐकलं की मनुष्याच्या तीन अंकी जीवन नाटयाचा पडदा अलगद डोळ्या समोर उलगडत जातो. बालपणातील निरागसता, तारुण्यात आल्यावर रंगीबेरंगी आयुष्याचा उपभोग घेते आणि तीच वृद्धत्वाकडे झुकू लागली की, आपल्या जीवनाची गत साले उलगडू लागते. मागे वळून पाहताना….. या सदरात पन्नाशी पासूनचा माणूस सतत डोकावू लागतो भूतकाळात!
बालपण, तरुणपण आणि वृद्धत्व या माणसाच्या जीवनातील तीन अवस्था गदिमांनी त्यांच्या काव्यात किती सहजतेने दाखवून दिल्या आहेत ! गदिमांचे अर्थपूर्ण काव्य मनाला भावते.. आज सत्तरीला आलेला मनुष्य ही बरेच सुखाचे आयुष्य उपभोगतोय, पण काही दशकांपूर्वी हे वृद्धत्व इतके सुखाचे नव्हते. मोठा कुटुंबकबिला, आर्थिक अडचणी, आजारांवर फारसे उपचार नाहीत अशा काळात हे वृद्धत्व अतिशय त्रासदायक होत असेल बहुतेक! सध्या माझ्या डोळ्यासमोर माझी आई 92 वर्षाची आहे तिचा जीवनपट येतो, कारण त्यांच्या पिढीने देशाचे पारतंत्र्य, स्वातंत्र्य अनुभवले तसेच कुटुंबासाठी खूप खस्ता खाऊन आता चांगले आयुष्यही उपभोगले, मुले नातवंडे च काय पण पंतवडे बघण्याचे भाग्य ही तिला मिळाले. खरोखरच पिकल्या पानासारखे आयुष्य आहे तिचे आता, पण अजूनही तिच्या चेहऱ्यावर तोच जगण्याचा उत्साह बघते तेव्हा खूप आश्चर्य वाटते ही जगण्याची उमेदच त्यांचे आयुष्य वाढवत असेल! आताच्या काळात छोट्या छोट्या गोष्टींनी ढासळणारी मने आणि आणि त्यामुळे होणाऱ्या आत्महत्या पाहिल्या की वाटते किती कमकुवत झाली आहेत माणसं!
निसर्गाचे एक संकट आलं की आपण कोसळून जातो. मग ते वादळ असो की पूर असो की करोना असो. प्रत्येक संकटाचा मनाला बाऊ वाटतो. त्यातून वर्तमानपत्र, टीव्ही यामुळे तर आपण जगालाच घरात निमंत्रित करून घेतले आहे की ज्यामुळे आपण आपली मनःशांती च घालवतो. काहीवेळा वाटतं अज्ञानात सुख असतं म्हणतात तेच खरं ! पूर्वी पंचक्रोशीतील एखादी चांगली वाईट गोष्ट कळायला सुद्धा तीन-चार तास लागत असत आणि आता आपण लांब अंतरावर चा प्रत्येक क्षण सुद्धा त्या क्षणी पाहू शकतो, चांगला किंवा वाईट !राम मंदिराच्या पायाभरणी समारंभ नरेंद्र मोदीजीं चा हस्ते कसा घडत होता ते दृश्य आपण टीव्हीसमोर बसून पाहू शकलो आणि काही काळ आपण आपले काम बाजूला ठेवून राम राज्याची स्वप्ने पाहिली. हे राम मंदिर आपण लवकरच पाहू असा विश्वास वाटला.
वृद्धत्व काहीवेळा मनाचेच जास्त असते. काही अवयव नसलेली माणसे आपल्या आयुष्यात जिद्दीने उभी रहाताना पाहिली की वाटते आपल्याला परमेश्वराने सर्व काही दिले असतानाही आपण मनानेच वृद्ध होतं जातो त्याउलट हात-पाय नसणारी तर कुणी मुकी बहिरी माणसे परमेश्वराला आव्हान देतात आणि स्वतःला काम करायला उद्युक्त करतात. 97 वर्षाचे बाबासाहेब पुरंदरे नव्वद वर्षाच्या लतादीदींना म्हणतात की तुमची शंभरी पहायला, तो सोहळा अनुभवायला मी असेन तेव्हा खरोखरच त्यांच्या जिद्दीला आणि आशावादाला सलाम करावा वाटतो!या वयात गड चढणारे मनाने तरुण बाबासाहेब त्यांना वृद्धत्वाचा स्पर्शच झालेला नसतो. !
नकारात्मक किँवा काही प्रमाणात पॅसिव्ह वृत्ती असणाऱ्या व्यक्तींना वृद्धत्व लवकर जाणवायला लागते असे मला वाटते. Positive विचाराचा माणूस जीवनाकडे नेहमी आशावादी वृत्तीने बघतो म्हणूनच तो अधिक उत्साहाने आयुष्य उपभोगतो हेच खरे ! निसर्गाचा आपण एक भाग आहोत त्यामुळे निसर्ग क्रमानुसार उत्पत्ती स्थिती लय हे आपल्या साठी आहे च! त्याची जाणीव असावी पण सतत आपण काय जाणारच आहोत या भावनेचे वृद्धत्व मनात ठेवू नये. निसर्गात बी रुजते, रोप येते, त्याचेच पुढे झाड बनते. फुले फळे येतात. हळूहळू पाने पिवळी पडू लागतात आणि गळतात कालांतराने ज्याचे जेवढे आयुष्य त्याप्रमाणे झाडाचे आयुष्य संपते आणि मातीत विलीन होते. तसेच आहे आपलं आयुष्य! वृद्धावस्था ही बिकट असली तरी मनाने तिचा स्वीकार करून आहे ते आयुष्य आनंदात घालवण्याची किमया ज्याला जमली तो वृद्धत्व चांगल्या तर्हेने घालवू शकेल! मागच्या पिढीतील बऱ्याच वृद्धांकडे पहाताना मी अधिक डोळसपणे विचार करते आणि यापुढील आयुष्याचा स्वीकार करण्यासाठी मनाला तयार करते! आई कडील आठ-पंधरा दिवसाच्या या वास्तव्यात त्या लहान झालेल्या देहाच्या कुडीतील ही ऊर्जा पाहून माझ्या मनात वृद्ध त्वाचे असंख्य विचार उमटले त्यातून लिहिलेले हे विचार स्पंदन !
(पूर्वसूत्र- महाबळेश्वरला बदली झाल्याची ऑर्डर आली होती तो दिवस आणि मनाला कृतार्थतेचा स्पर्श झालेला हा दिवस या दोन दिवसांदरम्यानचा प्रत्येक क्षण न् क्षण पुन्हा जिवंत झाला माझ्या मनात!त्या त्या वेळचे माझी कसोटी पहाणारे क्षण, त्या क्षणकाळापुरती कां असेना पण अनेकदा त्यावेळी अनिश्चिततेपोटी मनात निर्माण झालेली अस्वस्थता, आणि नंतर ‘त्या’चा विचार मनात येताच मन भरुन राहिलेली निश्चिंतता सग्गळं सग्गळं त्या क्षणी नजरेसमोरुन सरकत गेलं. या सगळ्या घटीतांच्या रूपाने ‘मी आहे’ हा ‘तो’ देत असलेला दिलासा मला आश्वस्त करीत असायचा!) – इथून पुढे –
महाबळेश्वरमधला माझा जुलै ८४ ते एप्रिल ८७ दरम्यानचा कार्यकाळ, तिथली यशस्वी कारकीर्द आणि आधी उल्लेख केलेल्या सर्व अकल्पित घटनांमुळे माझ्यासाठी यशदायी, आणि अविस्मरणीय ठरलेला आहे. तिथून माझी बदली अपेक्षित होतीच पण मला पोस्टींग मिळाले ते मात्र अनपेक्षित! जणूकांही माझं दर पौर्णिमेचं दत्तदर्शन विनाविघ्न घडत रहावं म्हणूनच झाल्यासारखं माझं पोस्टींग पुणे, मुंबई, नाशिक, विदर्भ, मराठवाडा अशा कुठल्याही दूर, गैरसोयीच्या ठिकाणी न होता, मी आवर्जून तशी विनंती न करताच माधवनगर ब्रॅंचला झालं!
ही बदली/पोस्टींगच नव्हे तर त्यानंतरच्या संपूर्ण सर्व्हीस-लाईफमधली सगळीच पोस्टींग्ज आणि प्रमोशन्सही माझ्या आयुष्यातल्या त्या त्या वेळी चमत्कार वाटाव्यात अशाच अनपेक्षित कलाटण्या होत्या! प्रत्येकवेळी श्रीदत्तकृपेचं सुरक्षाकवच म्हणजे काय याची नव्याने प्रचिती देणारे ते अनुभव म्हणजे माझ्या आठवणींमधला अतिशय मौल्यवान असा ठेवाच आहेत माझ्यासाठी!
आता लगोलग महाबळेश्वर सोडायचं म्हणजे आधी आरतीच्या शाळेतील नोकरीचा राजीनामा देणं अपरिहार्य होतं. तसं तिने त्याच दिवशी मुख्याध्यापकांना सांगूनही ठेवलं होतं. अर्थात कधीतरी हे होणारच होतं हे त्यांनीही गृहीत धरलेलं होतं. त्यामुळे त्याक्षणी त्यांच्या दृष्टीने ते अनपेक्षित असलं तरी त्यात फारशी कांही तांत्रिक अडचण यायचा प्रश्न नव्हताच. तरीही तिथलं शैक्षणिक वर्ष मेअखेर संपत असल्यामुळे तिथं उन्हाळ्याच्या सुट्टीचा प्रश्नच नव्हता. पण आमच्या तातडीने महाबळेश्वर सोडण्यामुळे विद्यार्थ्यांचा राहिलेला पोर्शन पूर्ण करणे आणि त्यांची वार्षिक परीक्षेसाठीची पूर्वतयारी करून घेणे ही महत्त्वाची कामे अर्धवट रहाणार होती. त्यामुळेच मुख्याध्यापकांनी ‘जून अखेरपर्यंत तरी तुम्ही काम करावे आणि मग राजीनामा द्यावा’ अशी विनंती केली. हे आमच्या दृष्टीने थोडं गैरसोयीचं होणार असलं तरी ते नाकारणं योग्यही नव्हतं. त्यामुळे फॅमिली शिफ्टिंग महिनाभर पुढे ढकलून ते जूनमधे करायचं असं ठरवलं आणि एप्रिलमधे मी एकटाच माधवनगरला जाऊन ब्रॅंचमधे हजर झालो.
अर्थात हा निर्णय केवळ कर्तव्यापोटी आणि कोणत्याही नफा-नुकसानीचा विचार न करता आम्ही मनापासून घेतला होता हे खरं, पण या सर्व घटना याच क्रमाने घडण्यात आमची नकळत का होईना पण खूप मोठी दीर्घकालीन सोय आणि फायदा लपलेला होता याचा अनुभव पुढे लगेचच आला. परमेश्वरी कृपाच वाटावी असं ते सगळं आपसूक आणि अचानक घडत गेलं होतं! त्या पुढच्या सगळ्याच घटनांचा शुभसंकेतच असावा अशी एक घटना मी माधवनगरला चार्ज घेतला त्या पहिल्याच दिवशीच घडली!!
मी शाळकरी वयात किर्लोस्करवाडीला असताना श्री. भ. रा. नाईकसर आम्हाला ‘किर्लोस्कर हायस्कूल’मधे मुख्याध्यापक होते. बाबांच्या निवृत्तीनंतर किर्लोस्करवाडी सोडून आम्ही साधारण १९६७-६८ मधे माझ्या कॉलेजशिक्षणाच्या सोयीसाठी मिरजेला रहायला आलो होतो. त्यामुळे नंतरची सलग २२-२३ वर्षे आमचा सरांशी संपर्कच राहिला नव्हता. मी माधवनगरला जाॅईन झालो त्या पहिल्याच दिवशी मी मस्टरवर सही करण्यापूर्वीच ‘मे आय कम इन सर’ म्हणत, हातात बचत खात्याचा अकाउंट ओपनिंग फॉर्म घेऊन भ. रा. नाईकसर माझ्या केबिनच्या दारात उभे राहिले! मी मान वर करुन पाहिलं न् सरांना पहाताच अदबीने उठून उभा राहिलो.
“सर, तुम्ही.. ?” मी आश्चर्याने विचारलं.
“तू.. तू.. हो.. लिमये.. अरविंद लिमये.. हो ना?” त्यांचा अनपेक्षित प्रश्न!
“हो सर.. या.. बसा ना सर” मी शिपायाला बोलावून पाणी आणायला सांगितलं.
“सर, तुम्ही इतक्या वर्षांनंतर भेटूनही मला नावासकट कसं काय ओळखलंत?” मी विचारलं.
“तुला पहाताच कशी कुणास ठाऊक मला तुझ्या बाबांची आठवण झाली आणि मी तुला ओळखलं. त्यांना आणि त्यामुळेच तुम्हा भावंडानाही मी विसरलो कुठे होतो?” ते म्हणाले.
माझ्या बाबांबद्दल सरांच्या मनात किती आदर होता हे आणि त्यामागचे ऋणानुबंधही सरांशी नंतर सातत्याने होणाऱ्या भेटींमधील गप्पांमधून मला प्रथमच समजले होते.
योगायोग असा की या ब्रॅंचमधला माझा तो पहिला दिवस हाच सरांचा त्यांच्या प्रदीर्घ शैक्षणिक कारकीर्दीतला अखेरचा दिवस होता! माधवनगरच्या ‘शेठ रतिलाल गोसलीया हायस्कूल’ मधून सर त्याच दिवशी मुख्याध्यापक पदावरून निवृत्त होणार होते. त्यांचे पेन्शन खाते राष्ट्रीयकृत बँकेत उघडणे अनिवार्य होते आणि जवळची बँक म्हणून सर त्यादिवशी सकाळीच आमच्या बँकेत आले होते. नॉर्मल रुटीननुसार सर परस्पर खाते उघडून बाहेरच्या बाहेर गेलेही असते, पण खात्यावर त्यांना ओळखणाऱ्या एखाद्या खातेदाराची सही आवश्यक होती ज्याशिवाय खाते उघडता येणार नाही असे काऊंटरवरील क्लार्कने त्यांना सांगितल्यामुळे त्यांची अडचण दूर करायची विनंती करण्यासाठी सर माझ्या केबीनमधे आले होते. मी इन्ट्राॅड्युसर म्हणून स्वत:च त्या फाॅर्मवर सही केली आणि तो फाॅर्म न् पैसे शिपायाकडे देऊन त्याला नवीन खात्याचे पासबुक तयार करुन आणायची सूचना दिली.
गोष्ट तशी अगदी साधीच पण त्या क्षणाचा विचार करता सरांच्यादृष्टीने अतिशय मोलाची. मी पासबुक त्यांच्या हातात दिलं तेव्हा त्याकडे ते क्षणभर अविश्वासाने पहातच राहिले.
“तुझे कसे आभार मानावेत तेच समजत नाहीये” ते म्हणाले.
“आभार कशाला मानायचे सर?तुम्ही आशिर्वाद द्यायचे”
सर समाधानाने हसले. माझे हात अलगद हातात घेऊन त्यांनी मला थोपटलं. म्हणाले, “इथे तुझी भरभराट होणाराय लक्षात ठेव. बघशील तू. माझे आशिर्वाद आहेत तुला…!”
त्यांचे अतिशय प्रेमाने ओथंबलेले ते शब्द ऐकले आणि मला माझे बाबाच आशीर्वाद देतायत असा भास झाला… !
सरांनी मनापासून दिलेल्या आशिर्वादाचे ते शब्द सरांच्या मनातल्या तत्क्षणीच्या भावना व्यक्त करीत होते हे खरेच पण त्याच शब्दांत नजीकच्या भविष्यकाळात घडू पहाणाऱ्या अनेक उत्साहवर्धक घटनांचे भविष्यसूचनही लपलेले होते याचा प्रत्ययही मला लवकरच येणाराय याची मात्र मला त्याक्षणी पुसटशीही कल्पना नव्हती.. !!
बघता बघता गणपतीचे दहा दिवस संपत येतात. दरवर्षी गणपती बाप्पा चे स्वागत आपण जोरात करतो आणि दहा दिवसांनी अनंत चतुर्दशीला त्याला निरोप ही देतो! “गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या” च्या गजरात गणपतीचे विसर्जन होते. तो पाहुणा गणपती आपल्याला इतका लळा लावतो की त्याचे विसर्जन करताना खूप वाईट वाटते!
कोरोनामुळे गणपती उत्सवावर आलेल्या मर्यादा संपल्या आणि पुन्हा एकदा ढोल ताशांच्या गजरात, डॉल्बी म्युझिक मध्ये गणपतीचे आगमन झाले! तसाही माणूस उत्सव प्रिय असतो. त्यातून महाराष्ट्रात तर सार्वजनिक गणेशोत्सव हा मोठ्या प्रमाणावर साजरा होतो. स्वातंत्र्यपूर्व काळात लोकमान्य टिळकांनी ब्रिटिशांच्या विरोधात समाजाला एकत्र आणण्यासाठी गणेशोत्सव व शिवजयंती हे उत्सव सुरू केले. तसेच कोणत्याही कार्याची सुरुवात करताना प्रथम गणरायाला वंदन केले जाते. बुद्धी दाता गणेश आणि शक्ती स्फूर्तीदायी शिवाजी महाराज या दोन्हीचा जयजयकार महाराष्ट्रात होतो. या दोन्हीचा उद्देश समाजात स्फूर्ती राहावी, जिवंतपणा राहावा, समरसता यावी असाच आहे!
पण अलीकडच्या काळात या उत्सवांना काही वाईट गोष्टींची किनार लागलेली होती. कित्येक तास चालणाऱ्या मिरवणूका, सजावटी मधील अतिरिक्त स्पर्धा तसेच गुंडगिरी, दारू पिऊन नाचणे यासारख्या अनेक गोष्टी गणेशोत्सवा दरम्याने होऊ लागल्या.
कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक झाला की परमेश्वर तिथे हस्तक्षेप करतो असं मला मनापासून वाटतं!हे आपल्या ला कोरोनाच्या निमित्ताने बघायला मिळाले. अजूनहीघरगुती गणपती बसवतात तिथे गणपतीचे पावित्र्य टिकवले जाते.. सार्वजनिक उत्सवाच्या ठिकाणी ही गणेशाचे पावित्र्य रहावे यादृष्टीने अनेक गोष्टी केल्या जातात. तरीही
काही वेळा स्वच्छतेसंबंधी गोष्टी लोकांकडून पाळल्या जात नाहीत. महानगरपालिका विसर्जनासाठी विविध ठिकाणी निर्माल्य कुंडआणि विसर्जनासाठी पाण्याचे टॅंक ठेवते, त्यामुळे आपोआपच एक प्रकारची शिस्त लोकांना लागली आहे. पुण्याचा गणेशोत्सव मोठ्या प्रमाणावर असतो आणि महाराष्ट्रातच काय तर देश परदेशातही त्याचे महत्त्व फार आहे!
दरवर्षी अनंत चतुर्दशी येते, गणपती बाप्पाला निरोप देण्यासाठी! पण काही वेळा हा दिवस अगदी लक्षात राहण्याजोगा गेला आहे,. जसे की लातूर, किल्लारीचा मोठा भूकंप अनंत चतुर्दशीच्या पहाटे झाला, हजारो लोक बेघर झाले, घरे कोसळली, लोक मृत्युमुखी पडले, पण त्या ठिकाणी सर्व समाजाने भरभरून मदत पाठवली. कधी कधी या काळात अतिरिक्त पावसामुळे पूर येणे, गावंच्या गावे पाण्याखाली जाणे यासारख्या घटनाही घडल्या. विघ्नहर्ता गणेशाने अशा काळात लोकांमध्ये एकमेकाबद्दल सहभावना निर्माण केली की ज्यामुळे लोकांना समाजभान आले. कित्येक ठिकाणी अशी संकटे येऊन गेल्यावर उत्सव खर्च कमी करून मदतीसाठी पैसा पाठवला गेला. श्री गजानन अशा गोष्टींना प्रेरित करत असतो असे वाटते..
वैयक्तिक पातळीवर गणेशाचा उत्सव हा घराघरात साजरा होतोच. त्यानिमित्ताने सर्व कुटुंब एकत्र येते. एकमेकांबद्दल चे राग, द्वेष, मतभेद याचे विसर्जन माणूस करतो. यासाठी दुर्वा या प्रतीकात्मक आहेत. दूर्वा किंवा हरळी जशी जमिनीला चिकटून वाढत वाढत जाते, तसेच कुटुंबाने एकमेकांशी चांगले संबंध ठेवून हरळी प्रमाणे आपल्या समाज जीवनाचा विस्तार केला पाहिजे. दुर्वांप्रमाणेच चांगल्या भावना वाढीला लावल्या पाहिजेत! शाडू मातीचा गणपती आपण पाण्यात विसर्जन करतो पण ती माती विरघळून जशी पाण्यात तळाशी पुन्हा एकत्र येते, पुढच्या वर्षी नवीन निर्माणासाठी उपयोगी असते. तशीच आपली वृत्ती अधिकाधिक एकत्र येण्याची आणि चांगले निर्माण करण्याची राहण्यासाठी हा गणराया आपल्याला शिकवत असतो!
जाता जाता गणराया आपल्याला किती गोष्टी शिकवत असतो. इतर देवतांपेक्षा गणपती आपल्याला जवळचा वाटतो. त्याची प्राणप्रतिष्ठा करून आपण त्याला सजीव रूप देतो. लहान मुलाबाळां पासून सर्वांनाच गणपती बाप्पा जवळचा वाटतो. अलीकडे शाळांमध्ये सुद्धा गणपती स्थापन करतात. त्यानिमित्ताने अथर्वशीर्ष, गणपतीच्या आरत्या आणि काही स्पर्धांचे ही आयोजन करण्यात येते. नकळतच मुलांवर चांगले संस्कार घडतात. आपल्या हिंदू धर्मामध्ये प्रत्येक सण हा काही ना काही कारणाने धार्मिकते बरोबरच समाजाशी ही जोडलेला आहे. गणपतीचा संबंध बुद्धीशी जोडलेला असल्यामुळे सहाजिकच मुलांना बुद्धीदात्या गणपती बद्दल खूप प्रेम असते!
गणपती विसर्जनासाठी उचलल्यानंतर ती जागा रिकामी राहू नये म्हणून त्या जागी एखादे देवाचे पुस्तक ठेवायचे प्रथा आमच्या घरी होती. प्रत्येक गोष्टीबाबत आपल्या पूर्वजांनी इतका बारीक विचार केला आहे याचे विशेष वाटते!
असा हा गणपती बाप्पा विसर्जन करताना सर्वांनाच वाईट वाटते. यावरून मला महादेव शास्त्री जोशांची “मोरभट” म्हणून वाचलेली एक कथा आठवते. त्यातील कथेतील मोर भटजी गणपतीचे इतके भक्त होते की गणपती विसर्जनासाठी पाण्यात सोडला की त्यांना अक्षरशः रडू येत असे आणि तो रिकामा पाट घरी घेऊन येताना त्यांचे मन विषण्ण होत असे. पाट रिकामा घरी येऊ नये म्हणून त्या रिकाम्या पाटावर वाळू किंवा विसर्जनाच्या ठिकाणची माती घरी आणून तो पाट गणपती च्या जागी ठेवण्याची प्रथा आहे…
गणपतीचे विसर्जन म्हणजे त्या प्राणप्रतिष्ठा केलेल्या गणपतीला आपण पुन्हा त्याच्या मूळ अवस्थेला म्हणजेच पाण्यामध्ये, मातीत रूपांतर करून सोडून देतो. गणपतीचे हे विसर्जन आपल्याला थोडे विरक्त व्हायला शिकवते. या गणपती प्रमाणेच आपल्याला सुद्धा एक दिवस या माती आणि पाण्यात विसर्जित होऊन जायचे आहे, हे जग सोडून जायचे आहे याची जाणीव मनापासून होत राहते! अनंत चतुर्दशीला गणपतीचे विसर्जन होताना खरोखरच अंतरीचा उमाळा भरभरून वाहतो आणि आपण म्हणतो, “गणपती बाप्पा मोरया” पुढच्या वर्षी लवकर या, गणपती गेले गावाला चैन पडेना आम्हाला!”
☆ पितृपक्ष : कृतज्ञता पर्व ☆ श्री संदीप रामचंद्र सुंकले ‘दास चैतन्य’☆
जगातील सर्वाधिक प्राचीन संस्कृती कोणती असा प्रश्न आपण google वर search केला तर त्याचे स्वाभाविक आणि एकमेव उत्तर येईल हिंदू संस्कृती!! आपली हिंदू संस्कृती नुसती पुरातन नाही तर ती सर्वसमावेशक, विज्ञानाधिष्ठीत, सनातन ( याचा खरा अर्थ नित्यनुतन असा आहे ), पर्यावरणाचे रक्षण करणारी (इको फ्रेंडली), ऐहिक सुख प्राप्त करून देऊन पारमार्थिक सुख मिळवण्यासाठी प्रयत्न करायला लावणारी, थोडक्यात सांगायचे तर ‘आपले घर ते संपूर्ण विश्व’ असा वैश्विक (global) विचार करायला प्रवृत्त करणारी शांतताप्रेमी संस्कृती आहे. आपली संस्कृती आपल्याला वेगवेगळे गुण विविध सणांच्या माध्यमातून नकळत शिकवीत असते, फक्त आपण आपले डोळे, कान उघडे ठेवायला हवेत. हल्ली आपल्याकडे संस्कार वर्ग घ्यावे लागणे किंवा संस्कार करावे लागणे हा एक सामाजिक आजार आहे, ही एक प्रकारची सामाजिक वेदना आहे असे म्हटले तर वावगे होऊ नये. पूर्वी संस्कार घराघरातून आणि समाजाकडून आपसूक (नकळत) व्हायचे. संस्कार पानपट्टीवर विकली जाणारी वस्तू आहे का ? हजारो वर्ष परंपरा पाळूनझ एकप्रकारे तपश्चर्या करून ते संस्कार मागील पिढी पूढील पिढीकडे ते संक्रमित करीत असते. ती साखळी तोडण्याचा आपल्याला नैतिक अधिकार नाही. मागील पन्नास-साठ वर्षात मात्र आपण हे संस्कार पुढील पिढीत संक्रमीत करण्यात अयशस्वी झालो की काय ? असे म्हणण्यास नक्कीच वाव आहे, असे वाटते.
राम’दास’ असलेल्या हनुमंताला त्याच्या शक्तीचा विसर पडला होता, पण जाबुवंताने स्मरण करून दिल्यावर हनुमंताला त्याच्या शक्तीचा शोध लागला आणि तो पुन्हा आपल्या पूर्वीच्या विराट क्षमतेने कार्यरत झाला. आपल्याला ही आपल्या विराट हिंदुतेजाचा विसर पडला आहे, आजच्या काळातील जांबुवंत यथाशक्ती आपल्याला आपल्या शक्तीची आठवण करून देण्याचा प्रयत्न करीत आहेत, पण गंमत अशी आहे की आजचे समाजकंटक किंवा हितशत्रू विविध शक्कली लढवून त्या जांबुवंतालाच आणि पर्यायाने हिंदू समाजालाच तुच्छ लेखण्याचे काम इमाने इतबारे करीत आहेत. याचा परिणाम म्हणजे आपल्या परंपरा पाळण्याची आपल्याच मुलाना लाज वाटू लागली आहे. आपल्या श्रद्धास्थानांबद्दल आपल्याला लाज वाटणे ही आजची सर्वात मोठी शोकांतिका आहे. काही रूढी काळाच्या ओघात चुकीच्या पद्धतीने रुजल्या असतील, काही कालबाह्य झाल्या असतील, पण त्याचा तपशीलात जाऊन अभ्यास न करता नुसती दूषणं देणं आणि अक्रियाशील राहणे हे आजच्या सुशिक्षित समाजास शोभणारे आहे का? आपण काय खावे ? कधी खावे ? दंत मंजन कोणते वापरावे इथपासून ते अंगाला कोणता साबण लावावा हे सुद्धा आजचे तथाकथित अभिनेते (idol) आणि अभिनेत्री ठरवतात आणि आपली तरुण पिढी त्याची री ओढते, याला स्वातंत्र्य म्हणायचे ? साधा विचारही आपल्याला सुचू नये की आपण उष्ण कटिबंधात राहतो, त्यानुसार आपली पोशाखरचना राहिली आहे आणि असायलाही हवी, पण आजची आपली पोशाख रचना पूर्णपणे पाश्चात्य झाली आहे. काय योग्य आणि काय अयोग्य, याचा विचार करायला आपल्याकडे वेळच नाही. आपण नुसते अंधानुकरण करीत आहोत, नाही का?
आपल्या संस्कृती उत्सवप्रधान आहे. प्रत्येक उत्सवातून योग्य तो सामाजिक संदेश देण्याचे काम केले गेले आहे. होळी आपल्याला वर्षभरातील वाईट विचार, वाईट आठवणी, वाद, हेवेदावे जाळून नष्ट करायला शिकविते, गुढी पाडवा चांगल्या गोष्टीची मुहूर्तमेढ रोवण्यास सांगतो, गोपाळकाला संघटन करायला आणि सर्वांची सुखदुःख वाटून घ्यायला (sharing) शिकवितो. हाच खरा समाजवाद आहे, ( कालमार्क्स ने बहुतेक श्रीकृष्ण चरित्र वाचलेलं असावं). गणपती नेतृत्वगुण शिकविणारा (leadership) आणि बुद्धिदाता आहे. पण, सध्या आपले उत्सव कसे साजरे करायचे हे आपण ठरवत नसून आजची प्रसारमाध्यमे ठरवत आहेत असे दिसते आणि त्याचे खापर मात्र आपल्या सनातन हिंदुधर्मावर फोडतात. आपणही हे स्वातंत्र्य अगदी सहजपणे मीडियाच्या हातात सुपूर्द केलं आहे. एखाद्या चित्रपटातील लोकप्रिय गीत आपण होळी, गणपती, गोविंदा कुठेही लावतो, त्या गीताचे बोल काय आहेत, त्याचा अर्थ काय आहे, संगीत कोणत्या दर्जाचे आहे, याचं थोडेही सामाजिक भान आपण पाळत नाही. कोणत्याही धार्मिक उत्सवाचा मूळ हेतू हा समाजातील सात्विकता वाढावी, मनुष्याच्या सृजनशक्तीला चालना मिळावी, सामाजिक ऐक्य वाढावे आणि एकूणच वातावरण मंगलमय व्हावे असा असतो. पण काही सन्माननीय अपवाद सोडल्यास सध्याच्या सार्वजनिक उत्सवांचे किंवा अगदी खासगी उत्सवांचे स्वरूप बघितले तर तो सोहळा ( event) आहे की उत्सव आहे, हेच पटकन कळत नाही. त्यामुळे आपल्या सारख्या सामान्य मनुष्याचे मन मात्र सुन्न होत आहे. उत्सवाच्या निमित्ताने होणारी आर्थिक ‘उलाढाल’ बघितली तर कोणताही देव त्या मंडपाच्या आसपास देखील फिरकेल असे वाटत नाही. आपण सर्वांनी निरक्षीर विवेक बुद्धीने आत्मचिंतन करण्याची नितांत गरज आहे.
गणपती गावाला गेले की येणारा काळ मम्हणजे पितृपक्ष. लौकिक अर्थाने हा काही उत्सव नाही किंवा उत्सवाचा, सणांचा काळ नाही. पण या पितृपक्षात आपल्याकडे मृत्यू पावलेल्या पूर्वजांचे स्मरण करून सश्रद्ध अंतकरणाने श्राद्ध करण्याची पद्धती आहे. श्राद्ध करण्याची विशिष्ठ पद्धती पूर्वी विकसीत केली गेली. Hardware कोणतेही असले तरी त्यातील software एकच आहे आणि ते म्हणजे आपापल्या पुर्वजांबद्दल विनम्रतेने कृतज्ञता व्यक्त करणे. आपला जन्म होणं किंवा तो कोणाच्या घरी होणं हे आपल्या हातात नाही, माता पित्यांची निवड आपल्या हातात नाही, ती आपल्या पूर्वजांनी, आईवडिलांनी केलेली आपल्या वरील एक कृपाच आहे. ज्या घरात आपण जन्मास येतो त्या घराचं नाव, ऐश्वर्य, परंपरा आणि अशा सर्वच गोष्टी आपल्याला वारसाहक्काने मिळतात. त्या ऋणातून अंशतः मुक्त होण्याचा कालावधी म्हणजे पितृपक्ष. या कालावधीत जाणीवपूर्वक इतर शुभ कार्य करु नये असा संकेत अनेक वर्षे पाळला जायचा. खरं तर ह्या पितृपक्षास ‘निषिद्ध’ समजणे साफ चुकीचे आहे. वर्षातील ३६५ दिवसातील जेमतेम १५ दिवसांचा हा कालावधी आहे. एका अर्थाने हा कालावधी ‘आरक्षित’ आहे. या काळातील वातावरण सुद्धा विशिष्ठ गोष्टीसाठी लाभदायक असते, आयुर्वेदातील तज्ञ आपल्याला आणिक माहिती देऊ शकतील. या काळात पित्त प्रकोप होतो आणि त्यासाठी भाताची ( तांदळाची ) खीर ही पित्तशामक आहे.
या पितृ पंढरवड्याचा आणखी एक अर्थ आहे, तो समजून घेण्याचा आपण प्रयत्न करूया. मागे वळून पाहताना आपण आपल्या पूर्वजांचे स्मरण करूयाच पण आपल्या व्यक्तिगत आयुष्याचे सिंहावलोकनही आपण या निमित्ताने करू शकतो. गुढीपाडव्याला जर आपण एखादा नवीन नियम केला असेल किंवा नवीन उद्योग सुरु केला असेल, तर हा कालावधी हिंदू वर्षाचा साधारणपणे मध्य आहे. मागच्या सहा महिन्यात आपण काय केले?, करू शकलो?, काय चुकलं?, काय बरोबर झालं ? या सर्वांची वस्तुनिष्ठ उजळणी आणि आढावा घेऊन आपण आणखी नव्या उमेदीने कार्यास लागलो तर यशाची दसरादिवाळी नक्कीच आपल्या आयुष्यात येईल. समर्थानी अखंड सावधान राहावे’ असे सांगितले आहे ते यासाठीच. दैनंदिन आयुष्यात आपल्याला बऱ्याच लोकांची हस्ते परहस्ते मदत होत असते. आपण विमान, ट्रेन, रिक्षा, बस, टॅक्सी अशा विविध वाहनांनी गरजेनुसार प्रवास करीत असतो. त्या वाहनांच्या चालकाचे नाव देखील आपल्याला माहित नसते, पण हे सर्व जण आपल्याला आपल्या गंतव्य स्थानी सुखरूप नेऊन सोडत असतात, तसेच आपला दूधवाला, फुलपुडी देणारा, डॉक्टर, किराणा माल पुरविणारा, वकील, मोची, भाजीविक्रेता आणि समाज जीवनाचे विविध घटक आपले जीवन अर्थपूर्ण करण्यासाठी सतत झटत असतात. या सर्वाप्रति कृतज्ञता असणे आणि किमान वर्षातून एकदा ते व्यक्त करणे आपले आद्यकर्तव्यच नव्हे काय ?
सर्वसाधारणपणे अमुक एक गोष्ट केली की काय फळ मिळते असा प्रश्न प्रत्येक कर्म करताना सामान्य मनुष्याच्या मनात येतो. वरील लेख वाचताना हाच प्रश्न आपल्या सारख्या सुजाण वाचकांना पडू शकतो. मलाही हे सांगताना आनंद होत आहे की वरील लेख वाचून काय होईल ते माहित नाही पण त्यानुसार आपल्याला कृती करता आली तर मात्र ज्ञानेश्वर माउलींनी पसायदानात
सांगितल्याप्रमाणे “भूतां परस्परे पडो। मैत्र जीवांचे।।” याची अनुभूती येईल आणि आत्यंतिक मानसिक समाधानाचा लाभ होईल यात तिळमात्र संदेह नाही.
कृष्ण नामाचा हा जप मुखाने गात राहिले की भरकटलेल्या मनाला एकदम उभारी येते असा माझा नित्याचा अनुभव आहे. का बरे असे होत असावे? याचे उत्तर एकच!
कृष्ण ही एक अद्भुत शक्ती आहे, आत्मतत्त्व आहे, परब्रह्म आहे.
परित्राणाय साधुनाम्
विनाशायाच दुष्कृताम्
धर्मसंस्थार्पनार्थाय संभवामि युगे युगे
गीतेमध्ये भगवान श्रीकृष्णांनी पार्थ अर्जुनास असे वचन दिले आहे. संत जनांचे रक्षण करण्यासाठी, दुष्टांचा संहार करण्याकरता आणि धर्माचे रक्षण करण्यासाठी मी युगानुयुगे येतच राहणार, अवतार घेतच राहणार.
बंदीवासात टाकलेल्या देवकीची एकापाठोपाठ एक सात मुले तिच्या भावाने, कंसाने मारल्यानंतर या कंस मामाचा, या दुष्ट शक्तीचा विनाश करण्यासाठी आठव्या कृष्णाचा जन्म झाला. श्रावण वद्य अष्टमी, मुसळधार पावसाने या बाळकृष्णाचे स्वागत केले. याच वेळी गोकुळात नंद आणि यशोदेस कन्यारत्न प्राप्त झाले. वसुदेवाने या आठव्या बाळाला वाचविण्यासाठी टोपलीत घालून भर पावसात पूर आलेल्या यमुना नदीतून गोकुळात नेले. बाळाच्या पावलाच्या अंगठ्याचा पाण्याला स्पर्श होताच यमुना नदी दुभंगली आणि रस्ता तयार झाला. यशोदेच्या पुढ्यातील कन्या, नंदा हिला घेऊन वसुदेव परत येऊन दाखल झाला. कंस त्या बाळाला आपटून मारणार एवढ्यात त्या बालिकेचे विजेत रुपांतर झाले आणि कडकडून आकाशवाणी झाली, ” हे कंसा! तुझा काळ गोकुळात वाढत आहे. ” ही कथा आपण सर्वजण जाणतो. सांगायचा मुद्दा हा की ही किमया त्या ईश्वरी शक्तीचीच आहे. कृष्णाचीच आहे. देवकीच्या उदरी जन्माला आलेले हे बाळ सामान्य नसून दैवी आहे.
आपण म्हणतो,…..
कुठे शोधिसी रामेश्वर अन्
कुठे शोधिसी काशी
हृदयातील भगवंत राहिला
हृदयातून उपाशी
भगवंत आपल्या हृदयात आहे असे समजूनही, मान्य करूनही हृदयस्थ परमेश्वराची पूजा करणे आपल्याला जमत नाही. यासाठीच या भगवंताची विविध सगुण रूपे आपण समोर ठेवतो आणि त्याची भक्ती भावाने पूजा करतो. या हृदयातील भगवंताला आपण कधी बाळकृष्णाच्या रूपात पाहतो. ते बाळ लेणी घातलेले गोड गोंडस रूप पाहून मन प्रसन्न होते. गोपाळांसंगे गाई चरायला नेणारा, दह्यादुधाची मडकी फोडून चोरून नवनीत खाणारा, उपरांत मैया मै नही माखन खायो असे म्हणणारा, कालिया मर्दन करणारा बाळकृष्ण आपण पाहतो आणि उल्हसित होतो.
राधेचा कृष्ण, मीरेचा कृष्ण, यमुनाजळी गोपींसंगे रासक्रीडा करणारा कृष्ण, गोपींची वस्त्रे पळवणारा कृष्ण आणि बासरीच्या सुराने आसमंत धुंद करणारा मुरलीधर कृष्ण, कोसळणाऱ्या पावसापासून नगरजनांचे रक्षण करणारा गोवर्धन गिरीधारी कृष्ण आणि बंदीवासातील सोळासहस्त्र स्त्रियांचा उद्धारक कृष्ण अशी कृष्णाची विविध रूपे आपण पाहतो आणि हरखून जातो. सत्यभामेच्या अंगणात पारिजातकाचे झाड लावून त्याच्या सुगंधित फुलांचा सडा रुक्मिणीच्या महालात पडावा अशी किमया करून एकाच वेळी दोन्ही राण्यांना
संतुष्ट करणाऱ्या कृष्णाला काय म्हणावे? या कृष्णाच्या लीलाच अगम्य! खरं सांगायचं तर हे तत्त्वच अत्यंत दुर्बोध आहे.
दुर्योधनाचा अत्याचार थांबविण्यासाठी पांडवांच्या पाठी उभा असलेला कृष्ण तर संपूर्ण वेगळा. दुर्योधनाला शस्त्रास्त्रे पुरवून हा श्रीकृष्ण जातीने पांडवांसोबत उभा राहिला. या द्वारकेच्या राण्याने अर्जुनाच्या रथाचे सारथ्य केले.
कुरुक्षेत्रावर मध्यभागी रथ उभा केल्यानंतर आपल्याच भाऊ बंधाना, पितामह भीष्मांना, गुरु द्रोणाचार्यांना समोर पाहून अर्जुन संभ्रमित झाला, आणि मी यांना कसे मारावे? त्यापेक्षा भिक्षान्न सेवन करणे मी पसंत करेन असा विचार अर्जुनाच्या मनात आल्यावर त्याला गीता सांगणारा कृष्ण कोण होता? कृष्ण हा परमोच्च कोटीचा विचार! मारणारा तू कोण? या ठिकाणी गीतेच्या उपदेशाचा प्रारंभ होतो. शरीर आणि शरीरी यातील फरक श्रीकृष्णाने अर्जुनाला सांगितला. शरीर हे विनाशी आहे तर शरीरी अविनाशी आहे. तेव्हा समोर असलेल्या या शरीरांचा नाश ठरलेलाच आहे. तुझे काम फक्त विहित कर्म करण्याचेच आहे.
अविनाशी तु तत्विद्धी ये न सर्वमिदं ततम्
विनाशमव्यव्स्याय कश्चितकर्तुमर्हति
त्या अविनाशी तत्वाला समजून घे. संपूर्ण संसार याच तत्त्वाने व्यापलेला आहे. या तत्त्वाचा कोणीच विनाश करू शकणार नाही हे फार मोठे सत्य श्रीकृष्णाने अर्जुनाला आणि पर्यायाने आपल्यालाही सांगितले आहे.
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन अर्थात कर्तव्य कर्म करण्यातच तुझा अधिकार आहे, त्यापासून मिळणाऱ्या फळात नाही. कर्म फळाचा हेतू कधीही मनात आणू नकोस, या अशा उपदेशाने आपल्या सामन्यांनाही कृष्णाने जागृत केले आहे.
गीतेच्या अकराव्या अध्यायात श्रीकृष्णाने पार्थास विश्वरूप दर्शन दिले. ते पाहून पार्थ भयभीत झाला. यातून इतकेच समजायचे की जनतेच्या रक्षणासाठी संपूर्ण विश्वात, चराचरात हे कृष्णतत्व सामावलेले आहे.
कृष्ण हे एक सत्य आहे. सत्य हे अखंड आणि अविनाशी आहे. भगवद्गीतेत श्रीकृष्ण म्हणतात…
सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ
श्रीकृष्णाने हे तत्व आचरणात आणले. रामाला राज्याभिषेक आणि वनवास सारखाच होता. सोन्याची द्वारका आणि त्याचा विनाश हे सारखेच होते. उद्धवाला त्याने सांगितले होते की मी भूत, वर्तमान आणि भविष्य या सर्व काळात एकाच स्वरूपात असतो हे सत्य आहे. काम, क्रोध, लोभ यांचा त्याच्यावर काहीच परिणाम होत नसल्यामुळे तो कायम आनंद रूपच आहे.
अशा या सत्याची, परब्रम्हाची निष्काम भक्ती केल्याने भगवंताची प्रत्यक्ष भेट होणे सहज शक्य आहे. अखंड नामजप हे या भक्तीचे अत्यंत समर्थ असे साधन आहे. चला गाऊया
विविधा 
विविधा 
