☆ विचारवंतांचे अंतर्मन – लेखक : श्री पुरुषोत्तम सदाफुले ☆ परिचय – सुश्री वर्षा बालगोपाल ☆
पुस्तक : विचारवंतांचे अंतर्मन
लेखक : श्री पुरुषोत्तम सदाफुले
प्रकाशक : संवेदना प्रकाशन
पृष्ठे १४३
मूल्य रु १८०/- मात्र
विचारवंतांचे अंतर्मन नाव वाचले आणि उत्सुकता वाटून पुस्तक हातात घेतले आणि खुल जा सिमसिम असे म्हणताच या पुस्तकाच्या गुहेत वेगवेगळ्या विचारवंतांच्या विचारांचा खजिना हाती लागला.
अतिशय वेगळ्या विषयाचे हे पुस्तक मला वाटते अशा प्रकारचे हे एकमेव पुस्तक असावे.
पुस्तकाच्या शेवटी लेखक पुरुषोत्तम सदाफुले यांच्यावरील तीन लेखांचा समावेश आहे त्यावरून लेखकाचा विस्तृत परिचय घडतो आणि मग लक्षात येते, लेखक असंख्य व्यक्तींना पुरस्कृत करीत असतात. अशा प्रसंगांच्या माध्यमातून प्रमुख पाहुणे, अध्यक्ष यांच्या भाषणातून असंख्य मौलिक रत्ने लेखकाने वेचली आहेत आणि नुसती रत्ने वेचलीच नाहीत तर त्याला आपल्या शब्दांचे आपल्याही विचारांचे कोंदण देऊन ते अधिक आकर्षक केले आहे.
सर्वसाधारणपणे भाषणे कार्यक्रमात ऐकून तेथेच सोडून दिली जातात किंवा सभागृहाच्या बाहेर आल्यावर भाषणातील एकही शब्द आठवला जात नाही. परंतु लेखक हे स्वतः पण एक विचारवंत असल्याने अशा अनेक व्यक्तींच्या व्याख्यानातून या शब्दसागरावर आरूढ होऊन त्या लाटेच्या माध्यमातून विचारवंतांच्या काळजात शिरून तेथून ही मौलिक रत्ने गोळा करून या रत्नाचा सुंदर हार शारदामातेच्या गळ्यात घालताना असंख्य वाचकांच्या गळ्यातील ताईत बनेल अशा विचारांचे मंथन केले आहे.
अर्थातच मंथन म्हटले की उलट सुलट क्रिया होणार त्यातून नवनीत मिळणार किंवा रत्ने हाती लागणार हे सत्य आहे…… मग अशाच मंथनातून लेखकाला तब्बल ८० रत्ने हाती लागलेली आहेत. किंबहुना असंख्य रत्ने हाती लागलेली असताना त्यातील निवडक ८० रत्ने उजेडात आणली आहेत.
अर्थातच ८० आकड्यावरून सहस्रचंद्र दर्शन आठवले आणि खरोखर सहस्र चंद्राचे तेज एकत्र होईल एवढे प्रखर ज्ञान या मौलिक विचारांनी आपल्याला मिळते.
आपण जेवढे या पुस्तकाच्या अंतरंगात जाऊ तेवढे त्यातील वैशिष्टय त्याचे वेगळेपण आणि त्यातील मौलिकता मनाला भावते. हे पुस्तक वाचून हातावेगळे करावे असे नाही तर पुन्हा पुन्हा पारायण करून त्यातील एका एका विचारावर चिंतन करावे असे आहे. अर्थातच एका वाक्यात सांगायचे झाले तर छोटा पॅकेट बडा धमाका असे हे पुस्तक आहे.
अजून एक वेगळा विचार मनात आला, तो म्हणजे या पुस्तकाचा आकार चौकोनी आहे आणि मनात आले विचारवंतांच्या विचारांना एक चौकट प्राप्त करून द्यायचा हा प्रयत्न आहे.
खरेच आहे यातून ज्येष्ठ विचारवंतांचे विचार अधोरेखित तर होतातच पण त्याच विचाराच्या मथळ्यामधून त्याचे असामान्य असे महत्व पण उधृत होते.
गदीमांच्या विचारापासून सुरुवात होऊन उत्तम कांबळे यांच्या विचारसरणी पर्यंत ८० डब्यांची ही रेलगाडी असंख्य स्टेशने, असंख्य बौद्धिक खाऊ, असंख्य सौंदर्यस्थळें यांचे दर्शन घडवून आपला ज्ञानाचा प्रवास अतिशय आनंददायी, माहितीपूर्ण करते. कधीच संपू नये असे वाटणारा हा प्रवास मग शटल होऊन राहील अशी खात्री वाटते.
या पुस्तकाबद्दल लिहिताना दर खेपेला एक वेगळाच पैलू गवसतो. त्यामुळे नक्की कोणत्या पैलूवर व्यक्त व्हावे हा प्रश्न तसाच रहातो, म्हणून उत्तर स्वरूपात आपणच हे पुस्तक घेऊन वाचून बघावे आणि स्वतः अनुभवावे. या दिव्य रत्नाचे दर्शन स्वतः घेऊन खात्री करावी अशी आशा वाटते.
ते तुम्ही करालच ही खात्री पण वाटते.
तर मग… चला…
या विचारवंतांचे अंतर्मन जाणून घेऊ या…
परिचय : वर्षा बालगोपाल
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ “इये मराठीचिये नगरी” – लेखक : डॉ सदानंद मोरे ☆ परिचय – श्री हर्षल सुरेश भानुशाली ☆
पुस्तक : इये मराठीचिये नगरी
लेखक: डॉ सदानंद मोरे
पृष्ठ : २२७
मूल्य : रु. २९९ /-
…. (अभिजात भाषा असा दर्जा मिळालेल्या आपल्या महान मराठी भाषेचा घेतलेला हा सर्वांगीण आढावा!)
मराठी भाषेचा उगम ते भाषाधिष्ठित महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती अशी मराठी भाषेचा इतिहास – भूगोल उलगडणारी ही कूळकथा. भाषा म्हणजे एका विशिष्ट जनसमूहाचा भौगोलिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक इतिहास नसतो; तर तो राजकीय सत्ताकांक्षेचा आणि सामर्थ्याचाही इतिहास असतो. समृद्ध आणि प्रसरणशील भाषा असणारा समाज नवनवीन आव्हाने स्वीकारू शकतो आणि राजकीय सामर्थ्य मिळवू शकतो, हे सिद्ध करणारे पुस्तक. या पुस्तकाचे भाषिक विचारांच्या अंगाने असलेले महत्त्व विशद करणारे डॉ. रूपाली शिंदे यांचे प्रास्ताविक, तर राजकीय विचारप्रणालीच्या दृष्टिकोनातून महत्त्व विशद करणारी डॉ. प्रकाश पवार यांचे प्रस्तावनापर विश्लेषक टिपण “मराठीचिये नागरी”च्या संदर्भमूल्यात भर घालते.
मराठीच्या नगरीच्या विस्ताराचा एक वेगळाच मार्ग ज्ञानेश्वरांनी सांगितलेला आहे. तो देश-धर्मांच्या सीमा ओलांडून विश्‍वाला गवसणी घालणारा आहे. हा मार्ग ज्ञानेश्‍वरी या ग्रंथाच्या समारोपाच्या भागातल्या पसायदानात आढळून येतो. एका स्थानिक संप्रदायासाठी स्थानिकांच्या बोलीत असे विचार व्यक्त व्हावेत, हे एक आश्चर्य आहे. अर्थात त्यात त्या बोलीच्या सामर्थ्याचाही वाटा आहेच. पूर्वीच्या काळी धार्मिक ग्रंथाच्या अखेरीस त्या ग्रंथाच्या वाचनानं श्रोत्यांना काय मिळेल, याचा उल्लेख असे. त्याला त्या ग्रंथाची ‘फलश्रुती’ असं म्हणत. ज्ञानेश्‍वरीच्या अखेरीस अशी ‘फलश्रुती’ सांगण्याऐवजी ज्ञानेश्वरांनी ‘पसायदान’ मागणं पसंत केलं.
‘मराठीचिये नगरी’ हा ज्ञानेश्‍वरीमधला शब्दप्रयोग रूपकात्मक असून, ‘मराठी भाषा हीच एक नगरी आहे, ’ असं रूपक ज्ञानेश्वरांनी करून त्या नगरीतला व्यवहार म्हणजेच भाषिक व्यवहार कसा असावा, यासंबंधी श्रीगुरूला प्रार्थना केली आहे.
ज्ञानोबामाउलींची ही ‘रूपकाची कुसरी’ पुढं नेत तिची भौगोलिक, सामाजिक व प्रसंगी राजकीय व्याप्ती पाहिली तर ‘मराठीच्या नगरी’चा अर्थ ‘मराठी भाषा बोलणाऱ्यांचा देश’ असा होतो. हा देश म्हणजे अर्थातच ‘महाराष्ट्र या नावानं ओळखला जाणारा देश’ हे वेगळं सांगायला नको. याच देशात राहावं, असा उपदेश ज्ञानेश्‍वरांचे भाषिक-पूर्वसुरी चक्रधरस्वामी यांनी आपल्या अनुयायांना केल्याचं आपण जाणतो. चक्रधरांच्या मते महाराष्ट्र ही धर्मभूमी आहे. या भूमीत केलेल्या धर्मकृत्यांचं फळ लवकर मिळतं. ती सात्त्विक भूमी आहे. तिथली माणसंच काय; परंतु झाडं-झुडपं आणि पाषाणसुद्धा सात्त्विक आहेत.
चक्रधरांच्याही पूर्वी आठव्या- नवव्या शतकांच्या संधिकाळावर होऊन गेलेल्या कोऊहल या कवीनं ‘लीलावई’ हे खंडकाव्य ‘महरठ्ठदेसी भासा’मध्ये म्हणजेच महाराष्ट्री प्राकृतात लिहितो. या काव्यात सातवाहन राजा हाल आणि सिंहलद्वीपाची राजकन्या लीलावती यांच्या प्रणयाची आणि विवाहाची कथा सांगितली आहे. महाराष्ट्रभूमीचं वर्णन करताना कोऊहल म्हणतो ः ‘पृथ्वीला भूषणभूत असलेल्या या प्रदेशात धन-धान्यसमृद्धीमुळं शेतकरी संतुष्ट असतात. या महाराष्ट्रात नित्य कृतयुग असतं. ही भूमी म्हणजे धर्माचा आधार आहे. इथली सृष्टी म्हणजे ब्रह्मदेवाची शाळाच आहे, ही सृष्टी पाहूनच तो आपली सृष्टिरचना करतो. हा देश सुखसमूहांचं जन्मस्थान होय. सद्गुणांचं सुक्षेत्र होय. इथलं कोवळं गवत खाऊन गोधन पुष्ट झालेलं असतं व त्याच्या हंबरण्यामुळं दिशा निनादून गेलेल्या असतात. इथं सर्वत्र जलविहार करण्याजोगी तळी आहेत. या भूमीत कळिकाळ येतच नाही. इथं पाप कुणी पाहिलेलं नाही. शत्रूचा पराक्रम इथं कुणाला दिसतच नाही. ’
कोऊहलाच्या या वर्णनाचं जणू सारच असलेल्या ‘महंत राष्ट्र म्हणौनि महाराष्ट्र, महाराष्ट्र निर्दोष आन्‌ सगुण, धर्म सिद्धी जाये ते महाराष्ट्र’ या महानुभावीय वचनाशी हे वर्णन ताडून पाहिलं तर माझा मुद्दा सहज पटावा.
कोऊहलानं आपल्या काव्यात पैठणचं वर्णन केलं आहे. (राजशेखर तर पैठणला ‘महाराष्ट्रदेशावतंस’ म्हणतो); पण महाराष्ट्रभूमीच्या भौगोलिक व्याप्तीची माहिती हवी असेल तर महानुभावांकडंच जावं लागतं.
महाराष्ट्राला तेव्हा ‘महाराष्ट्रमंडळ’ असंही म्हणत असल्याची कल्पना ज्ञानेश्‍वरीमधून येते; पण या मंडळाचेही खंड अथवा भाग असल्याचं ‘आचारबंद’ या ग्रंथावरून समजतं. ‘देश म्हणजे खंडमंडळ। जैसे फलेठाणापासौनि दक्षिणसि मऱ्हाटी भाषा जितुला ठायी वर्ते ते एक मंडळ। तयासी उत्तरे बालाघाटाचा सेवट असे ऐसे एक खंडमंडळ। मग उभय गंगातीर (= गोदातीर) तेही एक खंडमंडळ। आन्‌ तयापासोनि मेघंकर घाट ते एक खंडमंडळ। तयापासोनि वराड ते एक खंडमंडळ। परी अवघे मिळौनि महाराष्ट्र बोलिजे। किंचित भाषेचा पालट भणौनि खंडमंडळे जाणावी।’’
हा स्पष्टपणे महाराष्ट्राचा भाषिक भूगोल आहे. एकच मराठी भाषा बोलणाऱ्या महाराष्ट्रमंडळाचे वेगवेगळे भाग कसे करायचे, तर मराठी भाषेतल्या अंतर्गत भेदांवरून; पण हे भाग व भेद गौण आहेत. त्यांच्यामुळं मराठी भाषेच्या एकजिनसीपणाला काही बाध येत नाही.
एकीकडं महाराष्ट्रातल्या वास्तव्यावर व मराठी भाषेच्या वापरावर भर देणाऱ्या चक्रधरांवर उत्तरायुष्यात आळ-किटाळांना सामोरं जावं लागून ‘उत्तरापंथे गमन’ करण्याची वेळ आली. आपला हा निश्‍चय अनुयायांना सांगताना त्यांनी आपल्या पुढच्या आयुष्यक्रमाची रूपरेषाही स्पष्ट केली; त्यानुसार ते म्लेंच्छांमध्ये वावरणार होते. म्लेंच्छांच्या बाजा-सुपत्यांवर निजणार होते. आणखी स्पष्टपणे सांगायची गरज नव्हती; पण त्याचा अर्थ असा होतो, की ते म्लेंच्छांना उपदेश करणार होते.
स्वामींच्या विरहाच्या कल्पनेनं त्यांचे अनुयायी व्याकुळ आणि अस्वस्थ होणं स्वाभाविकच होतं. आपली नाराजी ते लपवू शकले नाहीत. त्यावर स्वामींनी ‘त्यांना (म्लेंच्छांना) तारणारा देव वेगळा आहे का, ’ अशा अर्थाचा सवाल करून – त्यांना कोण तारणार – असं विचारत आपल्या प्रस्थानाचा उद्देश स्पष्ट केला. याचा अर्थ असाही घेता येईल, की यादवांच्या राजवटीत होणाऱ्या छळाचं निमित्त करून स्वामींनी उत्तरेकडं प्रस्थान ठेवलं. उत्तरेत तेव्हा मुस्लिम शासकांचं राज्य होतं, म्हणजेच म्लेंच्छांचा शिरकाव झाला होता. चक्रधरांना व्यापक मानवतावादी दृष्टिकोनातून त्यांचाही उद्धार करायचा होता. काही वर्षांनी संत नामदेवही उत्तरेकडच्या लोकांना धर्म सांगून त्यांचा उद्धार करायला असंच प्रस्थान ठेवणार होते.
दुर्दैवानं चक्रधरांच्या उत्तरेकडच्या वास्तव्याचे, म्लेंच्छांमध्ये वावरण्याचं व त्यांना उपदेश करून त्यांचा उद्धार करण्याच्या कार्याचे तपशील उपलब्ध नाहीत. या क्षेत्रात संशोधन करण्यास वाव आहे.
मात्र, प्रश्न असा उपस्थित होतो, की स्वामी म्लेंच्छांमध्ये वावरत त्यांचा उद्धार करण्यासाठी कोणत्या भाषेचा अवलंब करणार होते? ती भाषा मराठी असणं तर शक्‍यच नव्हतं. अर्थात मुळात गुजरातीभाषक असलेल्या ज्या स्वामींनी मराठी भाषा जशी सहजगत्या आत्मसात केली, तशी दुसरी कोणतीही भाषा आत्मसात करून तिच्यावर प्रभुत्व संपादन करणं त्यांना मुळीच अवघड नव्हतं.
ते काहीही असो…चक्रधरांनी आपला धर्म व आपलं तत्त्वज्ञान मुळात मराठी भाषेतूनच सांगितलं असल्यामुळं त्यांनी त्यानंतर सांगितलेले विचार हे मराठीच्या नगरीचाच विस्तार ठरणार होते; मग ते त्यांनी कोणत्याही भाषेत सांगितलेले असोत.
ज्ञानेश्‍वरांचा वारकरी संप्रदाय हा ऐतिहासिकदृष्ट्या चक्रधर, चांगदेव राऊळ, गोविंद प्रभू यांच्या महानुभव पंथाच्या अगोदरपासून अस्तित्वात होता. विठ्ठल हे दैवत आणि वारी ही उपासनापद्धती या रूपात त्याचं अस्तित्व होतं. शिवाय, ‘विठ्ठल हे द्वारकेहून पंढरीत झालेलं श्रीकृष्णाचं अवतरण’ हे समीकरणही सर्वत्र रूढ होतं; त्यामुळं कृष्णानं सांगितलेली गीता हा त्याचा प्रमाणग्रंथही ठरत होताच. तथापि, तो संस्कृत भाषेत असल्यामुळं स्त्री-शूद्रांना अगम्य होता. ज्ञानेश्वरांनी गीतेचा अर्थ मराठीत सांगितला, तोच ‘ज्ञानेश्‍वरी. ’ मराठमोळ्या विठ्ठल या दैवताशी सुसंगत असा मराठी भाषेतला हा ग्रंथ मराठीच्या नगरीतल्या म्हणजेच महाराष्ट्रातल्या लोकांनी शिरोधार्य मानला यात काहीच आश्चर्य नाही. वारकरी संप्रदायासाठी तर तो प्रमाणभूत ग्रंथ ठरला. त्यामुळं या संप्रदायाला परिपूर्ण धर्माची प्रतिष्ठा प्राप्त होऊन त्याचा ऐतिहासिक काळ सुरू झाला. यापूर्वीचा त्याचा इतिहास म्हणजे त्याची Prehistory होय.
महानुभाव आणि वारकरी या दोन पंथांमध्ये आचार आणि विचार यांच्या स्तरावर काही भेद जरूर आहेत. तथापि, दोन्ही संप्रदाय भक्तिसंप्रदायच आहेत. श्रीकृष्ण हे दैवत दोघांनाही मान्य आहे आणि मुख्य म्हणजे मराठी भाषेचा अभिमानपूर्वक वापर करण्याविषयीही त्यांचं मतैक्‍य आहे. भेदांची चर्चा करायचं हे स्थळ नाही.
चक्रधरांप्रमाणेच काही वर्षांनी वारकरी पंथाचे अध्वर्यू नामदेव यांनीही उत्तरापंथ पत्करून म्लेंच्छांच्या देशात म्हणजे पंजाबात वास्तव्य केल्याचा उल्लेख याआधीच केला आहे. अर्थात तोपर्यंत म्लेंच्छांचं राज्यच महाराष्ट्रापर्यंत पोचलं होतं, तरीही त्याचं केंद्र दिल्लीची सुलतानशाही म्हणजे उत्तरच होतं. महाराष्ट्रात बहामनींची स्वतंत्र सत्ता स्थापन होईपर्यंत हीच परिस्थिती कायम राहिली.
याचा सामाजिक अर्थ असाही घेता येईल, की नव्या सामाजिक-सांस्कृतिक परिस्थितीला समर्थपणे सामोरं जाता यावं, यासाठी या दोन्ही महापुरुषांनी आपापल्या उत्तरायुष्यात उत्तर हिंदुस्थानात वास्तव्य केलं. या वास्तव्यकाळात नामदेवांनी काय केलं, याचा पुरावा शीखधर्मीयांच्या ‘गुरुग्रंथसाहेब’ या प्रमाणग्रंथातून, तसंच उत्तरेत नामदेवांविषयी रूढ असलेल्या आख्यायिकांमधून उपलब्ध होऊ शकतो. एकाच वाक्यात सांगायचं झाल्यास, संत नामदेव हे उत्तरेतल्या संतपरंपरेचे प्रवर्तक होत.
अगोदरच स्पष्ट केल्यानुसार, चक्रधरांच्या याच प्रकारच्या कार्याविषयी इतिहास मौन बाळगून आहे. त्यादृष्टीनं कुणी विचार केला नाही व त्या दिशेनं कुणी संशोधनही केलं नाही; पण तरीही हा सर्व प्रकार मराठीच्या नगरीचा धार्मिक-सांस्कृतिक विस्तार होता, असं आपण निःसंशयपणे म्हणू शकतो.
इथं आणखीही एका मुद्द्याचा उल्लेख करायला हवा. चक्रधरांनी ‘उत्तरापंथे गमन’ केल्यानंतर त्यांचा ठावठिकाणा शोधण्याचा प्रयत्न न करता स्वस्थ बसणं हे त्यांच्या पंथीयांसाठी शक्‍यच नव्हतं. स्वामींचा शोध घेत काही साहसी महानुभाव उत्तरेकडं गेले. माग काढत काढत ते थेट काबूलपर्यंत पोचले. तिकडं त्यांनी मठ स्थापून धर्मप्रसार केला आणि महत्त्वाची बाब म्हणजे, त्यासाठी त्यांनी मराठी भाषेचा वापर केला. अठराव्या शतकात मराठा सैन्यानं आपले झेंडे अटकेपार नेण्याच्या काही शतकं अगोदर महानुभावांचा धर्मध्वज अटकेपार पोचला होता! हा तर मराठीचा शब्दशः विस्तार होय.
इकडं महाराष्ट्रात काय घडत होतं, याचाही विचार करायला हवा. काही कारणांमुळं महानुभावांनी मराठी भाषेतलं आपलं ग्रंथभांडार सांकेतिक लिप्यांच्या कड्याकुलपांत बंदिस्त करून ठेवल्यानं पंथाबाहेरच्या बहुसंख्य लोकांसाठी ते अज्ञातच राहिलं; त्यामुळं मराठी भाषेच्या स्वाभाविक विकासाच्या काही वाटा आपोआप बंद झाल्या. वारकऱ्यांनी आपलं साहित्य सार्वत्रिक केल्यामुळं मराठी टिकली, तिचा विकासही होत राहिला. या साहित्यातल्या सामाजिक मूल्यांच्या प्रभावातून मराठीच्या नगरीच्या लुप्त झालेल्या राजकीय सत्तेच्या अंगाची पुनःस्थापना छत्रपती शिवरायांना करता आली. या सत्तेचा विस्तार शिवरायांच्या काळात दक्षिणेत होऊ लागला. अठराव्या शतकात तो उत्तरेकडं व पूर्वेकडंही झाली. या विस्तारामुळंच अफगाणी सत्तेची शक्‍यता कायमची संपुष्टात आली आणि ब्रिटिशांची सत्ता शे-पाऊणशे वर्षं लांबणीवर पडली. या नव्या सत्तेच्या म्हणजेच पारतंत्र्याच्या काळातही मराठीच्या नगरीतली माणसं स्वस्थ बसली नव्हती. महात्मा जोतीराव फुले यांनी सामाजिक विद्रोहाची आणि लोकमान्य टिळक यांनी राजकीय असंतोषाची भाषा घडवली.
मराठी भाषा ही अशा प्रकारे प्रसरणक्षम भाषा आहे. ती बोलणारे लोकसुद्धा तसेच असण्याचा निर्वाळा राजारामशास्त्री भागवत यांनी दिला होता व त्यांच्याकडून तशी अपेक्षा बंगाली इतिहासकार सर जदुनाथ सरकार यांनी व्यक्त केली होती; पण प्रसरणशीलतेचा अर्थ आक्रमण किंवा राजकीय सत्ता असा घ्यायचं कारण नाही. ‘जो पंजाब जिंकणं ॲलेक्‍झांडरला शक्य झालं नव्हतं, तो नामदेवांनी प्रेमानं जिंकला’ असं विनोबा म्हणतात, त्याची इथं आठवण होते. ‘अठराव्या शतकात मराठ्यांनी हिंदुस्थान जिंकून घेतला होता, तसं आजच्या काळात करणं शक्य होणार नाही; पण हिंदुस्थानच्या स्वातंत्र्यलढ्यात अग्रेसर राहून त्यासाठी हवे तितके क्‍लेश सहन करावेत, ’ असं टिळक यांनी म्हटलं होतं. हासुद्धा जिंकण्याचाच एक प्रकार मानता येईल.
मराठीच्या नगरीच्या विस्ताराचा एक वेगळाच मार्ग ज्ञानेश्वरांनी सांगितलेला आहे. तो देश-धर्मांच्या सीमा ओलांडून विश्‍वाला गवसणी घालणारा आहे. हा मार्ग ज्ञानेश्‍वरी या ग्रंथाच्या समारोपाच्या भागातल्या पसायदानात आढळून येतो. एका स्थानिक संप्रदायासाठी स्थानिकांच्या बोलीत असे विचार व्यक्त व्हावेत, हे एक आश्चर्य आहे. अर्थात त्यात त्या बोलीच्या सामर्थ्याचाही वाटा आहेच.
पूर्वीच्या काळी धार्मिक ग्रंथाच्या अखेरीस त्या ग्रंथाच्या वाचनानं श्रोत्यांना काय मिळेल, याचा उल्लेख असे. त्याला त्या ग्रंथाची ‘फलश्रुती’ असं म्हणत. ज्ञानेश्‍वरीच्या अखेरीस अशी ‘फलश्रुती’ सांगण्याऐवजी ज्ञानेश्वरांनी ‘पसायदान’ मागणं पसंत केलं.
पसायदानाची काही चर्चा यापूर्वीच येऊन गेलेली असल्यामुळं तिची पुनरावृत्ती करायची गरज नाही. पसायदान ही एक प्रार्थना आहे; पण याचा अर्थ तिचा उच्चार हे एक प्रकारचं कर्मकांड बनावं, असा होता कामा नये. पसायदानाच्या माध्यमातून ज्ञानेश्वरांनी एका आदर्श समाजाचं स्वप्नचित्र पाहिलं आहे. अशा स्वप्नचित्राला इंग्लिश भाषेत Utopia असं म्हणतात.
असं स्वप्नचित्र वास्तवात यावं यासाठी ईश्‍वरी सत्तेचं पाठबळ हवं म्हणून प्रार्थना करायला हरकत नाही. तथापि, हे सगळं ईश्‍वरावर सोपवून आपण स्वस्थ बसणंही उचित नाही. तो जबाबदारी टाळण्याचा प्रकार ठरेल. विशेषतः ज्या मराठी भाषेत हे स्वप्नचित्र रेखाटलं गेलं आहे, ती भाषा बोलणाऱ्यांची ही जबाबदारी आहे आणि त्यातही ज्ञानेश्‍वरांच्या संप्रदायाचं अनुयायित्व सांगणाऱ्यांची तर ती अधिकच आहे.
अशा प्रकारच्या परिवर्तनासाठी राजकीय सत्तेची जितकी आवश्‍यकता असते, तितकी सत्ता संपादून तसा प्रयत्न करण्यात काही विसंगती नाही. ‘‘महाराष्ट्रात स्वाभिमानी स्वत्वावर आधारित समाज चालता-बोलता झाला पाहिजे, ’’ असं यशवंतराव चव्हाण म्हणाले होते. तेव्हा त्यांच्यासमोर ज्ञानेश्‍वरांच्या पसायदानात सापडलेली नीलप्रत असणार हे उघड आहे. ‘स्वत्वाकडून सर्वत्वाकडं’ असा हा प्रवास आहे. महाराष्ट्र हा त्यातला एक टप्पा होय.
परिचय : श्री हर्षल सुरेश भानुशाली
पालघर
मो.9619800030
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
“ एक नवी सकाळ “ (अनुवादित कथासंग्रह ) अनुवादिका : उज्ज्वला केळकर परिचय : मंजिरी येडूरकर
पुस्तक : एक नवी सकाळ – ( अनुवादित कथासंग्रह )
अनुवादक : उज्ज्वला केळकर
प्रकाशक : नवदुर्गा प्रकाशन
पृष्ठे : 176
किंमत : रु. 390/-
हा कथासंग्रह म्हणजे हिंदीमधील निरनिराळ्या लेखकांच्या हिंदी कथांचा मराठीत केलेला अनुवाद आहे.
कथासंग्रहाला त्यांनी पहिल्या कथेचेच नाव दिले आहे. मुखपृष्ठावरही या कथेशी निगडित चित्र आहे. एक दिवस मुलगी आपल्या सावत्र आईला ‘आई’ म्हणून स्विकारते आणि दोघींच्या आयुष्यात एक नवी सकाळी येते, अशी कल्पना रंगवली आहे. त्या दोघींचा भावनिक प्रवास दाखविण्यासाठी मुखपृष्ठावर आईचा हात धरून चाललेली मुलगी दाखवली आहे. ही पहिलीच कथा सूर पकडते, व मग पुढे आपण त्या सप्तसुरांच्या गुंत्यात कसे अडकतो आणि भैरवी कधी येते कळतच नाही.
अनुवाद कसा असावा याबाबत खूपच मतभेद आहे. काहींच्या मते अनुवाद म्हणजे शब्दशः भाषांतरअसावे. म्हणजे मूळ लेखकच कथेमध्ये दिसला पाहिजे. काहींच्या मते कथेच्या गाभ्याला हात न लावता काही शब्द बदलण्याचे स्वातंत्र्य लेखकाला असावे. कारण त्या त्या भाषातले मनाला भिडणारे शब्द वेगवेगळे असू शकतात. त्याला मग अनुवाद किंवा भावानुवाद असं म्हणतात. काहींच्या मते मूळ लेखनाच्या भाषेतील शब्द जर अनुवाद करायच्या भाषेतही रूढ किंवा प्रचलित असते तर तसेच ठेवण्यास हरकत नसते. मूळ कथेमधील पर्यावरण, कथा ज्या काळात घडते तो काळ, तिथल्या प्रथा परंपरा या जर महत्त्वाच्या असतील तर त्या जशाच्या तशा अनुवादामध्ये असाव्यात.
उज्ज्वला केळकर यांचा अनुवाद कुठेही एकटाकी झालेला नाही. कथेला साजेसा असा योग्य तो प्रकारच त्यांनी अवलंबिला आहे. जेणेकरून कथा वाचकाच्या मनाला भिडेल. कांही कथा मराठी वातावरणात आणल्यामुळे मनाला भावतात. त्या कथातून आपल्याला उज्वलाताईच दिसतात. कधी भोंवतालची परिस्थिती, संस्कृती परंपरा तशाच ठेवल्यामुळे कथा पूर्णपणे त्या समाजाची त्या लेखकाची वाटते. तर कधी त्यातील माणसांची नावे, गावांची नावे, त्यांच्या बोली भाषेतील काही वाक्ये, सगळं तसंच ठेवल्यामुळे डोळ्यासमोर तो परिसर, ती माणसे जशीच्या तशी येतात व भावना खोलवर परिणाम करतात.
‘त्या दिवशी असं झालं ‘ या कथेत अतिरेक्यांशी झुंजताना घायाळ झालेला मेजर, आता वेदनांशी दोन हात करतानाही त्याचा मिस्कील स्वभाव मात्र सोडत नाही. चकमकीत तो जेव्हा घायाळ होतो व आपल्या जिवाचा भरोसा नाही हे त्याच्या लक्षात येतं, त्यावेळी त्याने प्रथम काय केलं असावं? नाही, मी सांगणार नाही, त्यासाठी कथाच वाचायला हवी. ‘त्याचं पाहिलं उड्डाण ‘ या कथेत चिमुकला पक्षी पहिल्यांदा घरट्याबाहेर उडण्यासाठी कसा झुंजतो याचं फार सुंदर वर्णन केलं आहे. आपल्या डोळ्यासमोर त्या पक्ष्याचं कुटुंब व त्यांचे कातर भाव जिवंत होतात. ‘शह आणि मात’ या कथेत कामगारांचे आंदोलन, ते चिरडणारे मालक, त्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या खेळी आणि मग उजाड झालेलं कामगारांचे भविष्य!
‘असंही घडतं’ या कथेमध्ये एक वर्ष, पत्र उशिरा मिळाल्यामुळे झालेला गोंधळ, मनस्ताप तर आहेच पण मुलगा- मुलगी यांच्यात जन्मापासून केल्या जाणाऱ्या भेदभावाला वाचा फोडली आहे. ‘वाटणी’ या कथेत आपण आईचा मोठा मुलगा असल्यामुळे आपल्याला आईचे मिळालेले प्रेम, आशीर्वाद हे इतर भावांपेक्षा जास्त आहेत, मग ज्या घरात आई नाही अशा घरात वाटणी कशाला हवी? असा विचार करणारा मुलगा आणि त्याच्या भावनांचं कथन आहे. ‘सुंदर वनातली अनोखी कथा’ ही तर फार सुंदर कथा आहे आदिवासी जंगलात राहणाऱ्या लोकांचे जीवन तर सुंदर उभं केलं आहे पण ती माणसं आणि जंगलातले प्राणी यांच्यातलं नातं स्पष्ट करणारी एक हृदयद्रावक कथा आहे. या कथेत लेखिकेने परिसर, लोकांची राहणी, भाषा याला महत्त्व असल्याने तो मूळ बाज बदललेला नाही. त्यांच्या बोलण्यातला हिंदी लहेजा सुद्धा काही ठिकाणी तसाच ठेवला आहे. त्यामुळे कथा आपल्या डोळ्यासमोर घडते आहे असं वाटतं. ‘नाही कुठे ठिकाणा’ ही कथा तर मेंदू बधिर करणारी आहे. नात्यातला फोलपणा मन सुन्न करून टाकतो. ‘रिसायकल बीन मध्ये मल्लिका ‘ ही कथा मला तरी नावावरून विनोदी असणार असंच वाटलं होतं, पण तशी नाही. मुलाला त्याचं प्रेम मिळावं म्हणून हळवी होणारी आई, त्यासाठी योग्य निर्णय घेण्याचे धाडस करणारी आणि मुलालाही धाडस देणारी आई बघितल्यावर आपला ही ऊर अभिमानानं भरून येतो. आता ही मल्लिका रिसायकल बिनमध्ये कशी व कां गेली, हे कथा वाचल्याशिवाय कळणार नाही.
या सगळ्या कथा निरनिराळ्या भावना, नातेसंबंध, व्यवहार यांची जाणीव करून देतात व त्यावर विचार करायला भाग पाडतात.
उज्ज्वला ताईंनी निवडलेल्या कथात काही भयकथा किंवा रहस्य कथाही आहेत. ‘अज्ञात ग्रहाचे रहस्य’ या कथेत अंतराळयानाच्या अपघातामुळे सगळे अंतराळवीर मृत्युमुखी पडतात, काही कालावधीनंतर त्या अंतराळयानाचे काही अवशेष सापडतात का हे पाहण्यासाठी एक अंतराळयान अवकाशात पाठवले जाते. त्यावेळी त्या अंतराळ वीरांना एक आनंदाची गोष्ट कळते व एक दुःखाची! त्या मीच सांगितल्या तर वाचतानाची उत्सुकता कशी राहील बरं! ‘तो परत आला होता या कथेमध्ये एका माणसाच्या हातून भिकाऱ्याचा नकळत खून होतो. पण त्यानंतर त्या भिकाऱ्याला त्याने दिलेली वागणूक ही मात्र माणुसकीला काळीमा फासणारी आहे. चिडलेला भिकारी नंतर त्या माणसाचा कसा बदला घेतो ते कथेतच वाचण्यात गंमत आहे. ‘आरसा ‘ही एक अशीच चित्त थरारक कथा आहे या कथेत अंधारात माणूस घाबरला की त्याला भास कसे होतात व भिती कशी वाढत जाते याचं वर्णन आहे. या कथेचा शेवट मात्र अफलातून आहे. एकदा भुवया उंचावल्या आणि तोंडाचा ‘आ’ वासला की लवकर मिटतच नाही.
या संग्रहात कांही विनोदी अंगानं जाणाऱ्या ही कथा आहेत. ‘चार शिशूंची कथा’ व ‘विक्रम वेताळ या कथा वाचल्या की मन हलकं फुलकं होतं. आणि लेखकाला हे विषय सुचलेच कसे असतील याचं कौतुक वाटतं. तशीच आणखी एक हलकीफुलकी कथा म्हणजे ‘गंगेत घोडं न्हालं ‘. लग्नापूर्वी मुलगा, मुलगी एकमेकांच्या आवडी – निवडी जाणून घेण्यासाठी एकमेकांना भेटतात. त्या जर जुळल्या तर लग्नाला होकार देतात. पण एकमेकाचे दोष, त्यासाठी कराव्या लागणाऱ्या तडजोडी यांचा विचारच करत नाहीत. अशी लग्ने मग अल्पायुषी ठरतात. यावर वाचकाला विचार करायला प्रवृत्त करणारी कथा आहे. या कथेचं मूळ नाव आहे ‘तुम्हारी भी जय, हमारी भी जय’. पण कथा वाचल्यावर लक्षात येईल की याचं मराठीत भाषांतर न करता उज्वला ताईंनी ‘गंगेत घोडं न्हालं’ हा किती अर्थपूर्ण वाक्प्रचार वापरला आहे. त्यामुळे ही कथा मराठी माणसाला आपल्याच घरात घडते आहे असं वाटल्यावाचून रहात नाही. ‘खंधाडिया ‘ हे आदिवासी भागातल्या एका प्रथेचं नाव आहे. याला मराठीमध्ये योग्य शब्दच नसल्यामुळे लेखिकेने हेच नाव आपल्या कथेला दिले आहे. बाहेरख्याली व भ्रष्ट अधिकारी असणाऱ्या आपल्या मुलाला जातीतून बहिष्कृत करण्याची मागणी बाप करतो. बापाची सुने बद्दलची काळजी आणि मुलाबद्दलचा राग पराकोटीचा दाखवला आहे. एका भाबड्या मुलीचं खंबीर आईत होणार रूपांतर मनाला भावून जातं. तसेच खंधाडिया ठेवण्याच्या विकृत परंपरेविरुद्ध उभे राहणारी मुलगी ही समाजात होणाऱ्या चांगल्या बदलाचं प्रतीक व उद्याचं आशास्थान होते.
उज्वलाताईंच्या सगळ्याच कथा वाचकाला वाचायला खूप आवडतील अशा आहेत. माझ्या मते या कथासंग्रहातील उल्लेखनीय गोष्टी – –
कथांची निवड फार छान केली आहे.
त्यात निरनिराळ्या भावभावनांचा आविष्कार वाचायला मिळतो.
कथांमध्ये खूप विविधता आहे. भयकथाही आहे. विनोदी अंगाने जाणाऱ्याही कथा आहेत.
शिक्षणाचा अभाव असणाऱ्या भागात चुकीच्या प्रथा परंपरा अजूनही सांभाळल्या जातात आणि त्यात भरडली जाते ती स्त्रीच ! भोगावे लागते ते स्त्रीलाच ! आयुष्याच्या निरनिराळ्या टप्प्यांवर अशा चुकीच्या प्रथांना बळी पडते ती स्त्रीच! हा एक समाजाला पोखरून काढणारा धगधगता विषय ही त्यांनी अंतर्भूत केला आहे.
इतकं सुंदर पुस्तक तर आपल्या संग्रही हवंच !
परिचय : सौ.मंजिरी येडूरकर
लेखिका व कवयित्री
मो – 9421096611
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
आपल्या सर्वांनाच हे ज्ञात आहे की दुसऱ्या जागतिक महायुद्धाच्या दरम्यान क्रूरकर्मा हिटलरने, त्याच्या एका वैयक्तिक अपमानाचा बदला घ्यायचा म्हणून असंख्य ज्यू लोकांचा अनन्वित छळ सुरु केला होता. त्यामुळे अनेक ज्यूंना अत्यंत असुरक्षित अवस्थेत भूमिगत होऊन कित्येक महिने कसंबसं जगावं लागलं होतं. फ्रँक कुटुंब हे त्यातलेच एक दुर्दैवी कुटुंब आणि ॲन ही त्या कुटुंबातली सगळ्यात लहान मुलगी — जेमतेम १३ वर्षांची…. शाळा, मित्र-मैत्रिणी, खेळ, हिंडणेफिरणे या त्या वयातल्या सगळ्या आवश्यक गरजांना मुकावं लागलेली…. पण अशाच अवस्थेत रहावं लागलेल्या इतर समवयस्क मुलींपेक्षा खूपच वेगळी असणारी….. बोलण्याची अत्यंत आवड असणाऱ्या या मुलीने त्या अज्ञातवासात मग तिला १३व्या वर्षी वाढदिवसाला मिळालेल्या डायरीला आपली मैत्रीण.. तिच्या सुखदुःखाची साथीदार बनवले. आणि ती रोज डायरी लिहायला लागली – एखाद्या मैत्रिणीशी बोलावं अशा भाषेत…. नाझींच्या तावडीत सापडू नये म्हणून १९४२ साली गुप्त घरात लपून बसलेले फ्रॅन्क कुटुंब व आणखी चार मित्र असे आठ जण, युद्ध संपेल व पुन्हा आपले जीवन सुरळीत होईल या एकाच आशेने कसे रहात होते, याचे वर्णन त्या १३ वर्षाच्या मुलीच्या शब्दात या डायरीत वाचायला मिळते.
सौ. मंजुषा मुळे
ॲनाची डायरी तिच्या सात्विक, शुद्ध मनाची साक्ष आहे. आणि म्हणूनच तिने या डायरीबद्दल कृतज्ञताही व्यक्त केली आहे. एकाच वेळी तिच्यातली एक लहान निरागस मुलगी.. आणि परिस्थितीचे गांभीर्य समजून घेणारी….. तरीही सगळ्या परिस्थितीकडे आणि स्वतःकडेही तटस्थपणे पाहणारी ही एक वेगळीच मुलगी …. तिने केलेल्या काही नोंदी इथे सांगायलाच हव्यात अशा आहेत….. उदा.
“ आम्ही ज्यू आहोत. ज्यू लोकांवर अनेक कडक बंधने आहेत. तरी आमची आयुष्ये पुढे सरकत होती.
डॅडी म्हणाले, आपल्याला आता लपून रहावे लागेल. असे भूमिगत होताना नेमकं काय वाटतं ते मला अजून नीटसं कळत नाही. आपण स्वतःच्या घरात राहतोय असं वाटत नाही. आपण सुट्टीत रहायला आलोय असं वाटतंय. ही इमारत एका बाजूला कललेली, कोंदट, दमट आहे. तरी लपण्यासाठी सोयीची आहे. माझी बहिण मार्गारेटला खोकला झालाय. पण तिच्या खोकल्यावर बंदी म्हणून तिला कोडेइनच्या स्ट्रांग गोळ्या चघळायला दिल्यात. “
“ आम्ही इथे लपलो आहोत हे कुणाला कळले तर ते आम्हाला गोळी घालून ठार मारतील या विचारानेच थरकाप होतो. खालच्या गोदामातल्या लोकांना ऐकू जाईल या भीतीने दिवसासुद्धा आम्ही दबकत
कामे करतो. ” — इतका थरार, इतका त्रास, इतकी मानहानी अनुभवत असताना झालेली ॲनाची ही भावनांची अभिव्यक्ती चटका लावते.
ती लिहिते, ” डॅडी कुटुंबाचा इतिहास सांगतात. ते ऐकणं हा मनोरंजक अनुभव आहे. ’ इन झाॅमर झोथेइड ‘ हे विनोदी पुस्तक आठवून मला हसायला येते. ”
“ वॅनडाॅन आन्टीची सूपची प्लेट माझ्या हातून फुटली. त्या माझ्यावर इतक्या रागावल्या. मम्मीही माझ्यावर खूप रागावली. ”
“ मोठी माणसे क्षुल्लक कारणावरून का भांडतात ?. माझी कुठलीच गोष्ट बरोबर नाही असं त्यांना का वाटतं? मला त्यांचे कठोर बोलणे, ओरडणे शांतपणे सहन करावे लागते. माझे हे सगळे अपमान मी सहन करणार नाही. सहन करायची सवय करून घेणार नाही. मीच त्यांना शिकवायला सुरवात करणार.”
“ मम्मी अतिशय चिडखोर आहे. डॅडी आणि मम्मी मार्गारेटला कधीच ओरडत नाहीत. तिला कसला जाब विचारत नाहीत. माझ्यावर मात्र प्रत्येक गोष्टीत ओरडत असतात. “
या लिखाणातून तिची बालिश निरागसता, आणि तडफ मनाला भावते.
ती सांगते … “ इथे आल्यापासून आम्ही पावट्याच्या आणि फरसबीच्या इतक्या बिया खाल्ल्यात की आता मला त्या बिया नजरेसमोर ही नकोत असं झालंय. त्या बियांच्या नुसत्या विचारानेच मला आजारी वाटायला लागतं. संध्याकाळच्या जेवणात आम्हाला ब्रेड मिळत नाही. आता माझ्याकडे बूटांची एकही जोडी शिल्लक नाही. बर्फावर चालायचे बूट आहेत पण त्याचा घरात काय उययोग? “
“ पुढच्या महिन्यात आम्हाला आमचा रेडिओही द्यावा लागणार. ज्या घरात लोक लपून राहिलेत तिथे जाणूनबुजून अधिकाऱ्यांचे रेडिओमुळे लक्ष वेधून घेणे हे धाडस कुणी करू शकणार नाही. ”
“आणि आता रेडिओवरचा कार्यक्रम अगदी नकोसा, केविलवाणा वाटतो. एका जखमी सैनिकाचे संभाषण प्रसारित झाले. ते ऐकून त्या सैनिकाची इतकी दया वाटत होती. पण त्या सैनिकांना जखमांचा अभिमान वाटतो. एका सैनिकाला हिटलरशी हस्तांदोलन करायला मिळाले या गोष्टीने गहिवरून आले. (म्हणजे त्याचे हात शाबूत होते) काय म्हणायचं या सगळयांना.“
“जर्मनीवर भयंकर बाॅम्बहल्ले होत आहेत. मात्र वाॅनडाॅन अंकल यांना पुरेशा सिगरेटी मिळत नाहीत म्हणून ते अस्वस्थ आहेत.”
– – अशा छोट्या छोट्या पण मन विचलित करणाऱ्या गोष्टींच्या नोंदी तिच्या डायरीत आहेत.
कधी तिच्या स्वप्नात तिची मैत्रिण लीस येते. तिचे मोठे डोळे तिला खूप आवडायचे. पण तिला लीसचा सुकलेला चेहरा आणि तिच्या डोळयातले दुःख दिसते. ‘ या नरकातून माझी सुटका कर ना ‘ असंच जणू ती सांगते….. ॲना तिला त्या डायरीतून सांगते, ” लीस, युद्ध संपेपर्यंत तू जगशील. मी पुन्हा तुझ्याशी मैत्री करीन. देवा तू तिच्या पाठीशी उभा रहा. तिचं रक्षण कर. “….
… आणि ती मनात म्हणते, ” खरं तर मलाच काही भविष्य नाही. “
ती स्वतःचेही परीक्षण करते…… “ १९४२ साली मी काही पूर्ण आनंदी नव्हते. पण शक्य झालं तेवढा आनंद मी उपभोगीत होते. एकटं पडल्यासारखं वाटायचं पण दिवसभर काही ना काही काम करत रहायचे. मला वाटणारी निरर्थकता दूर करण्यासाठी विनोद, खोड्या करत असे…. पण माझ्या आयुष्याची गंभीर बाजूही
आता सतत माझ्याबरोबर असते. रात्री अंथरुणावर पडते तेव्हा देवाला म्हणते, ” देवा, या जगात जे जे चांगलं आहे, सुंदर आहे त्या सर्वांसाठी मी तुझी आभारी आहे.”
… “मी फक्त दुःखाचा व हाल अपेष्टांचा विचार करत बसत नाही. याउलट सौंदर्य कुठे आणि कसं टिकून आहे याचा विचार करते…. कधीतरी हे भयंकर युद्ध संपेल. आम्ही पुन्हा सर्व सामान्य लोक असू…. फक्त ज्यू नाही… कुणी लादलं हे सर्व आमच्यावर. ? कुणी ठरवलं ज्यू इतरांपेक्षा वेगळे आहेत?”
“युद्ध संपल्यावर माझी पहिली इच्छा असेल की मी परत डच व्हावं. डच लोकांवर माझे प्रेम आहे. या देशावर मी खूप प्रेम करते. ही भाषा माझी आवडती आहे. जोपर्यंत माझे ध्येय साध्य होत नाही तोपर्यंत मी प्रयत्न सोडणार नाही. ”
“ मी एक स्री आहे याची मला जाणीव आहे….. अशी स्री जिच्याकडे कणखर मन आहे, भरपूर धैर्य आहे. जर देवाने मला जिवंत ठेवले तर मी प्राधान्याने धैर्य, आनंद, समाधान मिळवायला शिकले पाहिजे. “
या पुस्तकाबद्दल काय आणि किती लिहू ? यातले प्रत्येक पान झपाटून टाकते. या इतक्या छोट्या मुलीने तिच्या वैयक्तिक आयुष्यातील घडामोडींबरोबरच त्या काळात घडणाऱ्या राजकीय घडामोडींचंही सविस्तर वर्णन तिच्या वयाला अनुसरून केलेलं आहे. एखाद्या प्रौढ माणसाच्या बाबतीतही अशक्य ठरणारे विचार ही जेमतेम १३ वर्षांची मुलगी मांडते …. अतिशय तटस्थपणे स्वतःचंच परीक्षण करते …तेव्हा आश्चर्य वाटल्याशिवाय राहत नाही. अत्यंत सूक्ष्म निरीक्षणशक्ती लाभलेली, वयाच्या मानाने खूपच विचारी, संवेदनशील आणि त्या काळात अपेक्षित नसणारा दुर्दम्य आशावाद बाळगणारी, पण अत्यंत दुर्दैवी आणि अल्पायुषी ठरलेली ॲना या डायरीतून समोर ठाकते आणि वाचकाच्या मनाला कायमचा चटका लावते.
जगातील ३१ भाषांमधे ह्या पुस्तकाचा अनुवाद झाला आहे. कारण ही अनुभूती आहे. यात काल्पनिक काहीच नाही. जे घडत होतं ते भयंकर, थरारक असूनसुद्धा एका १३ वर्षाच्या मुलीने साक्षीभावाने ते लिहिले आहे. यात तिचा निरागस निष्पापपणा आहे. तिच्या तारुण्यसुलभ भावनाही यात व्यक्त होतात.
त्याही परिस्थितीत आनंद शोधण्याची तिची वृत्ती दिसून येते.
‘ द फ्री नेदरलॅन्डस ‘ सारख्या संस्थांनी स्वतःचे जीव धोक्यात घालून भूमिगतांना मदत केली.. त्यांच्याबद्दलची अपार कृतज्ञता तिला वाटते. तिच्या डॅडींच्या डोळयातील उदास, दुःखी भाव ती टिपते. देशासाठी मरायचीही तिची तयारी आहे. खरंच.. त्या कोवळ्या वयातही तिचे विचार खूप प्रगल्भ होते हे प्रकर्षाने जाणवते..
तिला स्वतःत झालेला बदल जाणवतो. ती म्हणते, ” स्वर्गात राहण्याचा आनंद घेणारी मी आणि या भिंतीत कोंडून शहाणी झालेली मी खूप वेगळी आहे. मी आधीच्या त्या मजेदार पण उथळ वाटणाऱ्या मुलीकडे बघते तेव्हा आताच्या ॲनाचा तिच्याशी काहीच संबंध नाही असं वाटतं. “.
ॲना, तिची आई, आणि मोठी बहीण या तिघींनाही हिटलरच्या सैनिकांनी पकडून नेले आणि नरकासमान असणाऱ्या एका छळछावणीत कोंडले.. तिघींचाही तिथेच मृत्यू झाला. पण वडील मात्र वाचले. युद्ध संपल्यावर त्यांची सुटका झाली. ते त्यांच्या त्या गुप्त घरी गेले … सामान आवरताना त्यांना ही डायरी सापडली….. आणि ती वाचल्यावर त्यातून दिसणारे तेव्हाचे दारुण वास्तव लोकांपर्यंत पोहोचवायलाच हवे या उद्देशाने त्यांनी ही डायरी प्रकाशित केली.
या पुस्तकाचा अनुवाद करताना, ही डायरी एका जेमतेम १३ वर्षांच्या मुलीने आपले मन मोकळे करण्यासाठी लिहिलेली आहे याचे भान मंजुषाताईंनी आवर्जून राखले आहे, आणि म्हणूनच बोजड शब्द न वापरता, कुठेही अलंकारिक, क्लिष्ट भाषा न वापरता त्यांनी हा अनुवाद केला आहे. त्यामुळे हा अनुवाद जितका सहज आणि संवेदनशील आहे, तितकाच मुक्त, तरल आहे. एखाद्या बालकलाकाराने चित्र काढताना सहज रेघोट्या ओढाव्यात तसे रोज मनात आलेले विचार या डायरीत उतरले आहेत. आणि मंजुषाताईंच्या अनुवाद करण्याच्या शैलीचे हेच वैशिष्ट्य आहे की त्यांनी त्या १३ वर्षाच्या मुलीचा निरागसपणा, चैतन्यमय, प्रकाशमय उमदेपणा, तिची सूक्ष्म निरीक्षणशक्त्ती आणि तिची संवेदनशीलता आणि वयाला न साजेशी अपवादात्मक विचारक्षमता हुबेहुब टिपली आहे.
या मुलीच्या भावना.. विचार.. आणि त्यातील परिपक्वता थेटपणे वाचकाच्या अंतर्मनाला भिडेल असाच त्यांनी हा मराठी अनुवाद केला आहे
… जोपर्यंत जगात युद्ध चालू असणार आहेत, जुलूम, अत्याचार होत राहणार आहेत, तोपर्यंत हे पुस्तक अमर आहे.
युद्ध आणि त्याचे माणसांवर होणारे सखोल परिणाम यावर नकळतपणे केले गेलेले हे भाष्य, मराठीत सहज-सोप्या भाषेत अनुवादित करून वाचकापर्यंत पोहोचवणारे हे पुस्तक आहे.
… हे पुस्तक आपण सर्वांनी जरुर वाचावे यासाठी ही तोंडओळख.
परीक्षण सौ.अंजोर चाफेकर, मुंबई.
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ “तर्कटपंजरी” – संपादन : सुश्री प्राजक्ता अतुल ☆ परिचय – श्री जगदीश काबरे ☆
पुस्तक : तर्कटपंजरी
संपादन : सुश्री प्राजक्ता अतुल
प्रकाशक : मधुश्री प्रकाशन, पुणे.
☆ ‘तर्कटपंजरी’:: तर्काच्या आधारावर विवेकवादी समाज घडवण्याची क्षमता असलेले पुस्तक – श्री जगदीश काबरे ☆
हे जग पुरुषांचे आहे या चालीवर म्हणता येईल की हे जग अस्तिकांचे आहे. ज्याप्रमाणे पुरुषसत्ताक व्यवस्थेत स्त्रियांना दुय्यम स्थान दिले जाते त्याचप्रमाणे या अस्तिकांच्या जगातसुद्धा नास्तिकांना दुय्यम स्थान दिले जाते. स्त्री म्हणजे पापयोनी समजणारे नास्तिक म्हणजे दुर्जन समजत असतात. पण मानवाच्या उत्क्रांतीच्या टप्प्यात स्त्रियांनी शेतीचा शोध लावून माणसाच्या सामाजिक प्रगतीचा मार्ग खुला केला त्याचप्रमाणे चार्वकांनी देव आणि पारलौकिता नाकारून वैदिक धर्माला आव्हान दिले आणि वैज्ञानिक प्रगतीचा पाया घातला. पण माणसाला अज्ञाताची भीती असल्यामुळे कुठल्यातरी फसव्या का होईना पण आधाराची गरज लागते. ती गरज सहजपणे देवाची संकल्पना पूर्ण करते. म्हणून त्याला माहीत नसलेल्या प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर ‘देवाची करणी आणि नारळात पाणी’ या पद्धतीचे स्वीकारणे सोयीचे जाते. माणसाला विचार करण्याचा आळस असतो. तसेच तो विचार कलहाला घाबरतो. मग त्यापासून पळवाट करण्यासाठी त्याला देवाची संकल्पना सोयीची वाटते. कारण प्रत्येक अनाकलनीय घटनेचे उत्तर मिळत नसले की ‘देवाची करणी’ हे उत्तर देऊन विचार करण्याचा डोक्याला होणारा ताप वाचवता येतो.
पण माणूस जन्माला येतो तेव्हा तो नास्तिकच असतो. त्याच्या डोक्यात देवाधर्माच्या कल्पना नसतात, जसे इतर प्राण्यांच्या. मग तो ज्या घरात जन्मतो त्या घराचा देव आणि धर्म त्याच्यावर थोपवला जातो. त्याप्रमाणे त्याच्या डोक्यात अंधश्रद्धा वाढवणारे संस्कार केले जातात. थोडक्यात काय तर, न कळत्या वयात न मागता आणि कसलेही विशेष प्राविण्य नसताना सहज मिळालेली गोष्ट म्हणजे देवाचे आणि धर्माचे संस्कार! पण माणूस जसजसा स्वतंत्र विचार करू लागतो, त्याला प्रश्न पडतात. त्याची उत्तरे शोधताना जसजशी त्याच्यात वैचारिक परिपक्वता येत जाते तेव्हा त्याला देवाधर्मातील फोलपणा लक्षात येतो आणि त्याचा नास्तिकतेकडे प्रवास सुरू होतो. म्हणजे नास्तिकता ही वैचारिक प्रक्रियेतून निर्माण होत असते तर आस्तिकता ही पारंपारिक संस्कारातून लादली जाते.
पण प्रश्न विचारण्याचे धाडस ज्या लोकांमध्ये होते आणि आहे त्यांच्यामुळेच मोठ्या प्रमाणात वैज्ञानिक प्रगती आणि सामाजिक उन्नती झालेली दिसते. अशा माणसांनी जगभर वेगवेगळ्या संघटना उभारल्या आणि आस्तिकांशी दोन हात करायला सुरुवात केली. तसेच एकएकट्या नास्तिकांना ‘तुम्ही एकटे नाही आहात, तुमच्याबरोबर नास्तिकांचे संघटन आहे’, हा आशावाद एकांडया नास्तिकात निर्माण केला. असेच एक संघटन नास्तिक विचाराच्या विखुरलेल्या लोकांना बळ मिळावे म्हणून महाराष्ट्रात 2013 साली ‘ब्राईट्स सोसायटी’ नावाने नास्तिकतेचा जाहीर पुरस्कार करत जन्मास आले. या संघटनेने अकरा वर्षात बरीच मोठी मजल मारलेली आहे आणि महाराष्ट्रातील समस्त नास्तिकांना वैचारिक व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले आहे. या संघटनेत मोठ्या प्रमाणात तरुणांची संख्या आहे हे विशेष. या तरुणांमध्ये नवीन विचार स्वीकारण्याची आणि ते अमलात आणण्याची ताकद कशी वाढत गेली तसेच त्यांचा नास्तिकतेकडे कसा प्रवास झाला, ते मनोगत व्यक्त करणारे ब्राईट्स सोसायटीने ‘तर्कटपंजरी’ हे पुस्तक प्राजक्ता अतुल यांच्या संपादनाखाली तयार केले आहे. या पुस्तकातील मनोगते वाचताना ही तरुण मंडळी समाजाच्या प्रवाहाच्या विरोधात पोहण्याचे धाडस अंगी कशी आणि का आणू शकली याचे त्यांनी मनोज्ञ विवेचन केले आहे. यातील बरीचशी मंडळी ही कर्मठ आणि धार्मिक कुळाचार पाळणाऱ्या घरात जन्माला आली होती. अर्थातच लहान वयात ते सगळेच देवधर्म पाळणारे देवभोळे होते. पण शिक्षण घेत असताना त्यांच्यात विचार करायची सवय लागली आणि वाचनाची आवड निर्माण झाली. त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरे अशा वाचनातूनच त्यांना मिळू लागली. कारण घरातील मोठी माणसे ती उत्तरे देण्यास असमर्थ होती. त्यातून देवाधर्मातील फोलपणा त्यांच्या लक्षात येऊ लागला तसतसे ते धार्मिक कर्मकांडापासून दूर जाऊ लागले. पण तरीही जगात मोठ्या प्रमाणात देवाधर्माचे कर्मकांड करणारे लोक आजूबाजूला असताना त्यांना आपले वेगळे विचार लोकांसमोर जाहीरपणे मांडणे अवघड झाले. कारण त्यांच्या विचारांची आस्तिकांकडून ‘आलाय फार मोठा शहाणा! आपले वाडवडील काय मूर्ख होते?’ असा प्रति प्रश्न विचारून खिल्ली उडवली जायची. अशा सगळ्या तरुणांना ब्राईट्समुळे ‘नास्तिक विचाराचे आपण एकटे नाही आहोत, आपल्याबरोबर अनेक लोक आहेत’, याचे बळ मिळाले आणि ते हळूहळू ठामपणे समाजात आपले नास्तिक विचार उघडपणे व्यक्त करू लागले. त्यांना ब्राईट्स संस्था ही नास्तिकांसाठी एका परीने सुरक्षित आश्रयस्थान वाटते.
आता आपण ‘तर्कटपंजरी’ या पुस्तकातील लेखकांनी लिहिलेल्या मनोगतातील काही महत्त्वाची उद्घृते पाहूया…
1) सीमा नायक म्हणतात, सगळ्यात महत्त्वाची होती माझे स्वतःची विवेकबुद्धी. हिने मला कोणत्याही बऱ्यावाईट प्रसंगात कमजोर पडू दिले नाही. एक आठवण सांगते, मुलाच्या जन्मानंतर त्याला लगेच व्हेंटिलेटरवर ठेवावे लागले. त्या बारा दिवसात कधीही देवासमोर हात जोडावेसे वाटले नाहीत. सासरच्यांनी ‘ब्राह्मणांकडून मंत्रपठण करून घेऊ’, असे सांगितल्यावर मी “दोन दिवसाच्या बाळाला आपण व्हेंटिलेटर वरून काढून घेऊ आणि मगच मंत्रपठण करूया”, असे छातीठोकपणे सांगू शकले ते माझ्या विवेकी शक्तीमुळेच. (पृष्ठ क्र. 143)
2) डॉ सचिन लांडगे म्हणतात, कोणतीही गोष्ट आपल्याला त्रास तेव्हाच देऊ शकते जेव्हा आपण त्याचा त्रास करून घेतो, असे मनोवैज्ञानिक अल्बर्ट एलीस म्हणतो. थोडक्यात कोणतीही गोष्ट ही समस्या नसते, तर त्या गोष्टीकडे पाहायचा आपला दृष्टिकोन हीच खरी समस्या असते. म्हणून अज्ञान स्वीकारणे हे ‘जाणून घेण्याच्या’ दिशेने टाकलेले पहिले पाऊल असते. त्यामुळे आपल्याकडे एखाद्या गोष्टीचे प्रामाणिक उत्तर नसेल तर कोणत्याही अप्रमाणित व्याख्या किंवा कथांवर विश्वास ठेवण्याच्या ऐवजी उत्तर नसल्याचा प्रामाणिक स्वीकार करणे चांगले. (पृष्ठ क्र. 136, 138)
3) शिवप्रसाद महाजन म्हणतात, प्रत्येक स्त्रोत्र परमेश्वर स्तुतीच असते. प्रत्येक स्तोत्राच्या उत्तरार्धात फलश्रुती असते, जी परमेश्वराच्या स्तुतीच्या बदल्यात संरक्षणाची, संपत्तीची, पुत्रप्राप्तीची इच्छा मांडते आणि त्याची हमीसुद्धा देत असते. स्तुती न केल्यास हानी होण्याची भीती दाखवली जाते. प्रत्येक स्तोत्रात स्तुती व फलश्रुती एका ठराविक साच्यात असतात. याची कल्पना आली आणि पाठांतर करण्याची सवय लागणे हा मुद्दा वगळता हे सर्व फोल आहे याची जाणीव हळूहळू होत गेली. (पृष्ठ क्र. 120)
4) वैशाली जोग यांनी एकाच वाक्यात पण अत्यंत महत्त्वाचे मार्मिक निरीक्षण नोंदवले आहे. त्या पृष्ठ क्र. 117 वर म्हणतात, ‘तुमच्या चारित्र्यापेक्षासुद्धा तुमचे आस्तिक्य महत्त्वाचे ठरते. ‘ (म्हणूनच आपल्या अवतीभवती अनेक चारित्रहीन माणसे आस्तिक असली तरी त्यांच्याविषयी काही वाटेनासे होते. – इति अस्मादिक)
5) राहुल खरे म्हणतात, जेव्हा लोक म्हणतात की, ‘ही माझी श्रद्धा आहे. ‘ तर ती खरी श्रद्धा नसून फक्त भीती असते. देवाचा प्रकोप होईल, आपल्यासोबत काहीतरी वाईट घडेल या भीतीने बहुतांश लोक कर्मकांड करीत असतात. ईश्वर हा वर आकाशात कोणीतरी बसला आहे, तो खूप दयाळू, न्यायी आहे. पूजापाठ, होमहवन, मंत्रोपचार केल्याने, पोथ्या वाचल्याने तो प्रसन्न होतो आणि भक्तांच्या अडचणीचे निवारण करतो, निपुत्रिकाना संतान देतो, भक्तांच्या सर्व इच्छा पूर्ण करतो. थोडक्यात देवाला सौदेबाजी मान्य आहे. म्हणून नास्तिक विचारांमधून मी अधिकाधिक परिपक्व होतो आहे. ही परिपक्वता स्वतंत्रपणे विचार करण्यातून येते. त्यामुळे देव या संकल्पनेच्या कुबड्याची मला आत्तापर्यंत गरज वाटलेली नाही… अगदी संकटाच्या प्रसंगात सुद्धा नाहीच. (पृष्ठ क्र. 110, 111)
6) डॉ प्रियंका लांडगे आणि डॉ सचिन लांडगे यांच्या लेखात ते म्हणतात, विवेकबुद्धी म्हणजे सारासार विचार करण्याची पद्धत. तर्काच्या आधारावर समजणाऱ्या गोष्टी पारखून घेण्याची पद्धत. ही एक विचार प्रक्रिया असते. पण उपजत नसते. जसे शरीराच्या रक्षणासाठी प्रतिकारशक्ती असते तसे मनाच्या रक्षणासाठी विवेकबुद्धी असते. (पृष्ठ क्र. 91, 93)
7) पद्माकर इंगळे म्हणतात, जनतेत वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजावा आणि विज्ञाननिष्ठ नागरिक घडावा असे नागरिकांचे एक कर्तव्य आपल्या संविधानात सांगितलेले आहे. परंतु धर्माचे नेतृत्व असलेला समाज वैज्ञानिकदृष्ट्या विचार करायला विरोधच करत असतो. अशा प्रकारच्या लोकांना त्यांच्या हितसंबंधांची जोपासना करण्यासाठी, हेतू साध्य करण्यासाठी समाजाला अंधारात चाचपडत ठेवणे सोयीचे वाटते. पण नास्तिकता ही मुळातच वास्तविकता आहे. ही एक वास्तविक जीवन पद्धती असून जी जीवनात येणाऱ्या अडचणी सोडवण्यासाठी आपली आपणच निर्माण करायची असते आणि काळानुरूप त्यात बदल घडवायचे असतात. (पृष्ठ क्र. 78, 79)
8) किरण देसाई म्हणतात, पूर्वी गावाकडील घरामध्ये संडास बांधत नसत. आमच्या जुन्या घरी सरकारी अनुदानातून एक संडास आम्ही बांधून घेतला. त्यावेळेस मी आजीला मुद्दाम सांगितले की, ‘कोणत्याही शुभ कार्याला जसे गृहप्रवेश, वास्तुशांती इत्यादीसाठी भटजीला बोलावून त्याच्या हस्ते उद्घाटन करून घेतो त्याचप्रमाणे ह्या नवीन संडासाचेसुद्धा उद्घाटन भटजीच्या प्रथम वापराने व्हायला हवे. ‘ अर्थातच आजीची प्रतिक्रिया अतिशय तिखट होती, हे वेगळे सांगायला नकोच. (पृष्ठ क्र. 61)
9) आशिष कोरी म्हणतात, अधिकाधिक लोकांना विवेकी विचारांकडे वळवायचे असेल तर त्यांना विचार करण्यासाठी प्रवृत्त करावे लागेल. डॉ दाभोळकर म्हणायचे, ‘लोकहो तुम्ही विचार करायला का घाबरता?’ अंधश्रद्धा निर्मूलन, नास्तिकता हे तर लांबचे टप्पे आहेत. आधी निदान विचार करायला लागा. चिकित्सा करायला लागा. डोके वापरायला सुरुवात तर होऊ द्या. इतके जरी झाले तरी जास्तीत त्याच्या दिशेने आपला प्रवास सुरू झाला आहे असे म्हणायला हरकत नाही. (पृष्ठ क्र. 54)
10) सलीम मोमीन यांनी त्यांच्या लेखाचा शेवट एका विचार परिलुप्त कवितेने केला आहे. ते एकंदरीत विवेकी माणसाच्या प्रवासाचे सार आहे, असे म्हणायला हवे. पृष्ठ क्र. 140 वर ते लिहितात…
धर्म म्हणजे काय? एक अंधार-प्रवास
कितीतरी अंधारांशी लढायचं आहे
अंधार धर्माचा, जातीपातीचा,
सगळाच नष्ट करायचा आहे.
जितका विवेक रुजवत जावा,
तितका माणूस माणसाशी मिळत जातो.
मी मलाच शोधत व खोदत राहावं
अविरतपणे माणूसपण पेरण्यासाठी
आणि माणूसपण जगवण्यासाठीही.
साथींनो, यातील एकही व्यक्ती लेखक म्हणून प्रस्थापित नाही. पण त्यांच्या लिहिण्याच्या शैलीवरून हे लक्षात येते की, विचार जर स्पष्ट असतील तर आपण योग्य शब्दात चपखलपणे ते मांडू शकतो. कसे ते या उद्घृतांवरून स्पष्ट होतेय. एकंदरीत संपूर्ण पुस्तक वाचल्यावर नास्तिकतेकडे प्रवास करणाऱ्या तरुणांना वैचारिक बळ तर मिळेलच, पण परिघावरील तळ्यात-मळ्यात विचार असलेल्या तरुणांचाही हे पुस्तक वाचून नास्तिकतेकडे प्रवास सुरू होईल, हे नक्की. भविष्यातील नास्तिक आणि विवेकी समाज घडवण्यासाठी या पुस्तकाचा मोठाच हातभार लागणार आहे. ‘तर्कटपंजरी’ हे पुस्तक तर्कटी नसून तर्काच्या आधार विवेकवादी कसे व्हावे हे समजावून सांगणारे महत्वाचे पुस्तक आहे. ब्राइट्स संस्थेचे सचिव कुमार नागे यांची पुस्तकाबाबतची संकल्पना कमालीची यशस्वी झालेली आहे. त्याला प्राजक्ता अतुल यांच्या कौशल्यपूर्ण संपादनाने अधिक उठावदार केलेले आहे. भविष्यातील विवेकी समाजाचा भाग होऊ इच्छिणाऱ्या तरुणाईने ‘तर्कटपंजरी’ हे पुस्तक जरूर वाचावे आणि आपले विचार प्रगल्भ करावेत, अशी मी शिफारस करत आहे.
☆
परिचय : श्री जगदीश काबरे
मो ९९२०१९७६८०
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
पॅराशूट रेजिमेंट हा भारतीय सेनेचा हवाई विभाग आहे. पॅराशूट मोहिम पार पाडण आणि वेगाने शत्रू प्रदेशाची सीमा पार करणं ही या रेजिमेंटची वैशिष्ट्ये आहेत. पॅराशूट रेजिमेंट पायदळाची शाखा आहे. दुसऱ्या महायुद्धामध्ये आरंभीव्या लढायांमध्ये जर्मन पॅराटुपरनी नेत्रदीपक यश मिळवलं. सर्व सैनिकी विचारवंतांचं लक्ष त्यांनी वेधून घेतलं. भारतीय सशस्त्र सेनेचे कमांडर-इन-चीफ जनरल सर रॉबर्ट कॅसेल्स यांनी ऑक्टोबर १९४० मध्ये हवाई पथक निर्माण करायचा आदेश दिला. १९४१ साली दिल्ली कॅन्टोन्मेंटमध्ये सुरू झालेल्या पहिल्या बटालियनमध्ये ५० वी पॅराशूट ब्रिगेड होती. तिचे पहिले कमांडर होते ब्रिगेडियर डब्ल्यू. एच. जी. गॉफ. पॅराशूट ब्रिगेडमध्ये दाखल होणारे पहिले भारतीय अधिकारी लेफ्टनंट रंगराज हे ५० व्या पॅराशूट ब्रिगेडच्या पंधराव्या बटालियनचे वैद्यकीय अधिकारी होते. भारतीय पॅराशूट रेजिमेंट १ मार्च १९४५ रोजी अस्तित्वात आली. लेफ्टनंट जनरल फ्रेड्रिक (बॉय) ब्राउनिंग हे कर्नलपदी होते. रेजिमेंटचं चिन्ह समकक्ष ब्रिटिश आर्मीसारखंच होतं. हे मरून बेरेटवर घातलं जायचं. दुसरं महायुद्ध संपल्यानंतर १९४५ साली भारतीय पॅराशूट रेजिमेंट बरखास्त करण्यात येऊन सेकंड हवाई विभागामध्ये समाविष्ट केली गेली. या विभागामध्ये तीन पॅराशूट ब्रिगेड होती: ५०, ७७ आणि १४ वी एअरलैंडिंग ब्रिगेड. हा भारतीय सेनेच्या विसर्जनाचा एक भाग होता. फाळणीनंतर ५० वी आणि ७७ वी पॅराशूट ब्रिगेड भारतामध्ये राहिल्या. १५ एप्रिल १९५२ रोजी इंडियन पॅराशूट रेजिमेंट (पॅरा) ची स्थापना झाली तेव्हा या दोन्ही ब्रिगेडना फर्स्ट, सेकंड आणि थर्ड अशी नवी ओळख मिळाली.
पॅराशूट रेजिमेंटचं घोषवाक्य आहे ‘शत्रुजीत. ‘ या विशिष्ट बेंजची निर्मिती सेकंड पॅराच्या कॅप्टन एम. एल. तुली यांनी केली आहे. हिंदू पुराणातील सम्म्राट शत्रुजीतची प्रेरणा त्यामागे आहे. पॅरा ब्रिगेडच्या निर्मिती चिन्हामध्ये कडाडती वीज आणि सद्गुणांचा दुर्गुणांवर विजय दाखवला आहे. ‘बलिदान’ हा सर्वोच्च त्यागाचा बॅज, स्पेशल फोर्सेसच्या अभूतपूर्व मोहिमांचा निदर्शक असून पॅराशूट रेजिमेंटच्या स्पेशल फोर्सचे, म्हणजेच पॅरा (SF) सैनिक परिधान करतात. स्पेशल फोर्सचा उगम मेघदूत या स्पेशल टास्क ग्रूपमधून झाला. १ सप्टेंबर १९६५ मध्ये मेजर मेघ सिंग यांनी हा ग्रूप निर्माण केला. ‘स्पेशल फोर्सेस’ हा शब्दप्रयोग तुलनेने लहान मिलिटरी युनिटसाठी वापरला जातो. या युनिटमधल्या सैनिकांना हेरगिरी, टेहळणी, अपारंपरिक युद्धं आणि खास मोहिमांसाठी कठोर प्रशिक्षण देऊन तयार केलं जातं. ही अनन्यसाधारण पथकं गुप्तता, वेग, आत्मनिर्भरता आणि उत्कृष्ट टीमवर्क, तसंच अत्याधुनिक विशेष साधनसामग्रीवर अवलंबून असतात. स्पेशल फोर्सेसच्या मोहिमा पाच क्षेत्रांमध्ये कार्यरत असतात आतंकवाद, अपारंपरिक युद्धकौशल्यं, परकीय देशांच्या अंतर्गत संरक्षणाची जबाबदारी, विशिष्ट हेरगिरी आणि विशिष्ट लक्ष्यांवर थेट हल्ला.
इंडियन पॅरा स्पेशल फोर्सेसच्या जवानांएवढे धैर्यवान आणि साहसी लोक क्वचितच पाहायला मिळतील आणि तरीही त्यांची नावं कधीही प्रकाशात येत नाहीत. ‘बलिदान’ बॅजच्या अत्यंत पात्र हक्कदारांवर अत्युच्च पर्वतराशीवरील सीमारेषाचं संरक्षण आणि भयानक दहशतवादाचं उच्चाटन या पराकोटीच्या महत्त्वपूर्ण जबाबदाऱ्या सोपवलेल्या आहेत.
या शूर योद्ध्यांभोवती एक गूढ वलय आहे. त्यांच्याविषयी असंख्य आख्यायिका आहेत. त्यांच्या मोहिमांविषयी एवढी गुप्तता पाळली जाते की डॅगर, घोस्ट, व्हायपर आणि डेझर्ट स्कॉर्पियो अशासारख्या सांकेतिक नावांव्यतिरिक्त अन्य कोणतीही माहिती उपलब्ध नाही.
अफाट आणि असीम साहस कथांच्या या लक्षणीय संग्रहामध्ये स्वप्निल पांडेंनी काही महान स्पेशल फोर्सेस अधिकाऱ्यांवर प्रकाशझोत टाकला आहे. कर्नल संतोष महाडिक, कॅप्टन तुषार महाजन, ब्रिगेडियर सौरभ सिंग शेखावत, सुभेदार मेजर महेंद्र सिंग आणि इतर काही साहसवीरांचा वाचकांशी परिचय करून दिला आहे.
एक वर्षाच्या कालावधीत या सैनिकांच्या मित्र आणि कुटुंबीयांच्या दोनशेपेक्षाही अधिक मुलाखती, LOC आणि LAC जवळच्या विविध स्पेशल फोर्सेस युनिटला दिलेल्या अनेक भेटींवर हे पुस्तक आधारित आहे.
या अनाम, अप्रसिद्ध सैनिकांना गूढ वलयातून बाहेर काढून लोकांसमोर आणायचं हे ‘बलिदान’ लिहिण्यामागील उद्दिष्ट आहे.
लेखिकेविषयी
द फोर्स बिहाइंड द फोर्सेस, लव्ह स्टोरी ऑफ अ कमांडो आणि सोल्जर्स गर्ल ही स्वप्निल पांडे यांनी विस्तृत संशोधन करून लिहिलेली पुस्तकं भारतीय सैनिक आणि त्यांच्या परिवारांचं कार्य आणि जीवनपद्धतीची जाणीव लोकांना व्हावी, या उद्देशाने लिहिलेली आहेत. त्या बिर्ला इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलाजी, मेस्राच्या माजी विद्यार्थिनी आहेत. विप्रो आणि ‘एचडीएफसी’सारख्या संस्थांमध्ये त्यांनी काम केलं असून लव्हली प्रोफेशनल युनिव्हर्सिटी आणि आर्मी पब्लिक स्कूलमध्ये त्या शिक्षिका होत्या. नियतकालिके आणि वृत्तपत्रांमधील त्यांचे ब्लॉग्ज लोकप्रिय आहेत. राष्ट्रीय टेलिव्हिजनवर चर्चासत्रांमध्ये पॅनेलिस्ट म्हणूनही त्या झळकतात. त्या लष्कराच्या बाजूने बोलणारा महत्त्वाचा आवाज आहेत. ‘इस्रो’ सारख्या संस्थांतर्फे त्यांचा सत्कार झाला आहे.
परिचय : श्री हर्षल सुरेश भानुशाली
पालघर
मो.9619800030
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ घामाचे अश्रू… लेखक- श्री. दि. बा. पाटील ☆ परिचय – सौ. सुचित्रा पवार ☆
पुस्तक – घामाचे अश्रू .. एका बलिदानाची कथा.
लेखक- श्री. दि. बा. पाटील
एकूण पृष्ठे -२६२
प्रकाशक- य. ग. गिरी. करवीर प्रगती प्रकाशन, निंगुडगे आजरा कोल्हापूर
मूल्य- २५०₹
☆ मा. दि. बा. पाटील सरांची वाचकाला खिळवून ठेवणारी अतिशय हृदयस्पर्शी कादंबरी म्हणजे ‘घामाचे अश्रू.’ – सौ. सुचित्रा पवार ☆
ही कहाणी आहे पाचवीला पूजलेल्या सततच्या दुष्काळाने कर्जबाजारी झालेल्या एका ऊसतोड कामगाराच्या दुर्दैवाची. कधी जगण्यासाठी तर कधी सणासुदीला तर कधी आजारपण, लग्नसमारंभ तर कधी व्यसनाधीनता यासाठी सावकाराकडून घेतलेली कर्जे फेडण्यासाठी ऊसपट्ट्यात येऊन जितके पैसे मिळवता येतील तितके मिळवून कर्ज फेडावे या अगतिकतेत अशी कुटुंबे ढोर कष्ट करतात पण खरेच ते सावकारी कर्ज पाशातून मुक्त होतात?खरेच त्यांच्या वाट्याला सुखाचे दिवस येतात?कर्जावर कर्ज, व्याज, पुन्हा कष्ट न पुन्हा कर्ज या दुष्ट चक्रात बरेच ऊसतोड कामगार संपून जातात. माण, जत, कर्नाटक या भागातून हे मजूर ऊसपट्ट्यात आपल्या कुटुंब कबिल्यासह येतात आणि मजुरी करून उदरनिर्वाह करत, अनंत अडचणींचा सामना करत भविष्याची सुंदर स्वप्नं पाहत जगतात. कधी ही स्वप्नं सत्यात उतरतात तर कधी ही स्वप्नं डोळ्यात ठेवून डोळे कायमचे मिटतात. त्यांच्या जीवनातील प्रश्नांना, दुःखाना अंत नाही आणि वालीही. बापाचे कर्ज मुलगा फेडत राहतो, त्यातच तो पुन्हा कर्जबाजारी होतो, आयुष्यात पूर्ण कर्जमुक्त होणे कदाचित त्यांच्या भाळी नसावे, उर्वरित कर्ज मुलाच्या डोक्यावर ठेवून त्याचे जीवन सम्पते, हे दुष्टचक्र पिढ्यानपिढ्या चालतच राहते.
ही कथा आहे अशाच एका कर्जात बुडलेल्या श्रीपती आणि त्याच्या चौकोनी कुटुंबाची. माणदेशातील पांढरवाडी गावातून आलेल्या उसतोडयांच्या बैलगाड्या गावाच्या वेशीतून ऊस मालकाच्या फडात येतात. त्या ताफ्यातील एक गाडी श्रीपतीची. श्रीपती, त्याची पत्नी यशोदा, मुलगा नाम्या व मुलगी सगुणा गावात प्रवेश करतात. पेंगुळलेल्या अवस्थेत छोटी निष्पाप मुलं आई-वडील नेतील तिकडं जात आहेत. ना भविष्याची चिंता न वर्तमानातील सुख अशा विचित्र अवस्थेत करपत चाललेलं बाल्य आपल्या आई वडिलांसोबतच फडात उतरते. नवी विटी नवे राज्य. विचित्र नजरा झेलत यशोदा कोयत्याला भिडते.
थोड्याच दिवसात सामाजिक कार्यकर्ते एकनाथअण्णा व शेवाळे गुरुजी उसाच्या फडात येऊन श्रीपतीस विनंती करून नाम्यास साखर शाळेत दाखल करतात. नाम्या, सगुणा त्यांच्या कुवतीनुसार आईवडिलांच्या प्रत्येक कामात हातभार लावतात. नाम्या हुशार आहे. सुट्टीत गावी जाऊन आई वडिलांच्या कामास हातभार लावणे आणि सुट्टी संपताच पुन्हा शाळेत हजर राहणे. अशा जीवनचक्रात रडत खडत आर्थिक अडचणींवर मात करत नाम्या दहावी पर्यंत शिक्षण घेतो. नामाला आई वडिलांच्या कष्टांची जाण आहे. आपण शिक्षण घेऊन नोकरी केल्याशिवाय आपला व कुटुंबाचा उद्धार होणार नाही, सावकारी कर्ज फीटणार नाही, याची पुरेपूर जाणीव नामाला आहे. त्यासाठी तो शेवाळे गुरुजींच्या मदतीने कर्मवीर अण्णाभाऊंच्या संस्थेत ‘कमवा व शिका’या योजनेखाली महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी प्रवेश घेतो. इकडं सगुणाच्या लग्नासाठी, बाळंतपण आणि बारशासाठी शेवाळे गुरुजींच्या मध्यस्थीने श्रीपतीचे राहते घर गहाण पडते. शेतीचा एक तुकडा तर आधीच विकलेला असतो. विकताना काळीज तुटत असते, कर्ज घेताना काळजाचे पाणी झालेले असते पण नामा नावाचा अंधुकसा दिलासा श्रीपतीच्या काळोख्या आयुष्यात असतो. नामाला नोकरी लागली की सगळं कसं नीट होणार होतं.
नामाचे शिक्षण संपवून नामा पांढरवाडीला परततो. नोकरीसाठी पुन्हा पैसे भरावे लागणार असतात. नामापुढं पेच असतो. गावातली जमीन कवडीमोलाने घ्यायला सावकार टपलेलेच असतात. तरीही वाड वडिलांची सगळीच जमीन कशी विकायची?असा पेच आहेच. अशातच एकनाथ अण्णा पाणीप्रश्न घेऊन दुष्काळी भागात आंदोलन करत असतात. अण्णांचे व नामाचे जिव्हाळ्याचे ऋणानुबंध आहेत, अण्णांबद्दल त्याला कमालीचा आदर आहे. नामा नकळत सावकारी पाश, पाणीप्रश्न याविरुद्धच्या लढ्यात ओढला जातो.
कर्ता सवरता मुलगा असा पोटापाण्याच्या प्रश्नामागे न लागता फुकटचं राजकारण करत हिंडत आहे, याचा श्रीपतीला राग येतो. डोक्यावरील कर्जाच्या ओझ्याचा ताण आहेच. त्यामुळं श्रीपती व नामा यांच्यात शाब्दिक चकमकी होऊ लागतात. नामा तरुण आहे, अंगात रग आहे त्यामुळं आपले वडील चुकतात असे त्याला वाटू लागते. त्यातच नामाची बालमैत्रिण अनुशी नामाचा विवाह होतो, म्हणजेच खाणाऱ्या एका तोंडाची अजून भर पडते. नामाच्या विवाह संबंधाने सगुणाचे माहेर तुटते. भरीस भर, यशोदा आजारी पडते आणि तिच्या इलाजासाठी दावणीची खिलारी खोंडांची जोडी विकली जाते.
आतून तुटलेला श्रीपती नामाच्या वागण्याने पुरता खचून जातो अन नैराशेच्या गर्तेत अडकतो. नामाकडून अपेक्षाभंग झालेला श्रीपती मग एका भयंकर निर्णायक वळणावर येतो.
गावात दूध घालायला गेल्यावर सहजच त्याच्या कानावर आत्महत्याग्रस्त शेतकऱ्यांना मिळणाऱ्या मदतीची बातमी कानावर पडते आणि त्याचे डोळे लकाकतात.
संसाराच्या खाचखळग्यांना न डगमगलेला श्रीपती मुलाच्या नसत्या उद्योगाने मात्र डगमगतो. त्याची एकमेव जगण्याची उर्मी म्हणजे नामाची नोकरी असते. पण नामा आपल्या वडीलांचे स्वप्न पूर्ण करू शकला नाही त्यामुळं श्रीपतीची जीवनेच्छा मरून जाते. ‘असं मरत मरत, कुढत जगण्यापेक्षा आत्महत्या केली तर आपण आणि कुटुंबीय कर्जाच्या दुष्टचक्रातून सुटू. आपल्या मृत्यू पश्चात मिळालेल्या पैशात नामा नोकरी साठी पैसे भरून नोकरी करेल आणि कुटुंब सुखात राहील. ‘हा विचार श्रीपतीच्या डोक्यात फिट्ट बसतो न श्रीपती मागचा पुढचा विचार न करता मृत्यूला कवटाळतो. श्रीपतीच्या जीवनाचा अध्याय असा दुःखद वळणावर संपतो. भविष्याच्या सुखी स्वप्नांना डोळ्यात ठेवून श्रीपती भरल्या संसारातून निघून जातो.
इथून पुढं नामाच्या जीवनाला मात्र अचानक कलाटणी मिळते. नामाला सरकारी मदत मिळते. नामा कळत नकळत राजकारणात ओढला जातो. महाविद्यालयीन मित्र अमर देशपांडे आपल्या पक्षात त्याला महत्त्वाचे पद देतो आणि त्याच्या जोरावर नामाचा नामदेवराव होतो. पद आल्यावर आपोआपच पैसा आणि प्रतिष्ठा येते, कर्ज फिटतात, घर परत मिळते, आधुनिक शेतीसाठी आधुनिक औजारे आणि फिरायला चार चाकी दारात येते. घराचा न गावाचा कायापालट होतो. अशा तऱ्हेने नाम्याचा नामदेवराव पर्यंतचा प्रवास सुरु होतो.
ही सगळी सुबत्ता श्रीपतीच्या बलीदानातूनच आलेली आहे, याची खंत मात्र नामदेवला वारंवार होत असते. त्यातूनच त्याला वाटते की राजकारण सरळ, साध्या माणसाचे क्षेत्र नाही. आपण यात खोल खोल बुडत जाण्यापेक्षा कुठंतरी थांबायला हवे, आणि तो राजकारणातून बाजूला होऊन घरच्या शेतीत लक्ष घालतो. आईच्या इच्छेसाठी पुन्हा खिलारी बैल दावणीला येतात. सुख, समृद्धी दारात येते, नामाच्या संसारवेलीवर एक कळी उमलू पाहते आणि श्रीपतीच्या कुटुंबाला सोन्याचे दिवस दिसून कादंबरीचा शेवट होतो. अशा प्रकारे श्रीपतीच्या बलिदान यशस्वी झाले याची रुखरुख मात्र वाचकाच्या काळजात खोलवर राहते.
खरेच श्रीपतीचे बलिदान आवश्यक होते?श्रीपतीने आपल्या मुलावर थोडासा विश्वास ठेवून संयम राखला असता तर?श्रीपतीने आत्महत्या केली नसती तर?तर खरेच नाम्याचा नामदेवराव झाला असता?त्याच्या कुटुंबाला सुखाचे दिवस दिसले असते?नामा स्वार्थी आहे का?या प्रश्नांची उत्तरे संदिग्ध आहेत. नामाला चांगले दिवस आले म्हणून हायसे वाटून घ्यावे की श्रीपतीच्या असाह्य मृत्यूवर चरफडावे?श्रीपतीचे दुर्भाग्य म्हणावे की नामाचा भाग्योदय?
सदरची कादंबरी वाचताना डॉ. सदानंद देशमुख सरांची ‘बारोमास’कादंबरी आठवते. शेतकऱ्यांच्या व्यथाना कुणी वाली नाहीच. काळ बदलतो, सरकारे बदलतात पण काही सामाजिक प्रश्न वर्षोनवर्षी तिथंच राहतात हेच खरं.
वाचकाला सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत खिळवून ठेवण्यात सदरची कादंबरी यशस्वी ठरते. अतिशय सुटसुटीत कथा आणि सुटसुटीत पात्रा भोवती कादंबरी फिरत राहते. श्रीपती, शेवाळे गुरुजी, एकनाथ अण्णा, आबा मास्तर, संभा नाना, अमर देशपांडे आणि नामा इतकीच महत्वाची पात्रे कादंबरी सहज सोपी न वाचनीय करण्यात मोलाची भूमिका बजावतात. कुठेही अवास्तव पाल्हाळ नाही की शृंगारिक वर्णनाचा बटबटीतपणा नाही हे कादंबरीचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल.
कादंबरीत दोन नायक दिसतात, पूर्वार्धात श्रीपती अन उत्तरार्धात नामदेव. दोन्हीही नायक आपल्या भूमिका यशस्वी पणे पार पाडण्यात यशस्वी झालेत असे म्हणले तर वावगे नाही. कुटुंबप्रमुख कुणीही असो, सामान्य कुटुंबप्रमुखाला आपल्या कुटुंबासाठी छोटा मोठा त्याग करावाच लागतो. श्रीपतीचे बलिदान सुद्धा कुटुंबाच्या सुखासाठी आहे. आणि नामदेवची राजकारणातील यशस्वी माघार हीही कुटुंबाच्या भल्यासाठीच आहे. मला वाटते कादंबरीचे यश इथंच आहे. कादंबरीतील दोन्ही नायिका सुद्धा आपापल्या जागी अगदी रास्त आहेत. दोघीही निरक्षर आहेत मात्र ‘माणूस’ म्हणून श्रेष्ठ आहेत. पूर्वार्धातील नायिका यशोदा आपल्या संसारासाठी काबाड कष्ट करते, आपल्या नवऱ्याच्या कठीण पेचप्रसंगात ढाल होते. नवऱ्यावर जीवापाड प्रेम करते तसेच आपल्या मुलाबाळांवर देखील. अनु भोळीभाबडी जरूर आहे मात्र व्यवहारी आणि कर्तव्यदक्ष सुद्धा आहे. बरेचदा नवऱ्याकडे पैसे आल्यावर बायका बिथरतात. सासरच्यांना तांदळातील खड्याप्रमाणे बाजूला टाकून माहेरचे भले करतात. नवऱ्याचे कान भरून कुटुंबापासून तोडतात, पण अनु तशी नाही. अनु सासर-माहेर मध्ये समन्वय राखते आणि आपले कुटुंब एकसंध ठेवते म्हणूनच या कादंबरीत काही आदर्श देखील आहेत. समाजातील विशीष्ट लोकांचे ती प्रतिनिधित्व देखील करते.
एकनाथ अण्णा सारखे कितीतरी सामाजिक कार्यकर्ते, राजकीय पुढारी नामदेवसारख्या तरुणांची डोकी भडकवून त्यांचा वापर सोयीच्या राजकारणासाठी करतात. जेव्हा नामदेव नोकरी मागायला अण्णाकडे जातो तेव्हा ते हात झटकतात मात्र तेच अण्णा नामदेवच्या पाणी प्रश्नातील लढ्यात मात्र प्रोत्साहन देतात;नामाची वास्तव गरज काय आहे हे माहिती असूनही!
शेवाळे मास्तर सुद्धा एक हाडाचे शिक्षक आणि तळमळीचे कार्यकर्ते आहेत म्हणूनच प्रत्येकवेळी नामाच्या अडीअडचणीच्या वेळी मदतीसाठी धावून जातात आणि नामदेवच्या भल्यासाठी तत्पर राहतात. आपल्या आसपास शेवाळे मास्तरांसारखी माणसे आपण क्वचितच अनुभवतो. अमर देशपांडे सारखा एखादा भला मित्र मैत्रीत कोणत्याच स्तराचा आडपडदा न ठेवता सच्च्या दिलाने मित्राचे भले करतो, आपल्या मैत्रीला जागतो म्हणूनच नामाला सुखाचे दिवस दिसतात. नाहीतर कोण कुठला महाविद्यालयीन रूम पार्टनर मोठा झाल्यावर, प्रतिष्ठा मिळाल्यावर गरीब मित्राला ओळख दाखवतो?अमर आणि नामा यांचे मित्रप्रेम दुर्मिळच म्हणावे लागेल.
सावकार आबा मास्तर, संभा नाना, पोलीस पाटील आणि सरपंच गावखेड्यातील गुंड प्रवृत्तीचे प्रतिनिधित्व करतात. यांच्या अंगातली रग उतरवयातच जिरते. तोवर अनेक कुटुंबांचे, गावाचे वाटोळं झालेलं असतं.
एकंदरीतच वाचकाला खिळवून ठेवणारी, अंतर्मुख करणारी ओघवत्या शैलीतील ही कादंबरी वाचकाने आवर्जून वाचावी अशीच वाचनीय, मनाचा वेध घेणारी आहे यात शंका नाही.
लेखकाच्या पुढील साहित्य कृतीस खूप खूप शुभेच्छा 💐
समीक्षक – सौ.सुचित्रा पवार
तासगाव, सांगली
8055690240
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ “मनगाभाऱ्यातील शिल्पे” – (अनुवादित) – मूळ हिन्दी लेखिका : डॉ. हंसा दीप – मराठी अनुवाद : सौ. उज्ज्वला केळकर ☆ परिचय – सुश्री गौरी गाडेकर ☆
पुस्तक : मनगाभाऱ्यातील शिल्पे (अनुवादित)
मूळ हिंदी लेखिका : डॉ. हंसा दीप
मराठी अनुवाद : सौ. उज्ज्वला केळकर.
प्रकाशक : अमित प्रकाशन, पुणे.
परिचय: सौ. गौरी गाडेकर
डॉ. हंसा दीप
हा कथासंग्रह म्हणजे डॉ. हंसा दीप यांच्या निवडक कथांचा सौ. उज्ज्वला केळकर यांनी केलेला अनुवाद आहे. डॉ. हंसा दीप यांना मराठी वाचकांपर्यंत पोहोचवण्याचं श्रेय उज्ज्वलाताईंनाच जातं.
डॉ. हंसा दीप यांचा जन्म मेघनगर, झाबुआ, मध्य प्रदेश येथे झाला. त्यांनी आदिवासी लोकसाहित्य व लोकसंस्कृती या विषयात पीएच्. डी. मिळवली आहे. त्या विषयावरील त्यांचे ‘ सौंधवाडी लोक धरोहर ‘ हे पुस्तक प्रसिद्ध आहे. डॉ. हंसा दीप यांनी नंतर अमेरिकेतील सुप्रसिद्ध संस्थांमध्ये हिंदीचे अध्यापन, हिंदी पाठ्यपुस्तकांचे संस्करण तसेच अनेक पुस्तकांचे, नियतकालिकांचे संपादन केले. सद्या त्या कॅनडामधील टोरॅंटो युनिव्हर्सिटीत हिंदीच्या प्राध्यापक, कोर्स डायरेक्टर आहेत. त्यांच्या साहित्याचा अनेक भारतीय भाषांत अनुवाद झाला आहे. त्यांना अनेक पुरस्कारही मिळाले आहेत. विदेशात हिंदी भाषेचा विकास, विस्तार व संवाद यासाठी त्यांनी केलेल्या निरंतर प्रयत्नांबद्दल, प्रवासी भारतीयांसाठी असलेला राष्ट्रीय निर्मल वर्मा सन्मान हा पुरस्कार त्यांना नुकताच भोपाळ, मध्य प्रदेश येथे प्रदान करण्यात आला.
सौ. उज्ज्वला केळकर
वेगवेगळ्या देशातील वास्तव्य, अनेक उपक्रमांमधून विविध लोकांशी संवाद यामुळे त्यांच्या अनुभवविश्वाची व्याप्ती खूपच मोठी आहे. या जीवनप्रवासात मानवी स्वभावाचे विविध नमुने पाहण्याची संधी त्यांना मिळाली. त्यापैकी काही व्यक्तिविशेषांची अभिव्यक्ती या संग्रहात आढळते.
यातील अनेक कथांची पार्श्वभूमी टोरॅंटो असली तरी या घटना भारतातही घडू शकतात. त्या अर्थाने त्या स्थलातीत आहेत.
उदा. ‘ कडब्याची आग’ मधील आयुष्याच्या उताराला लागलेल्या जोडप्यातले मतभेद. ‘शब्दही टोचत होते आणि मौनही. ‘ ‘ मग त्या रागाचं रूपांतर कडब्याच्या आगीत व्हायचं. पेटायचीही लगेच आणि विझायचीही पटकन. ‘
‘ शून्याच्या आत’ मधली निःस्वार्थ, समर्पित कुमुडी मायदेशातील भावंडांच्या जबाबदाऱ्या पेलतापेलता थकते, म्हातारी होते आणि तिला जाणवतं की तिचं जग म्हणजे भलंमोठं शून्य आहे. पण तिचा हा एकटेपणा घालवतात पशुपक्षी.
‘ समर्पण ‘ ही कथा आहे कोविडच्या महामारीत एकच व्हेंटिलेटर असताना आपल्यापेक्षा, २५-२६ वर्षांच्या डिरांगला व्हेंटिलेटरची जास्त गरज आहे, म्हणून स्वतःहून मृत्यूचं आमंत्रण स्वीकारणाऱ्या ८६ वर्षांच्या रोझाची.
‘ सुहास्य तिचे मनास मोही ‘ मधली खूप शिकून उत्तम करिअर करूनही असमाधानी राहिलेली कथानायिका आणि जगण्याच्या परीक्षेत अव्वल आलेली तिची अडाणी, गरीब असूनही सुखी, प्रांजळ हसणारी मैत्रीण.
‘ दोन आणि दोन बावीस ‘ ही कथा मात्र तद्दन टोरॅंटोमधलीच. भारतातून येणारं पुस्तकाचं पार्सल २२ऐवजी चुकून २ नंबरच्या घरात डिलिव्हर केलं गेलं. ते मिळवायला लेखिकेने खूप फेऱ्या घातल्या. तर त्या घरमालकाने तिला चोर समजून चक्क पोलिसांना बोलावलं.
‘ पोपटी पान पिवळं पान ‘ हीही सहसा भारतात न घडणारी कथा. बिछान्याला खिळलेल्या आणि त्यामुळे जीवनातील रस निघून गेलेल्या एका वृद्ध डॉक्टरांना त्यांच्या शेजारची तरुणी आपल्या बाळाचं रोज तासभर बेबीसिटिंग करायची विनंती करते. त्या शैशवाच्या सान्निध्यामुळे हळूहळू ते डॉक्टर जीवनाभिमुख होतात.
‘ परिवर्तन ‘ आणि ‘ सोव्हिनियर ‘ या कथांत बालपणी विकृत पालकत्वाची शिकार झाल्यामुळे रूक्ष, कठोर जीवन जगत असणाऱ्या साशा आणि ऍना यांच्या आयुष्यात एक क्षण असा येतो की जो त्यांना त्या ‘ काल ‘ मधून बाहेर पडून नवीन उत्साही जीवन जगायला प्रवृत्त करतो.
‘ मार्थाचे घर ‘, ‘ समांतर रेषा’, ‘ सूर्य आता चमकू लागलाय ‘ या सर्वच कथा मुळातून वाचण्यातच खरी मजा आहे. त्यामुळे शेवटची कलाटणी धक्का देते.
याशिवायही अनेक कथा या संग्रहात आहेत.
डॉ. हंसाजींनी अतिशय कौशल्याने ही शिल्पं कोरली आहेत. आणि उज्ज्वलाताईंनी त्यांना अतिशय सुंदर फिनिशिंग दिलं आहे. हे पुस्तक वाचताना तो अनुवाद आहे, असं कुठेही जाणवत नाही. तर मराठीतच लिहिलेलं पुस्तक वाचत असल्यासारखं वाटतं.
सगळ्यांनी हे पुस्तक मिळवून मुळातूनच वाचावं, ही सर्वांना आग्रहाची विनंती.
मूळ हिन्दी लेखिका : डॉ. हंसा दीप
संपर्क – Dr. Hansa Deep, 22 Farrell Avenue, North York, Toronto, ON – M2R1C8 – Canada
☆ “भारताच्या लस-निर्मितीतील प्रगतीची गोष्ट” – लेखक : श्री सज्जन सिंग यादव – अनुवादिका : सौ. मंजुषा मुळे ☆ परिचय – सौ.अंजोर चाफेकर ☆
पुस्तक : “भारताच्या लस-निर्मितीतील प्रगतीची गोष्ट“
“India’s vaccine growth story.”
लेखक : श्री सज्जन सिंग यादव
अनुवादिका : सुश्री मंजुषा मुळे
प्रकाशक : मेहता पब्लिशिंग हाउस प्रा. लि. , पुणे ३०.
प्रथम आवृति : जानेवारी २०२४.
पृष्ठे ३२४
मूल्य ₹५२०
परिचयकर्त्या : सौ. अंजोर चाफेकर
सर्वजण सुखी व निरोगी राहोत या संकल्पनेतून लसीचा शोध लागला.
अनुवादिका : सुश्री मंजुषा मुळे
संसर्ग हे मानवजातीचे प्राचीन काळापासून शत्रू आहेत. आणि लस हे संरक्षक कवच आहे हे आपण जाणतो….’ पण लस म्हणजे नेमके काय असते?‘… याबद्दलची मूलभूत माहितीच कित्येकांना नसावी. आणि याबद्दल या पुस्तकात तपशीलवार माहिती दिलेली आहे. जिवंत रोगजंतूंना प्रयोगशाळेत अतिक्षीण बनविले जाते, किंवा विषाणू वा रोगजंतु यांना उष्णता व रसायने वापरून निष्क्रीय केले जाते आणि त्यापासून लस बनवून ती शरीरात सोडतात. त्यामुळे शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते….. आणि हे सगळे कसे केले जाते ती पूर्ण प्रक्रिया या पुस्तकातून समजून घेता येते. लसीच्या शोधामुळे देवी रोगाचे निर्मूलन झाले. पोलिओचे निर्मूलन झाले. तसेच आणखी कितीतरी आजारांवर प्रतिबंधक उपाय म्हणून लसी अत्यंत प्रभावी ठरल्या … आणि ठरत आहेत. आणि अशाच एका प्रभावी लसीमुळे कोविड १९ या महामारीचे आव्हान जगाने पेलले हे तर सर्वज्ञातच आहे.
या पुस्तकात लसीचा रंजक प्रवास वर्णिला आहे. पुस्तकात एकूण ९ प्रकरणे आहेत.
लसीत झालेली उत्क्रांती, त्याचे सामाजिक व राजकीय फायदे, लस विकासात स्वतःला झोकून देणारे शास्त्रज्ञ, कर्मचारी, उद्योजक, नेते या सर्वांचे वर्णन आहे.
भारताने ‘ लस महासत्ता ‘ हा नावलौकिक व प्रतिष्ठा कशी मिळवली, आणि अत्यंत कमी खर्चात व विक्रमी वेळात भारताने कोविड १९ च्या लसीचे ३ प्रकार जगाला भेट दिले, याचे सविस्तर वृत्त या पुस्तकात आहे.
इजिप्तमधे १३ व्या शतकात गुलामांना देवीची लस देण्यास सुरुवात झाली. पुढे या लसीचा प्रवास इजिप्त मधून तुर्कस्तानपर्यंत पोहोचला. तिथून आटोमन साम्राज्यात पोहोचला. लस टोचण्याची आटोमन साम्राज्यातील पद्धत व भारतातील पद्धत एकसारखीच होती. यावरून त्याचे मूळ एकच असावे असे वाटते.
१७९६ साली पाश्चिमात्य जगात लसीचा शोध लागला. परंतु त्याच्याही आधी काही शतके भारतीयांना लस टोचणे माहीत होते ही महत्वपूर्ण माहिती आपल्याला या पुस्तकातून समजते.
… १८०३ मधे मात्र एडवर्ड जेन्नर या शास्त्रज्ञाने देवीच्या लसीचा प्रसार जगभर केला. त्यांनी सर्व आयुष्य त्यासाठीच वेचले…… गायीच्या आंचळावरील पू- मिश्रित फोडांमधील द्राव काढून त्यांनी त्याची लस बनवली.
… लुई पाश्चर यांनी रेबीज ची लस शोधली.
… डॉ. वाल्दोमर हाफकिन यांनी जिवाणूजन्य आजाराला प्रतिबंध करणारी पहिली लस निर्माण केली.
काॅलरा, प्लेग यासारख्या आजारांवरती लसी शोधल्या.
… अशा अनेक शोधकथांचा रंजक इतिहास या पुस्तकात आहे.
कोविड १९ ची साथ आली आणि सर्व जगात लस संशोधनाला वेग आला.
‘विषाणूचे उत्परिवर्तन म्हणजे त्याचे रुप बदलत जाणे ‘ हे लस संशोधन व निर्मितीतले मोठे आव्हान आहे.
उदा. सार्स कोविड २ या विषाणुचे अल्फा, बीटा, गॅमा, डेल्टा, ओमिक्राॅन असे बदल झाले. लस निर्मितीसाठी संगणक शास्त्र व रोगप्रतिकारक शास्त्र याचा संयुक्त उपयोग करावा लागतो.
तसेच bio informatics म्हणजे जैवतंत्रज्ञान व माहिती तंत्रज्ञानआणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता याचा कसा उपयोग होतो हे या पुस्तकात सोप्या पद्धतीने सांगितले आहे. मशीन लर्निंग हे आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचे तंत्रज्ञान विषाणुंची रचना समजून घेण्यासाठी, तसेच विषाणूच्या उत्क्रांतीचा अभ्यास करण्यासाठी होतो. प्रतिकार शक्ती वाढवण्यासाठी प्रतिसाद देणारे घटक ओळखण्यासाठी होतो….. हा महत्वाचा तपशील या पुस्तकात नेमकेपणाने वाचायला मिळतो.
लसनिर्मिती नेहमी अशा देशात होते की ज्यांच्याकडे आर्थिक व तांत्रिक बाजू सांभाळण्याचे कसब आहे.
परंतु भारतासारख्या विकसनशील देशाने कोविड-१९ चे आव्हान पेलले. नरेंद्र मोदींनी लस विकासाला पाठिंबा दिला. ’ वसुधैव कुटुम्बकम ‘ ही भावना मनात बाळगणारा भारत देश, कोविड १९ या लसीची जगाची मागणी पूर्ण करण्यासाठी सक्रीय झाला. लस मैत्रीमुळे भारताची आंतरराष्ट्रीय प्रतिमा दणकट झाली. इतर देशांत जवळीक साधली. नवीन बाजारपेठेत भारताला प्रवेश मिळाला.
अदर पूनावाला म्हणतात, २०३० साली लस उत्पादनात नवनवे शोध लावण्यात भारत जगात अग्रेसर असेल.
कारण भारतात कुशल माणसे आहेत, कठोर परिश्रम ही भारताची संस्कृती आहे. नाविन्याचा ध्यास असलेले उद्योजक आहेत. मदतीसाठी तयार असणारे आश्वासक सरकार आहे. भारतीय लस उद्योगाला भविष्यात प्रचंड वाव आहे.
हे पुस्तक जरूर सर्वांनी वाचावे. कारण या पुस्तकात नुसता लस संशोधनाचा इतिहास नाही तर त्यातील सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आव्हाने, लस घेण्यासाठी होणारा काही समाज घटकांचा विरोध, धार्मिक गैरसमजुती, इत्यादी सर्व गोष्टींचे विचार परखडपणे मांडले आहेत.
हे पुस्तक महत्वपूर्ण अशी माहिती देणारे आहेच, यातून बऱ्याच गोष्टी शिकायला मिळतात. आणि तरीही ते रंजक आहे. मूळ इंग्रजी पुस्तक आपण कदाचित वाचणार नाही, कारण ते क्लिष्ट वाटेल. परंतु इतके माहितीपूर्ण वाचनीय पुस्तक मराठी वाचकांसमोर आलेच पाहिजे या हेतुने मंजुषा मुळे यांनी त्याचा सुंदर मराठी अनुवाद केला आहे. तंत्रज्ञानातील मूळ इंग्रजी शब्दांना त्यांनी चपखल मराठी शब्द वापरले आहेत. त्यांची अनुवाद करण्याची स्वतःची एक विशिष्ट शैली आहे. त्यामुळे मूळच्या इंग्रजी लेखनाच्या गाभ्याला जराही धक्का न लागता ओघवत्या दर्जेदार मराठी भाषेतले हे पुस्तक वाचताना खूप मजा येते.
प्रत्येक मराठी माणसाच्या संग्रही हे पुस्तक जरुर असावे असे मला वाटते.
परिचय : सौ. अंजोर चाफेकर, मुंबई.
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ “आवडलं ते निवडलं” – (काव्य-संग्रह) – कवी : श्री. अभिजीत पाटील ☆ परिचय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित ☆
पुस्तक : आवडलं ते निवडलं
लेखक :श्री. अभिजीत पाटील, 9970188661
मूल्य : रु. १२०/-
प्रकाशक : शब्द शिवार प्रकाशन, 9423060112
☆ आवडलं ते निवडलं…. चोखंदळ निवडीचा प्रत्यय ! ☆
कोरोनाचा काळ हा सर्वांसाठीच भयाण काळ होता. संपूर्ण जगच जणू नजरकैदेत होतं. ‘सातच्या आत घरात ‘ नव्हे तर दिवसभर घरात अशी अवस्था झाली होती. पण या बंदीवासाचाही अनेकांनी उपयोग करुन घेतला. आपल्या सुप्त गुणांना वाव देऊन किंवा बरेच दिवस मनात असलेली योजना पूर्ण करुन मिळालेल्या वेळेचा सदुपयोग करणारे जे होते त्यापैकी एक म्हणजे श्री. अभिजीत पाटील. चिंतेऐवजी चिंतनाला आपलेसे करुन त्यांनी या काळात एक कलाकृती निर्माण केली.
श्री. अभिजीत पाटील हे स्वतः एक कवी असल्याने त्यांना कवितेविषयी प्रेम, आकर्षण असणे स्वाभाविक आहे. कविता-रती या काव्याला वाहिलेल्या नियतकालिकाचे संपादक डाॅ. आशुतोष पाटील यांनी काही वर्षांपूर्वी ‘ काव्यमुद्रा ‘ हे पुस्तक संपादित केले. हे पुस्तक म्हणजे कविता-रती या त्यांच्या नियतकालिकातील निवडक कवितांचा संग्रह आहे. या ‘काव्यमुद्रा ‘ मधील विशेष आवडलेल्या कवितांचा संग्रह म्हणजे श्री. अभिजीत पाटील यांचे ‘ आवडल ते निवडलं ‘ हे कोरोना काळानंतर प्रकाशित झालेले पुस्तक.
प्रथम ‘कविता-रती’, नंतर ‘काव्यमुद्रा’ अशा दोन वेळेला निवडलेल्या कवितांतून श्री. अभिजीत पाटील यांनी पुन्हा आपल्या आवडीनुसार निवड केली आहे. त्यामुळे साहजिकच या संग्रहात दर्जेदार, निवडक कविता वाचायला मिळतात. पण केवळ कविता न निवडता त्यांनी प्रत्येक कवितेवर भाष्यही केले आहे. त्यामुळे प्रत्येक कवितेचा त्यांना अभिप्रेत असलेला अर्थ, त्यातील सौंदर्य त्यांनी उलगडून दाखवले आहे. त्यामुळे कविता समजून घेणे, त्या कवितेबद्दल त्यांचे मत काय आहे ते जाणून घेणे शक्य होते.
या संग्रहासाठी त्यांनी चाळीस कविता निवडल्या आहेत. यामध्ये वा. रा. कान्त, शंकर रामाणी, शंकर वैद्य, कुसुमाग्रज, शांता शेळके यांसारख्या मागील पिढीतील कविंच्या कविता निवडल्या आहेत. त्याबरोबरच कल्पना दुधाळ, नागराज मंजुळे, प्रशांत असनारे, केशव सखाराम देशमुख, दासू वैद्य, महेश केळुसकर अशा आजच्या पिढीतील नामवंत कवी कवयित्रींच्या कविताही निवडल्या आहेत. त्यामुळे विचारांची आणि विषयांची विविधता अनुभवायला मिळते.
कविता, हायकू, रुबाया, गझल अशा विविध प्रकारातील कविता आपण यात वाचू शकतो. त्यावरील श्री. अभिजीत यांनी केलेले भाष्य वाचताना त्यांचे कविता या साहित्य प्रकाराविषयी काय चिंतन झाले आहे व ते कवितेविषयी किती गंभीरपणे विचार करत आहेत याची कल्पना येते. ‘ कवितेकडे आपल्याला डोळसपणे बघायला हवे. एखादी कविता जीवनाकडे वेगळ्या नजरेतून बघायला शिकवते ‘ असे त्यांचे मत आहे. दुस-या एका ठिकाणी ते म्हणतात ‘ काव्य निर्मिती वेदनेची बाजू मांडणारी असू शकते किंवा कवितेच्या निर्मितीमागे जळजळणारी वेदना हे कारण असू शकते. ‘ अशा पद्धतीने प्रत्येक कवितेचा विषय आणि आशय लक्षात घेऊन त्यांनी त्या कवितेविषयीचे स्वतःचे मत व्यक्त केले आहे. हे करत असताना नकळतपणे कविता या साहित्य प्रकाराविषयीच प्रकट चिंतन झाले आहे. त्यांनी म्हटले आहे, ‘ कविता या विषयावर अनेक कविता, कवितेच्या व्याख्या व व्याख्याने आपण ऐकतो, त्या संबंधातील लेखन वाचतो, कविता म्हणजे नेमकी काय याचा शोध घ्यावाच वाटतो. ‘ हे पुस्तक म्हणजे हा शोध घेण्याचा त्यांचा प्रामाणिक प्रयत्न आहे.
अन्य कविंच्या कविता वाचून त्या लोकांसमोर ठेवणे, त्यावर आपण भाष्य करणे हा वेगळा प्रयोग या पुस्तकाद्वारे श्री. पाटील यांनी केला आहे. त्यांनी हाती घेतलेल्या साहित्य चळवळीतील तो एक महत्वाचा टप्पा ठरेल. अन्य कविंच्या कविता वाचून त्यावर चिंतन करावे अशी प्रेरणा सर्वांना या पुस्तकामुळे मिळेल अशी आशा आहे…. त्यातच या पुस्तकाचे यश सामावले आहे.
पुस्तक परिचय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित
सांगली (महाराष्ट्र)
मो – 9421225491
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
पुस्तकावर बोलू काही 
पुस्तकांवर बोलू काही 
