सौ.अश्विनी कुलकर्णी

 पुस्तकावर बोलू काही 

 ☆ ‘सावळ्या विठ्ठलाच्या देशात’ – लेखिका : सुश्री वर्षा कुवळेकर ☆ परिचय – सौ.अश्विनी कुलकर्णी  ☆ 

 पुस्तक : सावळ्या विठ्ठलाच्या देशात

 लेखिका : सुश्री वर्षा कुवळेकर

 परिचय : सौ अश्विनी कुलकर्णी 

साहित्य सारांश पुरस्काराच्या निमित्ताने वर्षाताईंची भेट झाली. त्या माझ्या शेजारीच बसल्या होत्या. दोन तीन तास आम्ही एकत्र होतो. बोलता बोलतांना त्यांच्याबद्दल अनेक गोष्टी समजल्या, विचारांची देवाण घेवाण झाली. खूप बरं वाटलं त्यांना भेटून! मी माझा कवितासंग्रह त्यांना दिला आणि त्यांनी त्यांचं पुस्तक मला दिलं. त्यांच्या पुस्तकाचं नाव ‘ सावळ्या विठ्ठलाच्या देशात ‘!

‘सावळ्या विठ्ठलाच्या देशात’! हे पुस्तकाचे नावच मला इतकं आवडलं की केव्हा एकदा ते मी वाचते असं मला झालं त्यानंतर दुसऱ्या दिवशी मी वाचण्यासाठी घेतलं. विविध विषयांचे ज्ञान असलेल्या प्रख्यात व्याख्यात्या धनश्री लेले यांनी लिहिलेली प्रस्तावना त्यानंतर वर्षाताईंची स्वतःच मनोगत यातून पुढील पुस्तकाचा म्हणजेच प्रवास वर्णनाचा ट्रेलर डोळ्यासमोर उभा राहिला म्हणायला हरकत नाही.

नवीन देश, नवीन वातावरण तिकडे जाण्याची उत्सुकता भीती त्यांच्या लिखाणातून प्रथम जाणवली. त्यांच्या केनियाला जाण्याच्या तयारीपासूनच लिखाण त्यांनी खूप मनापासून लिहिलं आहे. अगदी सुरुवातीपासून ज्या लसी त्यांनी घेतल्या, अर्थात त्या घ्याव्यात लागतात. इतर तयारी केली तिथपासून त्यांनी जी घोडदौड सुरू केली यांच्याही त्यांच्या नोंदी महत्वाच्या आहेत.

अलिबागच्या वर्षाताई, केनीयाला गेल्यावर अनेक अनुभवातून त्यांना काय काय वाटत गेलं हे त्यांच्या रोजच्या दैनंदिनीतून आपल्याला समजू शकत. साठीहून अधिक वय असणाऱ्या वर्षाताई! त्यांची जिज्ञासा वाचून खूप आश्चर्य वाटलं की त्यांना नवीन शहर फक्त जाणून घ्यायचे नव्हतं तर त्याच्यावर लिहावसं वाटलं. सुरुवातीपासूनच लिहावंसं वाटलं आणि त्यांनी त्या पद्धतीने तिथे गेलेल्या दिवसापासून लिहायला सुरुवात केली. एकटेपणा सांभाळणं अवघड असतं असं त्या म्हणाल्या पण ते सांभाळायचा एक विधायक धागा त्यांना नक्कीच मिळाला आहे, असं मी म्हणेन. हा धागा म्हणजे लिखाण! अशा पद्धतीने वेगळ्या आणि अगदीच अनोख्या देशांमध्ये इथल्या बारीकसारीक गोष्टी पासून मोठ्या गोष्टी पर्यंत सगळे लिहिणं साधी गोष्ट नाही.

तिथलं वातावरण, तिथला आहार, खाणं-पिण हे खूप वेगळं आहे. आपल्या पदार्थापेक्षा खूपच तफावत. सुरुवातीला तर हॉटेल मधील काही पदार्थ बघूनही ते त्यांना नको वाटले. त्याबद्दल त्यांनी लिहिलेले आहे. त्यानंतर जशी माहिती होत गेली तस तशी त्यांना दुकान आणि भारतीय पदार्थ कळले तेव्हा त्यांना कसं बरं वाटलं, भारतातील लोकं भेटली तेव्हा कसं वाटलं त्याबद्दल त्यांनी लिहिलंय.

तिथली गरिबी… इंग्रजांनी तिथल्या लोकांना कसं गुलाम केलं हे त्यांनी स्पष्ट केलं आहे. तेव्हा तिथे आलेली गरीबी याबद्दल त्यांनी सांगितलं. ही नवी माहिती आहे. तिथे संध्याकाळी सात नंतर घराच्या बाहेर पडलं तर लूटमार करतात, खून करतात. मध्यंतरी मी ही याबद्दल वाचलं होतं… पण त्यांच्या पुस्तकातून हे खरंच आहे हे ठळक झालं. तिथले लोक गरीब असले तरीसुद्धा प्रेमाने वागलं तर प्रेमळ आहेत हेही त्यांच्या लेखनातून लक्षात आल.

त्यांनी तिथले काही ठिकाणचे रस्ते, माती, अस्वछता पाण्याचा प्रॉब्लेम, दुकाने, उद्योग, वाहतूक, काही बेदरकार लोक, झोपडपट्ट्या आणि विकसित भागातील लोक याची तफावत या सर्वांचा जणू बारकाईने अभ्यास केला. विकसित भागाचाही त्यांनी दौरा केला.

एकंदरीतच त्यांनी साधसरल, सोपं सर्वाना समजेल अस, प्रवाही लिखाण केले आहे. त्यामुळे ते लगेच भावत!

त्यांचं लिखाण हे फक्त लिखाण राहणार नाही… यातून काय मिळेल? तर भारतीय नागरिकांना जेव्हा केनियाला जाण्याचे प्रसंग येतील त्या वेळेस वर्षाताईंनी पुस्तकाद्वारे केलेले अनुभव कथन/प्रवासवर्णन हे एक उत्तम गाईड ठरेल. त्या अनुभव भारतीयांना तिथे जाण्यासाठी आणि जगण्यासाठी सुसह्य होईल. अस मी ठामपणे सांगेन. या पद्धतीचे लेखन त्यांनी केलेलं आहे. कुठेही, कोणत्याही परिस्थितीत स्वतःला सांभाळताना दुसर्यांनाही सांभाळून घेणं. कोणतीही तक्रार न करता वेगळ्या देशात एकरूप होताना

‘परिस्थितीशी समायोजन करून, तिच्याशी मैत्री करणं’ हा त्यांचा स्वभाव दिसून आला. तिथल्या लोकांना जीव लावत त्यांचीही ‘मम्मा’ होत, त्यांनी हे दाखवून दिलं.

दुसरी गोष्ट म्हणजे स्वतःला गुंतवून घेण्यासाठी वाचनाइतकच, लेखनासारख दुसरं साधन नाही अस मला तरी वाटत. लिखाणाची आवड, जिज्ञासू वृत्ती आणि इच्छा शक्ती याचा त्रिवेणी संगम होऊन ह्या पुस्तकाचा जन्म झाला आहे असं मी म्हणेन.

‘स्त्री ही सृजनाचे सृजन आहे ‘! अस मला नेहमी वाटत. या पुस्तकाच्या रूपाने वर्षा ताईंनी हे सिद्ध केलंय.

इतकं सुंदर प्रवास वर्णन आपण रसिकांपर्यंत पोहोचवलत, त्याबद्दल धन्यवाद आणि ताईं पुढील लेखनासाठी खूप शुभेच्छा!

© परिचय : सौ अश्विनी कुलकर्णी

मानसतज्ञ, कवयित्री, लेखिका, सांगली  (महाराष्ट्र)

मो – 9421225491 Email – [email protected]

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

श्री सुनील शिरवाडकर

पुस्तकावर बोलू काही

☆ “भगतसिंगचा खटला” – मूळ लेखक : ए. जी. नुराणी – मराठी अनुवाद : सुश्री रेखा ढोले / डॉ. सदानंद बोरसे ☆ श्री सुनील शिरवाडकर ☆

पुस्तक : भगतसिंगचा खटला

“The trial of Bhagatsingh“ — ‘न्यायाच्या हत्येचे कारस्थान’

मूळ लेखक : ए. जी. नुराणी.

मराठी अनुवाद : रेखा ढोले / डॉ. सदानंद बोरसे 

प्रकाशक : राजहंस प्रकाशन, पुणे.

१७ डिसेंबर १९२८ ला भगतसिंगने सॉंडर्सची हत्या केली. खरे तर त्याला पोलीस अधिक्षक स्कॉटला मारायचे होते. पण चुकीच्या संदेशामुळे मारला गेला तो सॉंडर्स.

या घटनेनंतर थोड्याच दिवसांनी ८ एप्रिल१९२९ ला दिल्लीत विधीमंडळात भगतसिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी बॉंब टाकले.

एकापाठोपाठ घडलेल्या घटनांनी इंग्रज सरकार पेटून उठले यात नवल नाही. त्यांनी धरपकड सुरू केली. काही जण पकडले गेले.. पोलीसी छळाला कंटाळून त्यातील काही जण माफिचे साक्षीदार झाले आणि थोड्या दिवसातच भगतसिंग आणि त्याचे साथीदार यांना अटक झाली.

पुस्तकात हा सर्व घटनाक्रम तपशीलवार आला आहे. त्यानंतरच्या घटना… तुरुंगात घडत असलेल्या आणि बाहेर.. म्हणजे देशभर.. वाचताना एक नवीनच इतिहास माहीत होत जातो.

देशभरात भगतसिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांबद्दल सहानभूती होतीच.. पण त्यातही विसंगती होती विधीमंडळात केलेली बॉम्बस्फोटाची कृती अनेकांना पसंत नव्हती. म. गांधी, जवाहरलाल नेहरू आणि एकूणच काँग्रेसची भूमिका काय होती? भगतसिंग आणि त्याचे सहकारी तुरुंगात गांधींचा मार्ग अनुसरतात. तुरुंगात त्यांना मिळणारी वागणूक.. दिला जाणारे अन्न.. पाणी याच्या निषेधार्थ ते अन्न सत्याग्रह सुरु करतात.

एकामागून एक घडणार्या घटनांमुळे देशभर आगडोंब ऊसळतो. आणि मग खटला उभा राहतो.

पुस्तकाचा हा मुख्य विषय. लाहोरच्या केंद्रिय तुरुंगात १० जुलै पासून खटल्याचे कामकाज सुरू झाले. भगतसिंग यांनी आपले कायदेशीर सल्लागार म्हणून लाला दुनीचंद यांची निवड केली. ते आणि इतर सात आठ जण या खटल्यात आरोपींचा बचाव करण्यासाठी उभे राहिले. खटल्याचे कामकाज सर्वसामान्य जनतेसाठी खुले नव्हते.

इथून पुढे जे घडत गेले त्यावर प्रकाश टाकणे हा या पुस्तकाचा मुळ उद्देश. या खटल्याची कठोर चिकित्सा कधीच झाली नाही आणि लाहोर कटाचा तपशीलवार अभ्यासही झाला नाही. या खटल्यातील काळी बाजू फारशी कुणाला माहीत नाही. हा खटला म्हणजे एक फार्सच होता. आपली राजकीय उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी इंग्रज सरकारने या खटल्याचा पुरेपूर वापर केला. खटल्याच्या काळातच इंग्रज सरकारने एक वटहुकूम काढला. त्या अन्वये एका खास न्यायाधिकरणाची स्थापना केली. त्याचा हेतू काय होता? तर या खटल्यातील आरोपींना उच्च न्यायालयात अपील करण्याची संधीच मिळू नये. त्यामुळे त्यांची फाशीची शिक्षा कायम राहील.

शालेय इतिहासात भगतसिंगबद्दल वाचले होते. त्यानंतर कधीच या विषयावर काहीच वाचनात आले नाही. मराठीत यावर काही पुस्तके असतीलही.. पण कधी वाचनात आली नाही. हे पुस्तक हातात घेतले आणि सगळा इतिहास नव्याने समजत गेला. भगतसिंगाचा पूर्व इतिहास काय होता.. त्याची कौटुंबिक पार्श्वभूमी काय होती यावर देखील एक प्रकरण पुस्तकात आहे. तसं पाहिलं तर हा विषय क्लिष्ट. पण तो कुठेही कंटाळवाणा होत नाही. ए. जी. नुराणी यांच्या ‘ The trial of Bhagatsing ‘ या इंग्रजी पुस्तकाचा सुबोध अनुवाद रेखा ढोले आणि डॉ. सदानंद बोरसे यांनी केला आहे. इतिहासाच्या अभ्यासकांसाठी तर हे पुस्तक मोलाचे आहेच, पण सामान्य वाचकांनी देखील नेमका इतिहास समजून घेण्यासाठी एकदा तरी हे पुस्तक वाचलेच पाहिजे.

परिचय : श्री सुनील शिरवाडकर

मो.९४२३९६८३०८

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. स्वाती सनतकुमार पाटील

 पुस्तकांवर बोलू काही 

☆ “पिंगळावेळ” – लेखक : जी. ए. कुलकर्णी ☆ परिचय – सौ. स्वाती सनतकुमार पाटील ☆ 

 पुस्तक – पिंगळावेळ

 लेखक – जी. ए. कुलकर्णी

 प्रकाशन वर्ष – 1977

 मूल्य -20/( जुनी आवृत्ती) 225/

 पृष्ठ संख्या-  257

मराठी कथा लेखनाचे दालन समृद्ध करणारे ज्येष्ठ लेखक श्री जी. ए. कुलकर्णी यांचा ” पिंगळावेळ” हा गाजलेला कथासंग्रह. सदर पुस्तकाचे शीर्षक “पिंगळावेळ” हे खुप अर्थपूर्ण आहे. यामध्ये ‘पिंगळा’ व ‘वेळ’ असे दोन शब्द एकत्रित आले आहेत. पिंगळा याचा अर्थ घुबड असा होतो. भारतीय संस्कृतीत लक्ष्मीचे वाहन घुबड हे शुभकारक मानले असले तरी, दैनंदिन व्यवहारात ते अशुभ मानले जाते. आणि अशी.. अशुभ वेळ म्हणजे पिंगळावेळ. मुखपृष्ठावरील घुबडाचे रंगीत तोंड त्या दृष्टीने अर्थपूर्ण आहे. या चित्रांमध्ये जरी विविध रंगछटा वापरल्या असल्या तरी त्याखालील काळी चौकट ही मृत्यूची किंवा त्यासम आयुष्यातील भीषणता सांगणारी आहे. या विविध रंगछटेमध्ये, गडद हिरवा रंग हे माणसाच्या आयुष्यातील जबरदस्तीने आलेला एकांतवास, निळा रंग आसमंत, निसर्गातील खुलेपणा सांगतो. लाल -पिवळा रंग आयुष्याकडे पाहण्याचा बदललेला दृष्टिकोन, तर काळा रंग हा वेदना, भीषणता दाखवते. पुस्तकाच्या मलपृष्ठावर प्राचीन मंदिरावरील शिलालेखाचे शब्दांकन केले आहे की जे आयुष्यातील कटू वास्तव शब्दबद्ध करते.

प्रस्तुत कादंबरीत एकूण अकरा ग्रामीण कथा दिल्या आहेत. यातील पहिली “ऑफिसर्स” ही आहे. तंतुवाद्य वाजवताना संपूर्ण निसर्ग सजीव, चैतन्यपूर्ण करणारा ऑफिसर्स मृत झालेली प्रेयसी युरिडीसीच्या शोधात सर्व संकटे पार करीत देवापर्यंत पोहोचतो पण तिला परत घेऊन येताना आयुष्यातील प्रकाशाची व अंधाराची अर्थात जीवन व मृत्यू या दोन बाजूंची वास्तविकता प्रकट होते व शेवटी देव मान्य करतात की आयुष्यात मृत्यू ने आलेला एकटेपणा हा स्वीकारून आयुष्याची किंमत करता आली पाहिजे व भरभरून जगता आले पाहिजे. ” स्वामी” कथेतील महंत अनोळख्या व्यक्तीस स्वामी बनवून समाधी मरण घेण्यास भाग पाडणाऱ्या तपोवनभूमीत फसवून नेतो. त्या दगडी शिळा, हाडाचे सांगाडे, सरपट जाता येईल अशी गुफा, त्या फटीतून उगवणारा कारंजाचा वेल, अफूची गोळी खाऊन त्याने स्वीकारलेला मृत्यू व त्यावेळी गायलेले गाणे, ” तू असाच वर जा” हे दांभिकता चे प्रतीक आहे. “कैरी” या कथेत अडाणी तानीमावशी बहिणीच्या मृत्यूनंतर, पतीचा विरोध स्वीकारून, तिच्या पोराला शिकायला घेऊन येते व मास्तरांनी त्याला “भिकार्डे” म्हटल्यावर, शिवलीलामृताचा अध्याय म्हणून दाखवते. “मी काय शेनामातीची, पांडवपंचमीची गवळण न्हाय. ” असे ठणकावून सांगणारी तानीमावशी शेवटी विषाची पुडी खाऊन आत्महत्या करते. आणि लेखकाच्या मीठ तिखटाच्या कैरया खायचे राहून जाते. यातील “कैरी” हे अपुऱ्या स्वप्नांचे प्रतीक आहे. “वीज”या कथेत, रद्दीची प्रत्येक ओळ वाचणारा, बळवंत मास्तर ला एका सर्कसवाली च्या सोनेरी केसाची भुरळ  पडते व एक दिवस विमानाची गोष्ट सांगताना, फांदीवर चढून तीच दोरी स्वतः भोवती गुंडाळून तो आत्महत्या करतो. यामध्ये विजे सारखे स्वप्नामागे धावून, आयुष्य जाळून घेणाऱ्या लोकांच्या जीवनाचे वास्तव उघडे पडते. “तळपट” या कथेत, सिदधनहळ्ळी तील ग्रामीण जीवन, तिथल्या प्रथा परंपरा, ( कडकलक्ष्मी, नागपंचमीला नाग दाखवून पूजा करणारे व त्यावर उदरनिर्वाह करणारे) कळतात. उपाशीपोटी भूक भागत नाही म्हणून शेवटी दानय्या सर्पदंशाने आपल्या वंशाची तळपट करून घेतो अर्थात वंशाचा नाश करून घेतो. “मुक्ती” या कथेत, उजव्या हाताचा अंगठा देणारा तो, घेणारे व रक्तपितीचा शाप देणारे आचार्य, बैरागी, अंध तरुणी इ. ऐतिहासिक पात्रांचे प्रतिनिधित्व करताना दिसतात. त्याच्या उजव्या हाताच्या अंगठ्याच्या जल स्पर्शाने  डोळस होणार होती पण त्यासाठी लागणारा त्याचा उजवा अंगठा च नसतो. असे नियतीने ठरवून ठेवलेल्या आणि मुक्तीसाठी जगणार्या त्या जीवांना कधीच मुक्ती मिळणार नसते. उर्वरित कथांमध्ये देखील दारिद्र्यामध्ये कुटुंबासाठी धडपडणारी लक्ष्मी, यमनीचे मढे पाडणारा संगा इ. पात्रे  दिलेल्या क्षमतेनिशी नियतीला टक्कर देताना दिसतात. पण नियती जिंकते.

एकंदरीत, लेखकाच्या भाषाशैली बद्दल बोलताना स्पष्ट दिसून येते की त्यांच्यावर कर्नाटक व महाराष्ट्रातील संस्कृतीचा पगडा खोल आहे. पौराणिक उल्लेखा बरोबरच ग्रामीण प्रांतातील शब्द यात आहेत. यामध्ये दानय्या, सिदधनहळ्ळी, हुच्च म्हातारी असे शब्द आढळतात. यातील पात्रे विशिष्ट वर्गाचे प्रतिनिधित्व करतात. पण त्यातून त्यांचा उदरनिर्वाह होत नसल्याने शेवटी स्वतःचे अस्तित्वच नव्हे तर वंशावळ (तळपट) संपवताना दिसतात. त्यांच्या पुढील संघर्ष हा भावनिक, सामाजिक, पारंपारिक, धार्मिक असा आहे. या  कथांमध्ये प्रकाशाचे गीत गाणारी पात्रे आहेत पण त्यांना शेवटी अंधार सहन होत नाही व ते मृत्यू स्वीकारतात. लेखकाने त्यांना नियतीच्या हातातील बाहुले झालेले दाखविले आहे व त्यांच्या आयुष्यातील निर्णयाच्या क्षणी अशुभ वेळांमुळे ते शरणागती पत्करताना दिसतात.

(ऑफिसरला जसे तंतुवाद्य वाजवण्याचे वरदान आहे तसे) लेखकाला शब्दांचे वरदान आहे. त्यांच्या अचूक भाषाशैलीमुळे डोळ्यांसमोर हुबेहूब दृश्य जिवंत होते. घरबसल्या सृष्टी दर्शन घडते. लेखकाने खूप बारकावे टिपलेले आहेत. अगदी फुटलेल्या टाचातील वाळूचे कण काढणारी तानी मावशी सुद्धा नजरेतून सुटत नाही. कथा वेगवेगळ्या असल्याने कोणतीही आधी आपण सुरू करू शकतो. या कथा मोठ्या असल्या तरी, एकदा त्या प्रवाहात पडलो की भावनिक तल्लीनता साधते आणि लेखक आपल्याला इप्सितापर्यंत घेऊन जातो. लेखकाच्या पोतडीतून अनेक नवीन शब्द आले आहेत. उदाहरणार्थ, झपाटसंगत, जाळानं जीभ दाखवली, आयुष्याची निरी सुटली, बिनआतड्याचे ऊण, भुरका रेडा निर्लज्ज साठी निलाजरा, वंशाचा नाश करणारा तळपट, फुका म्हणजे झटका फांदीला पान न उरणे, जाते उपाशी असणे, वादाच्या प्रसंगात घातलेल्या शिव्या इत्यादी. गावरान भाषेत बोलणारी जरी ही  सामान्य पात्रे असली तरी, तत्त्वज्ञान सांगतात, ” उत्कट आशेला क्षितिज नसते, एकाच वस्तूकडे ध्यान देणारा डोळस असून आंधळा असतो, जिवंत माणसाचा आनंद ओल्या पावलांनी येतो नी भिजल्या डोळ्यांनी संपतो, सुख म्हणजे अटळ तडजोड असते. “असे अनेक, जीवनाला समरूप तत्त्वज्ञान वाचायला मिळते. या कथांतून लेखक जीवन- मृत्यू यांचा संघर्ष, सूर्यप्रकाशाचे -अंधाराशी नाते आशावादी- निराशावादी दृष्टिकोन इत्यादी समांतर सांगताना दिसतात. पण शेवटी नकारात्मकता ठळक होते. लेखकाचा जन्म एकसंबा मधील असल्याने मराठी व कन्नड भाषेच्या प्रांतातील लोकांना त्यांनी जवळून अभ्यासले आहे. सर्व कथा अंगावर शहारे आणतात, विचार सुन्न करतात व काही अंशी त्यांनी स्वीकारलेल्या मृत्यूचे समर्थन करतात. अशा या कथा वाचताना, नवीन वातावरणात नवीन व्यक्तीं भेटतात, वर्तमानाचा विसर पडतो, मात्र त्यांचा मृत्यू वाया जात नाही. आपल्यासमोर अनेक प्रश्न उपस्थित करतात. व आपल्याला जीवनाची खरी किंमत कळते; असा हा कथासंग्रह नक्की वाचायला हवा !  

परिचय : प्रा. सौ स्वाती सनतकुमार पाटील.

≈संपादक –  श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री हर्षल भानुशाली

 पुस्तकावर बोलू काही 

☆ “आमेन” – लेखिका : सिस्टर जेस्मी — भावानुवाद सुश्री सुनंदा अमरापुरकर ☆ परिचय – श्री हर्षल भानुशाली ☆ 

पुस्तक : आमेन – द ऑटोबायोग्राफी ऑफ अ नन (Amen-the autobiography of a nun)

लेखिका : सिस्टर जेस्मी 

अनुवाद : सुश्री सुनंदा अमरापुरकर

मूल्य: ३००₹ 

फ्री होम शिपिंग : संपर्क हर्षल भानुशाली 9619800030

तटबंदीआडच्या आयुष्याचा धीट आणि थक्क करून सोडणारा लेखाजोखा ३१ ऑगस्ट, २००८ रोजी सिस्टर जेस्मी यांनी कॉन्व्हेंट सोडलं. ‘नन’ म्हणून कॉन्व्हेंटमध्ये राहत असताना तेहेतीस वर्षांत आलेल्या अनुभवांचं भारतातलं हे पहिलंच पुस्तक आहे.

सिस्टर जेस्मी यांच्या मूळ इंग्रजी पुस्तकाचा हा मराठी अनुवाद खूप छान झाला आहे. मूळ पुस्तकच मराठीत आहे असं वाटतं. कुठेही बोजडपणा आलेला नाही.

एका केरळी भारतीय “नन”ने- तेहेतीस वर्षं कॉन्व्हेंट मध्ये घालवली अनेक अन्याय, अत्याचार सोसत. आणि या अत्याचारांचा अतिरेक झाल्यावर शेवटी कॉन्व्हेंट सोडायचा निर्णय घेतला. आणि त्या तथाकथित सेवाभावी, पवित्र गणल्या गेलेल्या संस्थांमधील गैरप्रकार, अनैतिक लैंगिक संबंध, भ्रष्टाचार, राजकारण, उच्चनीचता, अंधश्रद्धा या बद्दल लिहिती झाली.

नन होण्याची प्रक्रिया क्लिष्ट आहे, कठीण आहे. त्यासाठी वरिष्ठांची अज्ञा पाळण्याची शपथ, आणि दारिद्र्याची शपथ घ्यावी लागते. ब्रह्मचर्य पाळणं अपेक्षित असतं. पण सर्वच नन्स ना ब्रह्मचर्य सांभाळणं जमत नाही त्यामुळे वाढीला समलैंगिक संबध लागलेले आहेत. लेखिकेलाही इतर शिकाऊ नन्स प्रमाणे एखाद्या वरिष्ठ “सिस्टर”(?) च्या अशा भुकेलाही बळी पडावं लागलं. काही “फादर”(?) कडून अत्याचार झाले. आणि येशूची इच्छा, येशू मार्ग दाखवेल अशा अंधविश्वासापोटी तिला सगळं सोसावं लागलं.

लेखिका हेही सांगते की चर्चमध्येही ननच्या सामाजिक आणि सांपत्तिक स्थितीनुसार नन्समध्ये भेदभाव केला जातो. खालच्या दर्जाच्या नन्सना (ज्यांना चेडुथी म्हणतात) फक्त राबवलं जातं शारिरिक श्रमांसाठी. पुरुष सभासद (फादर, ब्रदर) यांच्या तुलनेत महिलांना खूपच कष्टाची कामं करावी लागतात. त्यांना आर्थिक स्वातंत्र्यही कमी मिळतं सेवेच्या नावाखाली चालवलेल्या जाणाऱ्या कॉलेजमध्ये कसा भ्रष्टाचार होतो, डोनेशन कसं उकळलं जातं आणि त्याला विरोध करणाऱ्या सज्जन लेखिकेला शारिरिक मानसिक छळाला तोंड द्यावं लागलं, अपप्रचाराला तोंड द्यावं लागलं, इतकंच काय तीला वेडं ठरवण्याचा प्रयत्न “मदर”(?), “फादर(?)” यांनी केला.

विशेष म्हणजे लेखिकेने ज्या मुद्द्यांना हात घातला आहे त्या समस्यांचं निराकरण करण्याऐवजी चर्च मात्र लेखिकेच्या चारित्र्यावर शिंतोडे उडवून तिला खोटं पाडण्याच्या उद्योगातच आहे.

चर्च, कॉन्व्हेंट आणि इतर धार्मिक संस्थांवर आंधळेपणाने विश्वास टाकणाऱ्या, धर्मांतरित होणाऱ्यांच्या डोळ्यात झणझणीत अंजन घालणारं हे पुस्तक आहे. तसंच हिंदूधर्म आणि इतर भारतीय धर्मांतच ज्यांना फक्त वाईट दिसतं त्यांना विचार करायला लावणारं हे पुस्तक आहे.

परिचय : श्री हर्षल भानुशाली

पालघर 

मो. 9619800030

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री प्रतिभा शिंदे

 पुस्तकावर बोलू काही 

☆ “सो कूल” – लेखिका : सुश्री सोनाली कुलकर्णी☆ परिचय – सुश्री प्रतिभा शिंदे ☆ 

सो कूल

लेखिका : सोनाली कुलकर्णी

प्रकाशक : राजहंस प्रकाशन 

किंमत : 309

परिचय : प्रतिभा शिंदे

हे पुस्तक लिहिलं आहे माझी आवडती मराठमोळी अभिनेत्री सोनाली कुलकर्णी हिने (गुलाबजाम, सिंघम सिनेमातील सीनियर सोनाली कुलकर्णी).

2005 ते 07 या दोन वर्षाच्या काळात तिने दैनिक लोकसत्ता मध्ये स्तंभ लेखन केले होते. त्याचेच एकत्रीकरण करून राजहंस प्रकाशनने हे पुस्तक प्रकाशित केले आहे.

एक- दोन पानाचे 102 लेख यामध्ये आहेत. दैनंदिन आयुष्य जगताना, बालपणीचे अनुभव, कॉलेजमधले, प्रवासातले, अभिनय क्षेत्राच्या पदार्पणातले व यशस्वी झाल्यानंतरचे असे आयुष्यातल्या प्रत्येक वळणावरचे विविधरंगी अनुभव तिने या पुस्तकांमध्ये अतिशय सुंदर आणि समर्पक शब्दात शब्दबद्ध केलेले आहेत.

एक व्यक्ती म्हणून तिच्यात असणारी संवेदनशीलता प्रत्येक लेखातून जाणवते.

‘आजीचा बटवा, ” बुगडी माझी’ या लेखातून तिचे मजेशीर बालपण तिच्या असणाऱ्या विविध आवडी कळतात. या लेखांमध्ये अनेक मजेदार किस्से ही सांगितले आहेत.. जे वाचताना तिच्यातील बालिशपणा अजूनही आहे हे जाणवते.

“रात्रीच्या गर्भात”, “स्त्रीलिंगी असणं”, “पिकलं पान “अशा लेखांमधून तिच्यात असणारी प्रचंड संवेदनशीलता जाणवते. “सावळाच रंग तुझा” या लेखातून अभिनयाच्या पदार्पणाच्या वेळी तिच्या सावळ्या रंगावरून तिच्यावरती मारलेले शेरे व तिने त्यांना दिलेली ठाम उत्तरे खूपच कौतुकास्पद वाटतात.

शूटिंगच्या वेळी आलेले अनुभव, रस्त्यावर सिग्नल वरती फुगे विकणाऱ्या बायका, त्यांची मुलं, यांच्या विषयी वाटणारी कमालीची सहानुभूती तिच्यातील मनाचा मोठेपणा व माणुसकीचे दर्शन घडवते.

मुंबई -पुण्यासारखी महानगरे, देश विदेशातील अनुभव, तिथली संस्कृती, गमतीजमती वाचताना गंमत वाटते. तर उच्चभ्रू समाजातील आतल्या गोष्टी, नातेसंबंध, वाढणारा व्यभिचार, मुलांची परवड, हे वाचताना मन नक्कीच विषण्ण  होते.

दोन बहिणी, सासू सून, मैत्रिणी, कलाक्षेत्रात काम करणाऱ्या दोन अभिनेत्री, त्यांच्यातील जेलसी, स्पर्धा, यावरती तिने केलेलं भाष्य आपल्याला नक्कीच विचार करायला लावणार आहे.

“जळलं मरो ते बायकी राजकारण का नाही आपण एकमेकींचा आदर करायचा” हे तिच्याच लेखणीतील वाक्य निश्चितच आपणाला विचार करायला लावतं..

तिचा स्पष्टवक्तेपणा, परखडपणा व प्रेमळ पणा सगळ्यात लेखांतून जाणवतो.. 235 पानांचे हे पुस्तक दोनच दिवसात वाचून पूर्ण झालं. अगदी सहजतेने तिच्यासमोर बसून गप्पा मारत आहोत असेच वाटलं..

इतकी यशस्वी अभिनेत्री असून सुद्धा आज ही तिचे पाय जमिनीवरच आहेत. तिच्यात प्रचंड माणुसकी व संवेदनशीलता आहे याचं खूप कौतुक वाटलं. व तिच्या विषयी मनात असणारी आवड आणि आदर निश्चितच दुणावला..

परिचय : सुश्री प्रतिभा शिंदे

मो. ९८५९७१७१७७ 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. ज्योत्स्ना तानवडे

 पुस्तकावर बोलू काही 

☆ “प्रेम रंगे, ऋतूसंगे” – कवी – श्री सुहास रघुनाथ पंडित ☆ परिचय – सौ. ज्योत्स्ना तानवडे ☆ 

प्रेम रंगे, ऋतू संगे

कवी: सुहास रघुनाथ पंडित

प्रकाशक: अक्षरदीप प्रकाशन आणि वितरण

प्रथम आवृत्ती:१ मे २०२३

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

‘हिरवाईच्या प्रेमात पडताना…!’

नुकताच  प्रेम रंगे, ऋतूसंगे हा कवी. श्री सुहास रघुनाथ पंडित यांचा एक अतिशय सुंदर असा काव्यसंग्रह वाचण्यात आला. निसर्गाच्या प्रेरणेन, निसर्गाच्या सानिध्यात नव्याने प्रेमात पडणाऱ्या, प्रेमात पडलेल्यांच्या प्रेम भावनेच्या विविध रंगी छटांच्या हळुवार कवितांचा समृद्ध खजिनाच हाती आल्यासारखे झाले.

या काव्यसंग्रहाचे प्रेम रंगे ऋतुसंगे हे शीर्षक अतिशय समर्पक आहे. बहरणारे प्रेम आणि बहरणारे ऋतू यांचे अतूट नाते असते. आपण ते नित्य अनुभवत असतो. या कवितांमधून त्याचा पुन:प्रत्यय येतो.

सुरुवातीलाच या पुस्तकाच्या मुखपृष्ठाने लक्ष वेधून घेतले. निळे आकाश आणि हिरव्या निसर्गाच्या पार्श्वभूमीवर सुंदर बहरलेला लाल गुलमोहर उठून दिसतो. मन वेधून घेतो. त्याच्या शेजारी एक मानवी हात आहे. त्यातली तर्जनी एका फांदीच्या टोकाला आणि अंगठा खोडाला अगदी अलगद टेकले असताना हृदयाचा आकार तयार होतो. म्हणजेच आपल्या भावना, मन निसर्गाशी सहज जोडले जाऊन तादात्म्य पावते आणि एक अतूट बंध निर्माण होतो. माणसाचे आणि निसर्गाचे हे गहिरे नाते दाखवणारे हे मुखपृष्ठ काव्यसंग्रहाचे सार अचूकपणे सांगणारे आहे. अतिशय सुंदर, कलात्मक, अर्थपूर्ण असे हे मुखपृष्ठ आहे. 

कवीने आपल्या मनोगतामधे प्रेम, निसर्ग आणि माणूस यांच्या नात्याविषयी, विविध भावनांविषयी आणि त्यातून सूचलेल्या कवितांविषयी सुंदर शब्दांत लिहिले आहे. निसर्ग आणि प्रेम ह्या एका नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. कवी निसर्गवेडा आहे. त्यांनी निसर्गाची अनेक लोभस रूपे तितक्याच सुंदर, शब्दमधुर, लय-तालात शब्दबद्ध केली आहेत. त्यामुळे निसर्गाच्या विविध छटा या कवितांमधून साकार होतात. प्रेम आणि निसर्ग यांची एवढी घट्ट सांगड असते की दोघेही एकमेकांशिवाय अपूर्ण असतात. कवी म्हणतो, ” प्रेमाचे शिंपण आणि निसर्गाचे संवर्धन यातच आपले कल्याण आहे. “

या काव्यसंग्रहाला डॉ. विष्णू वामन वासमकर सरांची प्रस्तावना लाभलेली आहे. काव्यलेखना संदर्भात अतिशय माहितीपूर्ण आणि मार्गदर्शक अशी ही प्रस्तावना आहे. काव्यलेखन वाङ्मयाचे अगदी सखोल विश्लेषण त्यांनी केले आहे. काव्यशास्त्र, काव्याचे लक्षण, काव्यशरीर हे महत्त्वाचे मुद्दे सोप्या भाषेत समजावून दिले आहेत. अलंकार, रस, वृत्त, छंद, प्रतिभा आणि अभ्यास यांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. सुरुवातीला ही विस्तृत मीमांसा वाचल्यामुळे पुढे कवितांचा आस्वाद घेणे जास्त आनंददायी होते.

या संग्रहात एकूण ६६ कविता आहेत. प्रेम आणि निसर्ग हातात हात घालून वाटचाल करतात. ऋतुसंगे बदलणाऱ्या निसर्गाच्या विविध छटांबरोबर आपली प्रेम भावना पण विविध आकर्षक असे रंग धारण करते. निसर्गाला मध्यवर्ती ठेवत प्रेमाचे वेगवेगळे अविष्कार कवीने शब्दबद्ध केले आहेत. या सर्वच कवितांमधून कवीची उत्तुंग प्रतिभा, अभ्यास आणि निसर्गाशी असणारे घट्ट नाते प्रत्ययाला येते.

सर्वच कविता अतिशय दर्जेदार, अलंकार, रस, वृत्त, छंद यांनी परिपूर्ण असल्याने पुन्हा पुन्हा वाचनाचा आनंद कसा घ्यावा याचा प्रत्यय येतो. समृद्ध शब्दकळा, ताल लयींची उत्तम जाण यामुळे कवितेची प्रतिभासंपन्नता जाणवते आणि आपणही या प्रेम कवितांच्या प्रेमात पडतो. काही कविता तत्त्वज्ञान, काही नात्यांचे महत्त्व, काही निसर्गाचे व्यवस्थापन कसे करावे सांगतात.

‘प्रेम रंगे ऋतूसंगे ‘  ही कविता प्रेमाचे निसर्गाशी अद्वैत वर्णन करणारी कविता आहे.

प्रेमभाव दान मोठे, निसर्गाने दिलेले।  

अंकुरते हृदयांतरी ऋतूंतुनी मोहरले।

निसर्ग, मानव आणि प्रेम द्वैत ना होणे कधी।

प्रेम लाभावे निसर्गास मानवा येवो बुद्धी।

‘एक झाड गुलमोहराचं’ मधे घरची गृहिणी, स्त्री, आई, पत्नी जी असेल ती एक गुलमोहराचे झाड असते ही कल्पनाच खूप सुंदर. कवी म्हणतो,

 सारं कसं निसर्गाच्या नियमानुसार चाललेलं 

मी नाही पाहिलं कधी गुलमोहराला वठलेलं ||

‘व्रत’ मधील पत्नी एखाद्या व्रताप्रमाणे घर संसार चालविणारी असते.

‘शहाणपण ‘मधे मुलीचं लग्न झालं, ती आई झाली की सगळं अल्लडपण विसरून जाते आणि अंगभर पदरासारखं शहाणपण लपेटून घेते. खूप सुंदर कविता.

‘सूर्यास्ताची वेळ ‘ मधे कवी सांगतोय, आयुष्याच्या संध्याकाळी सर्व भलेबुरे सोडू या आणि 

” हिरवेपण जे उरले आहे तेच जपू चल या समयाला।”

‘वसा’ या कवितेत उत्प्रेक्षा अलंकाराची रेलचेल आहे. ‘वनराणी ‘ कवितेत उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा अलंकारांचा सुंदर वापर केला आहे. शेवटी कवीची प्रिया निसर्गातील विविध घटकांचे साज लेऊन जणू एखादी वनराणी अशी शोभून दिसते हे वर्णन खूप सुंदर आहे.

‘ चांदण्याचे नुपूर, केशराचे मळे ‘ ( रात्र काळी संपली ), ‘डोंगरमाथ्यावरचे कुरळे कुरळे मेघ, इंद्र दरबारातील नृत्यांगना सौदामिनी ‘( चैतन्याच्या लाख खुणा ) , ‘वणव्या सम हा टाकीत जाई उष्णरश्मीचे सडे’ (वैशाख) या उपमा अप्रतिम आहेत.

एखाद्या गोष्टीचे सर्वांगसुंदर वर्णन करायचे असेल तर कसे करावे याचे अप्रतिम उदाहरण म्हणजे ‘ सर्वांसाठी फुलत राहते….’ ही कविता.

किती मुरडावे, किती लचकावे, वळणे घ्यावी किती 

सहजपणाने चढून जाते वेल ही भिंतीवरती॥

किंचित लवते,कधी थरथरते,शहारते कधी वाऱ्यानी

सांजसकाळी कातरवेळी बहरून येते कलिकांनी॥

 ‘ हिरवाई ‘ निसर्गाच्या हिरवाईचे वर्णन करणारी अतिशय सुंदर कविता. प्रत्येक ओळीत हिरव्या शब्दाचा अनुप्रास असल्याने छान लय आली आहे. कविता वाचताना हिरवा निसर्ग आपल्याही मनात उतरतो आणि या हिरवाईचे हिरवे गोंदण मनावर कोरले जाते. याच कवितेने कविता संग्रहाचा समारोप केलेला आहे. इथे हे हिरवे गारुड अक्षरशः भारून टाकते.

कवीने प्रेमाच्या विविध छटांच्या सुगंधित फुलांची ही ताजी ओंजळ रसिकांसाठी सादर केलेली आहे. तिचा दरवळ निश्चित रसिकांना आवडेल ही खात्री वाटते. अशाच सुंदर सुंदर कवितांचा रसिकांना लाभ घडावा यासाठी श्री सुहास पंडितांना पुढील लेखन प्रवासासाठी खूप खूप हार्दिक शुभेच्छा.

परिचय : सौ. ज्योत्स्ना तानवडे

वारजे, पुणे.५८

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’ 

☆ साप्ताहिक स्तम्भ – विवेक की पुस्तक चर्चा# 165 ☆

☆ “नौकरी धूप सेंकने की” – लेखक … श्री सुदर्शन सोनी ☆ चर्चा – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’ ☆

पुस्तक चर्चा

व्यंग्य संग्रह  – नौकरी धूप सेंकने की

लेखक – श्री सुदर्शन सोनी, भोपाल

प्रकाशक …आईसेक्ट पब्लीकेशन, भोपाल

पृष्ठ ..२२४, मूल्य २५० रु

चर्चा …. विवेक रंजन श्रीवास्तव

मो ७०००३७५७९८

धूप से शरीर में विटामिन-D बनता है। नेशनल लाइब्रेरी ऑफ मेडिसिन की मानें, तो विटामिन डी प्राप्त करने के लिए सुबह 11 से 2 बजे के बीच धूप सबसे अधिक लाभकारी होती है। यह दिमाग को हेल्दी बनाती है और इम्यून सिस्टम को मजबूत करती है। आयुर्वेद के अनुसार, शरीर में पाचन का कार्य जठराग्नि द्वारा किया जाता है, जिसका मुख्य स्रोत सूर्य है। दोपहर में सूर्य अपने चरम पर होता है और उस समय तुलनात्मक रूप से जठराग्नि भी सक्रिय होती है। इस समय का भोजन अच्छी तरह से पचता है। सरकारी कर्मचारी जीवन में जो कुछ करते हैं, वह सरकार के लिये ही करते हैं। इस तरह से यदि तन मन स्वस्थ रखने के लिये वे नौकरी के समय में धूप सेंकतें हैं तो वह भी सरकारी काम ही हुआ, और इसमें किसी को कोई एतराज  नहीं होना चाहिये। सुदर्शन सोनी सरकारी अमले के आला अधिकारी रहे हैं, और उन्होंने धूप सेंकने की नौकरी को बहुत पास से, सरकारी तंत्र के भीतर से समझा है। व्यंग्य उनके खून में प्रवाहमान है, वे पांच व्यंग्य संग्रह साहित्य जगत को दे चुके हैं, व्यंग्य केंद्रित संस्था व्यंग्य भोजपाल चलाते हैं। वह सब जो उन्होने जीवन भर अनुभव किया समय समय पर व्यंग्य लेखों के रूप में स्वभावतः निसृत होता रहा। लेखकीय में उन्होंने स्वयं लिखा है ” इस संग्रह की मेरी ५१ प्रतिनिधि रचनायें हैं जो मुझे काफी प्रिय हैं “। किसी भी रचना का सर्वोत्तम समीक्षक लेखक स्वयं ही होता है, इसलिये सुदर्शन सोनी की इस लेखकीय अभिव्यक्ति को “नौकरी धूप सेंकने की” व्यंग्य संग्रह का यू एस पी कहा जाना चाहिये। सुप्रसिद्ध व्यंग्यकार आलोक पुराणिक ने किताब की भूमिका में लिखा है ” सरकारी कर्मचारी धूप सेंक रहे हैं, दफ्तर ठप हैं, पर सरकार चल रही है, पब्लिक परेशान है। सरकार चलाने वाले चालू हैं वे काम के वक्त धूप सेंकते हैं। ”

मैंने “नौकरी धूप सेंकने की” को पहले ई बुक के स्वरूप में पढ़ा, फिर लगा कि इसे तो फुरसत से आड़े टेढ़े लेटकर पढ़ने में मजा आयेगा तो किताब के रूप में लाकर पढ़ा। पढ़ता गया, रुचि बढ़ती गई और देर रात तक सारे व्यंग्य पढ़ ही डाले। लुप्त राष्ट्रीय आयटम बनाम नये राष्ट्रीय प्रतीक, व्यवस्था का मैक्रोस्कोप, भ्रष्टाचार का नख-शिख वर्णन, साधने की कला, गरीबी तेरा उपकार हम नहीं भूल पाएंगे, मेवा निवृत्ति, बाढ़ के फायदे, मीटिंग अधिकारी, नौकरी धूप सेकने की, सरकार के मार्ग, डिजिटाईजेशन और बड़े बाबू,  एक अदद नाले के अधिकार क्षेत्र का विमर्श आदि अनुभूत सारकारी तंत्र की मारक रचनायें हैं। टीकाकरण से पहले कोचिंगकरण  से लेखक की व्यंग्य कल्पना की बानगी उधृत है ” कुछ ऐसे भी लोग होंगे जो अजन्मे बच्चे की कोचिंग की व्यवस्था कर लेंगे “। लिखते रहने के लिये पढ़ते रहना जरूरी होता है, सुदर्शन जी पढ़ाकू हैं, और मौके पर अपने पढ़े का प्रयोग व्यंग्य की धार बनाने में करते हैं, आओ नरेगा-नरेगा खेलें  में वे लिखते हैं ” ये ऐसा ही प्रश्न है जेसे फ्रांस की राजकुमारी ने फ्रासीसी क्रांति के समय कहा कि रोटी नहीं है तो ये केक क्यों नहीं खाते ?  “सर्वोच्च प्राथमिकता” सरकारी फाइलों की अनिवार्य तैग लाइन होती है, उस पर वे तीक्षण प्रहार करते हुये लिखते हैं कि सर्वोच्च प्राथमिकता रहना तो चाहती है सुशासन, रोजगार, समृद्धि, विकास के साथ पर व्यवस्था पूछे तो। व्यंग्य लेखों की भाषा को अलंकारिक या क्लिष्ट बनाकर सुदर्शन आम पाठक से दूर नहीं जाना चाहते, यही उनका अभिव्यक्ति कौशल है।

अगले जनम हमें मिडिल क्लास न कीजो, अनेक पतियों को एक नेक सलाह, हर नुक्कड़ पर एक पान व एक दांतों की दुकान, महँगाई का शुक्ल पक्ष, अखबार का भविष्यफल, आक्रोश जोन, पतियों का एक्सचेंज ऑफर, पत्नी के सात मूलभूत अधिकार, शर्म का शर्मसार होना वगैरह वे व्यंग्य हैं जो आफिस आते जाते उनकी पैनी दृष्टि से गुजरी सामाजिक विसंगतियों को लक्ष्य कर रचे गये हैं। वे पहले अगले जनम मोहे कुत्ता कीजो व्यंग्य संग्रह लिख चुके हैं। डोडो का पॉटी संस्कार, जेनरेशन गैप इन कुत्तापालन इससंग्रह में उनकी पसंद के व्यंग्य हैं। अपनी साहित्यिक जमात पर भी उनके कटाक्ष कई लेखों में मिलते हैं उदाहरण स्वरूप एक पुरस्कार समारोह की झलकियां, ये भी गौरवान्वित हुए, साहित्य की नगदी फसलें, श्रोता प्रोत्साहन योजना, वर्गीकरण साहित्यकारों का : एक तुच्छ प्रयास, सम्मानों की धुंध, आदि व्यंग्य अपने शीर्षक से ही अपनी कथा वस्तु का किंचित प्रागट्य कर रहे हैं।

एक वोटर के हसीन सपने में वे फ्री बीज पर गहरा कटाक्ष करते हुये लिखते हैं ” अब हमें कोई कार्य करने की जरूरत नहीं है वोट देना ही सबसे बड़ा कर्म है हमारे पास “। संग्रह की प्रत्येक रचना लक्ष्यभेदी है। किताब पैसा वसूल है। पढ़ें और आनंद लें। किताब का अंतिम व्यंग्य है मीटिंग अधिकारी और अंतिम वाक्य है कि जब सत्कार अधिकारी हो सकता है तो मीटिंग अधिकारी क्यों नहीं हो सकता ? ऐसा हो तो बाकी लोग मीटिंग की चिंता से मुक्त होकर काम कर सकेंगे। काश इसे व्यंग्य नहीं अमिधा में ही समझा जाये, औेर वास्तव में काम हों केवल मीटिंग नहीं।

चर्चाकार… विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’

समीक्षक, लेखक, व्यंगयकार

ए २३३, ओल्ड मीनाल रेसीडेंसी, भोपाल, ४६२०२३, मो ७०००३७५७९८

सौ. स्वाती सनतकुमार पाटील

 पुस्तकांवर बोलू काही 

☆ “यक्षरात्र” – कवयित्री : अरुणा ढेरे ☆ परिचय – सौ. स्वाती सनतकुमार पाटील ☆ 

 पुस्तक – यक्षरात्र

 कवयित्री -अरुणा ढेरे

 प्रकाशन वर्ष -१९८७

मूल्य- २५/

अरुणा ढेरे या कथा, कादंबरी ,काव्य, ललितलेखन, कुमार व किशोर वयोगटासाठीचे लेखन, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक लेखन करणाऱ्या मराठीतील सुप्रसिद्ध ज्येष्ठ साहित्यिका आहेत. त्यांचे वडील ज्येष्ठ मराठी साहित्यिक श्रीयुत र .चि. ढेरे यांची समृद्ध भाषा श्रीमंती त्यांना लाभली आहे. प्रस्तुत काव्यसंग्रहात कवयित्रीच्या 1980 ते 1986 या काळातील एकूण 72 छोट्या कवितांचा संग्रह आहे.

शीर्षक “यक्षरात्र”हे विशेष आहे. यक्ष व रात्र यांनी मिळून यक्ष रात्र हा शब्द तयार झाला आहे. यक्ष सुंदर आणि मायावी असतात. त्यांची तुलना ‘रात्रीशी’ केली आहे. आयुष्यातील धुंद करणाऱ्या, मंतरलेल्या, मायावी रात्रींतील प्रसंगांचे वर्णन यात आहे. या यक्षरात्रींचे कवितेशी संबंध सांगताना त्या म्हणतात , याच मंतरलेल्या रात्रीत नवनिर्मिती होते आणि नवनिर्मितीचे व कवितेचे जन्मोजन्मीचे नाते असते. ‘यक्षरात्र’ या नावाच्या कवितेत त्या म्हणतात,

“….. आणि रंग गर्द क्षितिज पेटले,

       रात्री उजाडले क्षणमात्र 

       तमाने टाकली प्रकाशाची कात, 

        झाली काळजात यक्षरात्र”.

अबोल भावना कवितातून कशा झरतात हे सांगताना, त्या म्हणतात,

     “तुला समजू न शकणाऱ्या         

     जाणिवांचे हुंदके गळाभर दाटून

     येतात आणि फारच असह्य झाले 

     की कविता होऊन कागदावर        

     ठिबकू लागतात .”

आयुष्यातील स्वार्थी नाती व त्यामुळे कवितेला लाभलेले कोरडेपण याबद्दल कवयित्री लिहितात,

   ” पाहिले मोर तत्वांचे,

    ते सर्व पिसे झडलेले,

    अन ओळख हिरवी जिथे,

     ते पान कुणी खुडलेले .”

पुढे एक ठिकाणी त्या लिहितात

“मी माझ्या आत आत उतरते आणि     

नुसतीच बाहेर पाहते …

तेव्हा भीती वाटते.”

 पुढे एके ठिकाणी त्या लिहितात,  

‘शब्दांचे दुःख निराळे.

 ना कळत्या अर्थापाशी मोराचा पंख झळाळे.’

 दुःखातून बाहेर पडून लेखनातून स्वतःची ओळख निर्माण करताना, संघर्ष करताना त्या म्हणतात,

‘ माझी नाव वलवायला मला माझेच हात हवे होते ,

आता हात नाहीत ,

शब्दांचे वागणे बदलले आहे ,

माझे पाणी बदलले आहे,

 माझे जाणे आणि गाणे ही बदलले आहे .,’

विसर पडलेल्या नात्यांबद्दल त्या लिहितात ,

“सागांच्या भिंती मधुनी कोंडल्या सुखाच्या हाका,

 पाखरे विसरून गेली आश्वासक आणाभाका’.

अश्रू लपवून स्मितहास्याने जीवनास सामोरे जाताना,आत्मविश्वास वाढवताना त्या लिहितात ,

“देहाचे पान थरारी ,

मज हवीच माझी माती ,

दुःखाच्या ओटी वरती

 तु लाव स्मिता ची पणती.’

 पतीच्या विरहात ” तू नसताना “या कवितेत त्या लिहितात ,

   ‘तेव्हा या देहस्वी प्रदेशाशिवाय   

   अन्यत्र कुठे तृप्तीची तळी असतील

   असे वाटले ही नव्हते,

   आता आभाळ निवड ,हवा संथ

   आहे, 

  विलासीचंद्र मी जरा काढून ठेवला  

  आहे .”

रात्रीत भेटणाऱ्या प्रेमाची जग जाहीर रीत सांगताना त्या लिहितात,

   “प्रेम भोगावे जरासे पांघरूनि

    वासना, आतडी सजवून भोळी,

    रंगवावा पाळणा”.

 शृंगारसात  त्या लिहितात ,

“उगीच नेसले हिरवी साडी, काळे काठ.

 झुलवीत आले जुन्या नदीचे नवखे घाट,

 पायात पैंजण चांदीचे,

 घुंगुर गाणे धुंदीचे.

 राघू लाल चोळीवरती,

 केसातून पिवळी शेवंती”.

सासुरवाशीणीला “माहेरी बोलवा” या कवितेत त्या लिहितात,

” चार दिवसांवर उभा ओला श्रावण झुलवा.

 न्याया पाठवा भावाला तिला माहेरी बोलवा,

 तिच्या अंगावर इथे किती गोंदले निखारे,

 तिथे फिरेल त्यावरी रक्त चंदनाची वारे.

थोडा वेळ दे गारवा, तिला माहेरी बोलवा,

सोसायचाच ना आहे पुन्हा वैशाख वणवा .”

“पाऊस” या कवितेत त्या लिहितात,

आभाळ भरून हे घन ओथंबून असे, प्रसवाचा उत्सव सजवून माती हसे.

पाऊस तिच्या मांडीवर तान्हा होतो खोवून पीस मोराचे कान्हा होतो.

हिमशुभ्र कळ्यांवर तमाम झुकतो, जेव्हा पाऊस रसिक राधेचा राणा होतो.” 

“पाऊस  कुणा राव्याला दाणे देतो ,

तंद्रीत खुळ्या पाण्याला गाणे देतो ,

दिशा मोकळ्या दाही ,

पाण्याला पाऊस रत्न पैंजण देतो.”

आयुष्यात शब्दांचे कवितेचे गाण्याचे महत्त्व सांगताना त्या म्हणतात

    “उघडना ,ओठ जरा .जुळू दे ना 

     गाणे. गाण्या विना खरे का ग

      माणसाचे जिणे?”

अशा अनेक कविता वाचल्यानंतर या काव्यसंग्रहाची वैशिष्ट्ये सांगताना मला आवर्जून सांगावेसे वाटते यातील कित्येक ओळी साड्यांच्या घडी प्रमाणे  हळुवार आयुष्याची रीत उलगडून दाखवतात. यांच्या कविता लयबद्ध आहेत .डोळ्यासमोर खेडेगावातील पावसातले वातावरण, जांभळे डोंगर ,हिरवीगर्द झाडी , गार उनाड वारा, चंदेरी पाणांतून टपटपणारे थेंब ,डोहाकटी नाचणारा मोर ,हिरवा राघू ,साजनाची ओढ हे सोबत असल्याचा भास होतो . कवयित्री शब्दांची धनी आहे. तिच्या पोतडीतून आलेले काही शब्द अगदी नवे कोरे वाटतात. “पायांना भुईच्या रंगाचे धन, चंद्र भाकरीचा तव्यात उतरून घ्यायचा, पानावर चढते चांदी, मोरांचे पंख झाडले इ.अशा अनेक शब्दांना मोरपिसांपरी पावसात न्हात, गार वारा पीत ,कधी विरहाच्या कधी मिलनाच्या स्पर्शांना अनुभवत या कविता जीवनाचं वास्तव स्त्री मनातून सांगून जातात. आणि या संसाराच्या पाशातून मुक्त करत कवयित्रीला लिखाणाचे बळ देतात. त्या उंचीवर बसून ती पुन्हा वळून पाहते तेव्हा तिच्या आयुष्यातले हे क्षण, या रात्री तिला यक्षरात्रीसारख्या भासू लागतात आणि मग खऱ्या अर्थाने प्रत्येकीच्या आयुष्यातली यक्षरात्र त्यां सोबत चमकू लागते. असा अनुभव देणारा हा काव्यसंग्रह नक्की वाचायला  हवा.. 

परिचय : प्रा. सौ स्वाती सनतकुमार पाटील.

≈संपादक –  श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री तृप्ती कुलकर्णी

पुस्तकावर बोलू काही

☆ श्रीविठ्ठल आणि क्षेत्र पंढरपूर – संशोधनातून… लेखक व संपादक : वा ल मंजूळ ☆ परिचय – सुश्री तृप्ती कुलकर्णी ☆

पुस्तक : श्रीविठ्ठल आणि क्षेत्र पंढरपूर – संशोधनातून

लेखक व संपादक : वा ल मंजूळ

प्रकाशक : उत्कर्ष प्रकाशन

वर्षानुवर्ष आषाढी एकादशीच्या दिवशी पंढरपूरला जमणारा वैष्णवांचा मेळावा… ठिकठिकाणाहून निघणाऱ्या संतांच्या पालख्या… हे आपण पाहत आलो आहोत. कुठल्याही प्रकारचा खंड न पडता एखादी परंपरा जेव्हा अविरतपणे चालू राहते. तेव्हा त्यामागे निश्चितच काहीतरी अलौकिक शक्ती कार्यरत असते. मात्र ती शक्ती नक्की कशामुळे कार्यरत आहे ? हे समजण्यासाठी आपल्याला त्या परंपरागत स्थानाचे, आणि त्या परंपरेतील अनेक प्रचलित पद्धती, प्रार्थना, पूजा यांचे ज्ञान असणे गरजेचे आहे.

मात्र यासाठी संशोधन आणि अभ्यास याची गरज आहे. एवढ्या वर्षाची परंपरा असलेल्या एखाद्या स्थानाचे तेथील परंपरांचे अभ्यास करणे हे येरा गबाळ्याचे काम नव्हे. आणि कोणा एकाचेही नव्हे. म्हणूनच अल्पकाळात आपल्या या परंपरेविषयी तीर्थक्षेत्राविषयी ज्या जिज्ञासूंना ही माहिती हवी आहे ती देण्यासाठी उत्कर्ष प्रकाशनाने

“श्री विठ्ठल आणि क्षेत्र पंढरपूर: संशोधनातून” हे वा.ल. मंजूळ लिखित आणि संपादित पुस्तक प्रकाशित केले आहे. महाराष्ट्रातील ‘वारी’ या दीर्घ परंपरेचे आकर्षण असणाऱ्या, कुतूहल असणाऱ्या  अनेक वाचकांना अगदी संक्षिप्त स्वरूपात आवश्यक ती सर्व माहिती पुरवणारे, अतिशय मार्गदर्शक असे हे पुस्तक आहे. 

या पुस्तकात एकूण 26 प्रकरणं आहेत. साधारणपणे प्रत्येक प्रकरणाची हजार ते दीड हजार शब्द संख्या आहे. दोन-तीन प्रकरणं कदाचित यापेक्षा विस्तृत असतील. पण ही सर्व प्रकरणं पंढरपूर क्षेत्र, त्याचं ऐतिहासिक कालापासूनचे महात्म्य, विठ्ठल आणि व्यंकटेश यांचा एकमेकांशी असलेला संबंध , साम्य आणि निरनिराळ्या संतांचा या क्षेत्राशी आलेला संबंध, भाविकांची या क्षेत्राकडे बघण्याची दृष्टी, परदेशी भाविक आणि त्यांचे पंढरपूरबद्दलचे मत, पंढरपूर क्षेत्रातला विकास आणि त्यासाठी असलेली आव्हानं, निरनिराळ्या ठिकाणाहून निघणाऱ्या वारी, वारीचा नकाशा, विठ्ठलाच्या वेगवेगळ्या कथा उपकथा, अशा निरनिराळ्या दृष्टिकोनातून लिहिली गेलेली आहेत.

प्रत्यक्षात वा.ल. मंजूळ यांनी घेतलेल्या मुलाखतींचं हे काहीसं संपादित लघुरूप आहे असं म्हणता येईल. यामध्ये कै. सेतू माधवराव पगडी, डॉक्टर रा. चिं. ढेरे, डॉ. शं. गो. तुळपुळे आणि म.म. पा.वा.काणे, डॉ. गुंथर सोन्थायमर, डॉ. अॅन फेल्डहौस अशा अनेक विद्वानांचा समावेश आहे. 

श्री विठ्ठल आणि व्यंकटेश यांचे मूळ एकच ? या सेतू माधवराव पगडी यांच्या मुलाखतीतल्या  संपादित प्रकरणात “श्रीविठ्ठल आणि व्यंकटेश” यांचं एकत्त्व सांगताना असं म्हटलं आहे की, “तमिळमध्ये पर्वताला ‘वेंडगम् ‘ म्हणतात आणि कानडीमध्ये ‘बेट्टा’ अगर ‘बेट्टर’ असे म्हणतात. तमिळ यात्रेकरू तिरुपतीच्या स्वामीला वेंगडेश म्हणायचे तर इतर यात्रेकरू विशेषतः कन्नड त्याचा उल्लेख ‘बेट्टरेश-बेट्टलेश (विठ्ठलेश)’असे करीत असावेत, यातूनच व्यंकटेश आणि विठ्ठल हे दोन्ही शब्द प्रसार पावलेले दिसतात. असा उल्लेख आहे. हे सांगताना विष्णुपुराण, स्कंदपुराण यांचा उल्लेखही केलेला आहे. 

“श्री क्षेत्र पंढरपूरचा इतिहास” या म.म.पां.वा.काणे यांच्या मुलाखतीतल्या प्रकरणात पंढरपूरच्या देवळाच्या स्थानाबाबत आणि रचनेबाबत उल्लेख आहे. यात असं सांगितलं आहे की, “पंढरपूर येथील मुख्य देवालय विठोबाचे असून ते पंढरपूर येथील पवित्र मानल्या जाणाऱ्या भागाच्या मध्यभागी आहे. विठोबाच्या देवालयाच्या मागील बाजूला विठोबाची पत्नी रुक्मिणी हिचे देवालय आहे. विठोबाच्या अनेक सेवेकऱ्यांपैकी मुख्य सेवेकऱ्यांना ‘बडवे’ म्हणतात. आणि न्यायालयाच्या निर्णयाप्रमाणे ते देवालयाच्या मिळकतीचे आणि देवाच्या दागिन्यांचे विश्वस्त आणि संरक्षक आहेत. इतर सेवाधार्‍यांमध्ये पुजारी, बेगारे, परिचारक, हरिदास, डिंगरे, दिवटे, डांगे असे निरनिराळे प्रकार असून त्यांनी करावयाची कामे ठरवून दिलेली आहेत. रुक्मिणीच्या सेवेकऱ्यांचा एकच वर्ग असून त्यांना ‘उत्पाद’ असे म्हणतात. 

विठोबाच्या मूर्तीबाबतही येथे माहिती आहे, ती पुढील प्रमाणे- “विठोबाची मूर्ती सुमारे तीन फूट नऊ इंच उंचीची असून ती बैठकीसह एकाच अखंड दगडापासून घडवली असावी असे दिसते. विठोबाची मूर्ती हाताचे कोपरे वर करून आणि कमरेवर हात ठेवून उभी आहे. मूर्तीच्या मस्तकावर उंच आणि वरती वाटोळा असणारा मुकुट आहे. पुजारी आणि सामान्य लोक ते शिवलिंग असल्याचे मानतात.”

याच प्रकरणात हेमाग्रीच्या ग्रंथातील तीर्थाविषयीच्या कथेचा उल्लेख केला गेला आहे. त्यात विठोबा आणि कृष्ण यातील संबंध दाखवला आहे. ती कथा अशी, “भैमी नदीच्या दक्षिणतीरावर एक अतिउत्तम तीर्थ आहे. आणि त्या ठिकाणी एक अत्यंत दुर्मिळ अशी उत्कृष्ट मूर्ती आहे. त्या तीर्थाला पौंडरीक क्षेत्र म्हणतात आणि त्या ठिकाणी सर्व देवातील श्रेष्ठ पांडुरंग वास्तव्य करितो. पुंडरीकाने 28 व्या कल्पामधील व्यापार युगाच्या अखेरीला घोर तपश्चर्या केली आणि आपल्या मातापित्याची अत्यंत भक्तीपूर्वक सेवा केली. भगवान कृष्ण गोवर्धन पर्वतावर गाई चारीत होता. तो पुंडलिकाच्या पितृभक्तीने संतुष्ट झाला. त्यावेळी कृष्णाने गायी हाकण्याकरिता हातात काठी घेतली होती. त्याच्या मस्तकावर मुकुट होता. हातात एक गोफण होती. दंडात रत्नखचित बाहुभूषणे होती, कंबरेला गुह्यसूत्र वेष्टलेले होते आणि तीन पदरी कंबरपट्टा होता. त्याने आपले दोन्ही कोपरे वर करून हात कमरेवर ठेवलेले होते. त्याच्या पोटाला तीन वळ्या असल्याचे दिसत होते. ” असे उल्लेखलेले आहे. 

“पांडुरंगा संबंधी संशोधनातील काही नवी माहिती” या प्रकरणात डॉक्टर रा. चिं. ढेरे यांच्या मुलाखतीतली एक गोष्ट मला विशेष रंजक वाटली. ती म्हणजे, “पंढरपुरात भाजी मार्केटजवळ ताकपिठ्या विठोबा देवस्थान आहे. पूर्वी बडव्यांपैकी एक स्त्री भक्त श्रद्धेने श्री विठ्ठलाला लाह्यांचे पीठ व ताक कालवून नियमाने नेऊन देत असे. पुढे त्या भक्ताच्या सोयीसाठी श्री विठ्ठल तिच्या घरी आला तोच हा ताकपिठ्या विठोबा!” हे विठोबाचे स्थान विशेष महत्त्वाचे आहे. 

“विठ्ठल गजरी दुमदुमली पंढरी” या संतांनी अभंग रूपे गायलेल्या पंढरीचे महात्म्य अतिशय सुंदर शब्दांत वर्णिलेले आहे. यामध्ये संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर, संत जनाबाई, संत चोखोबा, संत कान्होबा, संत भानुदास, संत सावता माळी, संत सोपान देव अशा निरनिराळ्या संतांनी त्यांच्या लेखी असलेले पंढरीचे माहात्म्य आणि त्यांचे पंढरीशी असलेले नाते भक्ती याचे सुरेख वर्णन केले आहे. 

“पंढरपुरातील नवरात्र आणि दसरा” या प्रकरणांमध्ये पंढरपुरातील पद्मावती, यमाई, तुकाई, अंबाबाई इत्यादी देवालयांचे स्थान महात्म्य आणि तेथील सणासुदीचे स्वरूप सांगितलेले आहे. 

“श्रीविठ्ठलाचे नित्योपचार” हे प्रकरण मला अतिशय रंजक वाटले याचे कारण यामध्ये विठ्ठलाची पूर्ण पूजा, ती पूजा करणाऱ्या सेवाकऱ्यांचीच सर्व माहिती इत्थंभूत पणे दिलेली आहे. या सेवेकरांबद्दलची थोडक्यात माहिती अशी, “विठ्ठलाची सेवा करणारे सात प्रकारचे सेवाधारी आहेत. त्यांच्या पिढ्या आलटून पालटून वर्षाच्या अंतराने सेवा करतात. त्यांना ‘सालकरी’ म्हणतात.”

आता आपण या सालकारांची नावे व कामे पाहू… देवाच्या पूजेसाठी गरम-गार पाणी आणणारे ‘परिचारक’, देवापुढे पंचपदी गाऊन आळवणारे देवाचे भाग ‘हरिदास’, देवाचा पोशाख झाल्यावर देवास आरसा दाखविणारे ‘डिंगरे’, देवाच्या समोर कायम हाती रुप्याची काठी घेऊन चोपदाराप्रमाणे उभा राहणारा देवाच्या भालदाराला ‘डांगे’, हातामध्ये तेलाची दिवटी बुधली घेऊन देवाच्या उपचाराचे पूजा स्नानाच्या वेळी दिटीने प्रकाश दाखविणारे ‘दिवटे’, देवाची पूजा मंत्र युक्त उपचाराने वेळी मंत्र म्हणणारे ‘बेणारे’ असे हेच सात सेवाधारी दिवसभर विठ्ठलासमोर असतात. विठ्ठला शेजारी बसून उत्पन्न घेणारे बडवे ‘दिवसकरी’ होत. श्री विठ्ठलाची दिवसभरात एकूण सहा वेळा पूजा केली जाते यालाच नित्य उपचार किंवा राजभोग म्हणतात. या पूजेचे साद्यंत वर्णन या प्रकरणात वाचायला मिळते. जणू आपण पूजास्थानी उपस्थित असल्याचा भास होतो. 

“पंढरपूर वारी समाजशास्त्रीय अभ्यास” या डॉक्टर वसुधा ठाकूर यांच्या प्रबंधातील प्रस्तावने मधील काही भागही या पुस्तकात समाविष्ट केला आहे त्यामध्ये निरनिराळ्या मराठी आणि इंग्रजी साहित्यिकांनी वारीबद्दल केलेले उल्लेख आणि तिचे माहात्म्य अगदी संक्षिप्त स्वरूपात सांगितलेले आहे. 

यातील प्रा. जॉन स्टॅन्ले यांचा पांडुरंगाबद्दलचा उल्लेख मला विशेष जिव्हाळ्याचा वाटला. ते म्हणतात, “जो देव आपल्या घरीही स्थिर नव्हता. तोही मनुष्य भक्ती पाहून स्थिर झाला आणि युगानुयुगे तिष्ठत राहिला.” याखेरीज दुर्गा भागवत, दिलीप चित्रे, भानुदास महाराज देगलूरकर यांचे वारीबद्दलचे मत यात दिले आहे. 

एकूण पंढरपूर महात्म्य आणि श्रीविठ्ठल यांबद्दल आपली जिज्ञासा पूर्ण करण्यासाठी हे पुस्तक अतिशय महत्त्वपूर्ण योगदान देते. 

सर्व प्रकरणांचा उल्लेख आणि त्यातील काही निवडक गोष्टी लेखाच्या विस्तार भयामुळे इथे देता येत नाही. परंतु या पुस्तकाची अनुक्रमणिका मात्र मी इथे मुखपृष्ठाबरोबर शेअर करत आहे. 

ज्यांना वारीला जाण्याची इच्छा आहे. ज्यांना विठ्ठल भक्तीबद्दल उत्सुकता आहे. अशा सर्व आस्तिकांनी आणि या सर्व परंपरांकडे कानाडोळा करणाऱ्या नास्तिकांनी देखील आवर्जून वाचावे, विचार प्रवृत्त व्हावे असे हे संशोधनात्मक लेखन आहे. 

आज आषाढी एकादशीच्या निमित्ताने हे पुस्तक वाचून याबद्दलची थोडी माहिती विठ्ठल सेवा म्हणून तुमच्यापर्यंत पोहोचवत आहे. 

धन्यवाद ! 

परिचय – सुश्री तृप्ती कुलकर्णी

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ.अस्मिता इनामदार

 पुस्तकावर बोलू काही 

☆ “रानवाटा” – श्री मारुती चितमपल्ली ☆ परिचय – सौ.अस्मिता इनामदार ☆ 

पुस्तक : रानवाटा

लेखक : मारुती चितमपल्ली 

जंगल, अरण्य म्हटलं म्हणजे हमखास मारुती चीतमपल्ली यांचीच मला आठवण येते. त्यांच्या ” चकवा चांदण ‘” या पुस्तकाच्या मी प्रेमातच आहे. त्यांचेच ” रानवाटा ” हे ललित लेखांचे पुस्तक हातात पडले आणि लगेच वाचायला घेतले.

एकूण १५ लेखांचा यात समावेश आहे. लेख जरी ललित असले तरी ते कथाच वाटतात.

अरणी हे नाव एका आदिवासी मुलीचे हे. पहिलाच लेख तिच्यावर लिहिला आहे. एका इंग्रज माणसाच्या सहवासात ती अचानक येते तशीच निघूनही जाते. याचे मार्मिक लेखन वाचताना ती जणू आपलीच कुणीतरी आहे असं वाटतं.

यातील प्रत्येक लेख म्हणजे रानातली एक वाटच आहे. अशा १५ रानवाटा या पुस्तकात आहेत, ज्या वरून चालताना आपण तिथे आहोत असा भास होतो. या रानवाटांवर अनेक नवे शब्द, नावे प्राणी, नवीन जागा आपल्याला वेळोवेळी भेटतात.

तणमोर, धनचिडी, हुदाळे,  दिवारू, नाकेर, ढीवरा याचा अर्थ ते लेख वाचावे लागतात.

आपण बासरी किंवा पावा वाजवतो त्याचा बांबू वेगळ्या प्रकारचा असतो त्या बनाची माहिती ” वेणू वाजाताहे ” या लेखात आहे.

“गुलाबी पिसं ” यात अरुण बाड्डा या रानबदकाची ती पिसे आहेत हे समजलं. तसच तिथल्या ” घोटुल “

म्हणजे एक विशिष्ट प्रकारचे घर. ” तणमोर ” या पक्षाविषयी छान माहिती मिळते. हा पक्षी मोरासरखाच पण कोंबडी एवढा असतो. ती सर्व पक्ष्यांचे हुबेहूब आवाज काढतो. ” रानातली घरं ” यात त्यांची सोलापुरातली घरं आणि रानातली घरं या विषयी सांगितले आहे. या शिवाय पखमांजर या पक्ष्याची ओळखही इथे होते. खरं तर ही एक उडणारी खारच आहे. नंतर येतात हुदाळे. म्हणजे पाणमांजर. त्यांच्या सवयी बद्दल विस्तृत वर्णन या लेखात आहे. दिवारू हा फक्त मासे मारणारा, पण जंगलाचं ज्ञान अफाट. त्याच्यावर एक संपूर्ण लेख आपल्याला वाचायला मिळतो. पक्ष्यांबरोबर जंगलातल्या विविध झाडा बद्दलही लेख आहेत.

” शाल्मली ” या लेखात शाल्मली आणि वारा यांच्या भांडणाबद्दल लेखकांनी सांगितले आहे.

याबरोबरच पक्षी निरीक्षण कसं करावं ही ही माहिती दिली आहे. मुख्य म्हणजे यासाठी दुर्बिणीची गरज असते. वेळ, काळ, नोंद वही, आणि मुख्य म्हणजे अनिश्चित काळ पर्यंत बैठक जमवावी लागते. या लेखात त्यांनी लिहिलंय. : ” झाड म्हणजे पाखरांचा स्थिर निवारा. बाहू सारख्या पसरलेल्या फांद्या सर्व पक्ष्यांना जवळ बोलावीत असतात. झाडांना चालता येत नाही म्हणून पक्षीच त्यांच्याकडे जात असतात. पाखरं आणि झाडं म्हणजे एक जिवंत शिल्प आहे. त्यांच्यात कधीही न तुटणारं नातं आहे. वृक्षाकडे झेप घेणारी पाखरं, वृक्षापासूनs दूर जाणारी पाखरं, शांत वृक्षावर गाणारी पाखरं, ही सारी दृश्ये म्हणजे सृष्टीतील काव्यच आहे.”

ज्यांना पक्षी निरिक्षणासाठी रानात जाता येत नाही त्यांनी आपल्या बागेत बर्ड टेबल करावं असं लेखक सांगतो.

शाल्मली या झाडा सारखाच त्यांनी पांगारा या झाडा विषयी ही लिहिले आहे. या झाडावर खूप पक्षी येतात. त्यामुळे घराभोवती याची खूप झाडे लावावीत.

वन्यजीव निरीक्षण ही एक जादू आहे असं लेखक म्हणतो. त्या बद्दलचे अनेक रोमांचकारी अनुभव त्यांनी या लेखात सांगितले आहेत.

या पुस्तकातील शेवटचा लेख हा या पुस्तकाचा आराखडाच आहे. जंगलात काय पहायचं, काय काळजी घ्यायची, आतील रस्ते, पाणवठे, झाडं, प्राण्यांची निवास स्थान या विषयी पुर्ण माहिती असणे गरजेचे असते. वाट चुकू नये म्हणून काय करावे, कपडे कोणते घालावेत, सॅकमध्ये कोणत्या वस्तू हव्यात हे सारे तपशील वार सांगितले आहे. तशा पुष्कळ गोष्टींचा ऊहापोह या लेखात आहे. पूर्ण पुस्तकाचे सारच यात आहे.

हे मी लिहिलेले परीक्षण तसे त्रोटकच आहे. ते समजण्यासाठी हे पुस्तक वाचणेच गरजेचे आहे.

या शिवाय प्रत्येक लेखाबरोबर रेखाचित्र दिले आहे.

एकंदरीत ” रानवाटा ” हे पुस्तक अतिशय रमणीय, उत्कंठावर्धक आणि आपली ज्ञानात भर घालणारे आहे.

परिचय – अस्मिता इनामदार

पत्ता – युनिटी हाईटस, फ्लॅट नं १०२, हळदभवन जवळ,  वखारभाग, सांगली – ४१६ ४१६

मोबा. – 9764773842

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈