Category: मनमंजुषेतून

डॉ. प्राप्ती गुणे

 मनमंजुषेतून 

☆ ‘ट्रान्सफॉर्मेशन’ चा श्रीगणेशा… ☆ डॉ. प्राप्ती गुणे ☆

आजकाल जिकडे पाहाल तिकडे सोशल मीडियावर ट्रान्सफॉर्मेशन व्हिडिओज ची मांदियाळी आहे.

बिफोर अमुक वजन आणि आफ्टर 10 किलो, 20 किलो, 30 किलो कमी झाल्यानंतरचे हे व्हिडिओ  आपल्याला प्रेरित केल्यावाचून राहत नाहीत. आपलाही असाच एक ट्रान्सफॉर्मेशन व्हिडिओ  बनवावा, ही सुप्त इच्छा नकळत मनात जन्म घेतेय, अनेकांच्या ! आणि मग सुरू होतो या ‘ट्रान्सफॉर्मेशन’ चा प्रवास….

जिमला जायचंच असं पक्कं ठरवलं की मग चौकशी केली जाते. जिममध्ये पहिल्यांदा गेल्यानंतर तिथल्या भिंतीवरचे मोटिवेशनल कोट्स वाचून, उत्साहवर्धक म्युझिक ऐकून, अनेक बॉडी बिल्डर मंडळींना ‘ हिरो ‘ स्टाईलने वजन उचलताना पाहून भारावून जायला होतं. मनातल्या ‘ ट्रान्सफॉर्मेशन ‘ची कल्पना डोळ्यासमोर तरळायला लागते आणि ती प्रत्यक्षात उतरणार, हे अगदी खरं वाटायला लागतं.

जिममध्ये सहा महिन्यांची, वर्षाची फी एकत्रित भरली की ‘ एवढा डिस्काउंट मिळेल ‘ अशी आकर्षक ऑफर बिंबवून सांगितली जाते. आणि आपणही आपल्या विस्फारलेल्या डोळ्यांनी इकडे तिकडे पहात मान डोलावून मोकळे होतो. …  चला, पहिलं काम तर झालं ! जिमची फी भरली…

आता एवढे भारी व्यायाम प्रकार करायचे तर त्याला शोभून दिसणारे कपडे नकोत, साजेशे शूज नकोत ?

चला, बाजारात खरेदीला…. हुश्श !  सगळी तयारी परफेक्ट झाली… आता जिमला जायचं फक्त बाकी राहिलं…

…  जिमच्या पहिल्या दिवशी शरीराला सवय नसल्याने कमी व्यायाम करायचा असतो. पण काही उत्साही वीरांनी निश्चित टार्गेट एकाच दिवसात निम्म संपवायचं असं जणू मनात ठरवलेलं असतं.. सगळा व्यायाम आटोपला की थोड्या वेळाने अंगाची ओरडाआरडी सुरू होते.. हात जरासे हलवले तरी दुखतात… चालण्यासाठी पाय मुश्किलीने उचलावे लागतात… संपूर्ण शरीर ठणकत असतं… आणि मग…?

… मग, काय ? दुसऱ्या दिवशी जिमला सुट्टी !!!

मला कोणत्याही पद्धतीने व्यायाम, जिम अथवा जिम लावणारे यांच्यावर कोणताही आक्षेप घ्यायचा नाही. 

वर सांगितलेलं हे फक्त एक जरासं रंजित पण खरं उदाहरण आहे. अनेकजण नियमितपणे व्यायाम करणारे आहेत, आरोग्याबाबत जागरूक असणारे आहेत व जिमला रेग्युलर जाणारे आहेत…

… पण माझा म्हणायचा मुद्दा एकच ! …

*जे ट्रान्सफॉर्मेशन आपल्याला बाह्य शरीरात हवंय, ते होण्यासाठी आणि ते करण्याअगोदर आपण आपल्या अंतररुपी मनोधारणेत बदल करणं खूप आवश्यक आहे,.. असं मला वाटतं*.

स्वतःला प्रत्येकाने एक प्रामाणिक प्रश्न विचारला पाहिजे.. ” मला माझ्या शरीराबद्दल किती आदर वाटतो ?”

एकदा मनुष्याने स्वतःच्या आरोग्याचा सन्मान करायला सुरुवात केली की, ह्या बाह्यरूपी ट्रान्सफॉर्मेशनचा प्रवास सोपा होतो आणि तो पूर्ण व्हायला मदत होते. हे माझे स्वानुभवाचे बोल आहेत.

अनेकदा आपण आपलं निश्चित ध्येय गाठतो, परंतु कमी केलेलं वजन परत वाढतं आणि आपण पुन्हा पूर्वपदाला येऊन पोहोचतो. असं का ? एकदा ध्येय गाठलं की संपलं…पुन्हा खमंग आणि गोडाधोडाचे पदार्थ खाणं सुरू होतं. जिभेचे चोचले आणि पोटाचे लाड पुरवणं सुरू होतं….. 

…  आणि मग.. मग पुन्हा जैसे थे !

जर आपल्याला आपल्या शरीर आणि आरोग्याबद्दल रिस्पेक्ट असेल तर मात्र सगळं बदलतं…

आता गणपती बाप्पाचं आगमन होतंय. दहा दिवस खाण्यापिण्याची मस्त रेलचेल असेल…

– तर मग मी तीस मिनिटे जरा एक्सट्रा फिरतो..

– घरात मिठाई बनवताना साखरेचे प्रमाण मी कमी करते..

– बाहेरून मिठाई आणताना लक्षात ठेवून मी कमी गोड मिठाई आणतो..

– बाप्पा घरी सुट्टीसाठी आलाय, पण मी माझ्या व्यायामाला अजिबात बुट्टी होऊ देणार नाही..

– बाप्पाला वेगवेगळ्या फळांचा प्रसाद ठेवूयात..

– घरच्या घरी प्रयोगशील बनून, बाप्पाला आरोग्यदायी रेसिपीची नवलाई चाखवूया..

… वगैरे, वगैरे.. असं सगळं निश्चित ठरवता येईल की.. 

पण हे सगळं फक्त बाप्पा घरी आहे तेवढ्यापुरतंच ठरवून — फक्त ठरवून नाही, तर प्रत्यक्ष आचरणात आणून चालणारच नाही. हे सगळे नियम कायमसाठी पाळले तरच अपेक्षित ते ट्रान्सफॉर्मेशन होईल ना ? मग त्यासाठी काय करायला हवं तर कोणत्याही मोहाला बळी पडताना, एक क्षण थांबून आपण स्वतःलाच विचारावं .. ..

* मला माझ्या शरीराबद्दल आणि त्याच्या आरोग्याबद्दल खरोखरच मनापासून आदर वाटतो की नाही वाटत ? आणि वाटत असेल तर मग ही अमुक एक कृती माझ्या आरोग्यासाठी हितदायक आहे का ? जर ही कृती केल्याने माझ्या आरोग्याचं कोणत्याही प्रकारे नुकसान होणार असेल, तर या क्षणिक मोहाला मी बळी पडणार नाही* ! आणि हा निश्चय मात्र अगदी ठाम हवा बरं का .. “ केल्याने होत आहे रे – पण – आधी केलेची पाहिजे “ हा उपदेश आधी तुमच्या मनावर बिंबवला जायला हवा. आणि तो अगदी काटेकोरपणाने आणि अगदी मनापासून पाळला जायला हवा. मग बघा तुमच्याही नकळत हळूहळू कसे हवे ते बदल व्हायला लागतात. 

सुरुवात जर या ‘ आंतरिक ट्रान्सफॉर्मेशन ‘ च्या  नियमित सरावाने  केलीत ना की तुमच्या ‘ बाह्यरूपी ट्रान्सफॉर्मेशन ‘ चा व्हिडिओ ‘ व्हायरल ‘ झालाच म्हणून समजा..!!!

मग आता लगेच करूयात अशा ट्रान्सफॉर्मेशन चा ‘ श्रीगणेशा ‘ ?

© डॉ. प्राप्ती गुणे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. उज्वला सुहास सहस्रबुद्धे

 मनमंजुषेतून 

☆ सांगता गणेशोत्सवाची… ☆ सौ. उज्वला सुहास सहस्रबुद्धे ☆

अनंत चतुर्दशी झाली! आज सकाळ उगवली, तीच मुळी मरगळलेली! सकाळी उठून बाल्कनीत गेले तर मागच्या कॉर्पोरेशनच्या मैदानावर वेगळेच दृश्य दिसत होते. कॉर्पोरेशनचे कामगार कामावर येऊन स्वच्छता मोहीम सुरू झाली होती.

कालपर्यंत मंगलमय वातावरणात असणारे ते ठिकाण, आज अगदी मांडव परतणे झाल्यावर दिसणाऱ्या लग्न कार्यालयासारखेच दिसत होते! जिकडे तिकडे कागद, फुलांचे निर्माल्य ,डेकोरेशनचे मोडके तोडके साहित्य, आणखी काय काय!

तिथे दोन मोठे पाण्याचे टॅंक गेले दहा दिवस पाण्याने भरून ठेवले होते. प्रत्येकाच्या गणेश विसर्जनाच्या पद्धतीप्रमाणे- दिवसाप्रमाणे रोज गणपती विसर्जनासाठी लोक येत होते. बाजूलाच कचरा टाकण्यासाठी निर्माल्य कुंड होते. कोणी त्यात व्यवस्थितपणे कचरा टाकत, तर कोणी दुरूनच फेकत! ज्यामुळे कुंडा बाहेरही कचरा! आरती साठी दोन टेबले होती, जिथे गणेश मूर्ती ठेवून लोक बाप्पाची आरती म्हणणे, नारळ फोडणे, पुन्हा पुन्हा देवाला ‘लवकर ये पुढच्या वर्षी’ अशी प्रार्थना करून मगच गणपतीला उचलत होते!

आज सकाळी ते मोठे पाण्याचे टॅंक ग्राउंड वरच ओतले गेले. तळाशी राहिलेली माती खोऱ्याने काढली जात होती. रंगीबेरंगी पाण्याचे ओघळ बाहेर लांब पर्यंत वाहत होते. गेले २/३ पाऊस असल्याने आधीच भिजलेले ते मैदान आता आणखी चिखलमय दिसत होते.जणू काही सगळ्याचेच विसर्जन झाले होते. शेवटी गणेशाच्या मूर्तीची माती या जमिनीतच मिसळून जात होती. मन भरून आले! कालपर्यंत देव्हाऱ्यात विराजमान झालेल्या या मूर्ती आज पुन्हा मातीत मिसळल्या! मातीचा होतो, मातीत मिसळलो याप्रमाणे! मधला काळ म्हणजे फक्त रंगमंचावरील काही काळाचे आगमन असंच वाटलं मला!

नकळत मनात आलं, शेवटी आपण म्हणजे तरी काय जन्माला येतो ते मातीचा गोळा म्हणून! त्याला घडवत आकार देत वाढवले जाते. आयुष्याच्या बालपण, तरुणपण, वृद्धत्व अशा अवस्था अनुभवत शेवटी मातीलाच मिळतो. पार्थिव गणेश आपल्याला हेच सांगतो. ‘या जगाचा मोह करू नका, हे तर सोडून जायचंच आहे, पण जोपर्यंत देहात आहात, तेव्हा चांगलं काही करा. प्रत्येक क्षण आपल्या आयुष्याचा उत्सव असू दे!.’ जगण्याची ही उर्मी, आनंद आपण या गणेशा कडून शिकला पाहिजे….

कालच वाचनात एक कविता आली….

तळाशी जाता जाता,

आधी अंगावर लागलेली कौतुकाची निर्माल्य उतरवून ठेवायची..

मग अपेक्षांचा अबीर बुक्का तरंगू द्यायचा पाण्यावर..

अलंकाराचे ओझं हलकं करायचं, कालांतराने..

स्वतःला गोंडस बनवणारे रंगाचे थर विरघळू द्यायचे..

इतरांनी आपल्यावर चढवलेले श्रद्धेच्या पताका, दैवत्वाची झालर सोडून द्यायची,

आणि त्याच मातीचा भाग व्हायचं,

जिथून आपण आलो होतो..

पुन्हा एकदा तितकंच गोंडस रूप घेऊन येण्यासाठी,

बाप्पा जाता जाता सुद्धा बरंच काही शिकवून जातो…’

अशी एक सुंदर कविता आज व्हाट्सअप वर वाचायला मिळाली. कवी कोण आहे ते लिहिले नव्हते, पण अगदी सुंदर शब्दात बाप्पाच्या जाण्याच्या रूपाची सांगता या कवितेत व्यक्त झाली आहे, ती आपल्याला बरंच काही शिकवून जाते!

‘गणेशोत्सव’ हा आता आपल्या सामाजिक जीवनाचे एक अंग झाला आहे. स्वातंत्र्यपूर्व काळात लोकमान्य टिळकांनी स्वातंत्र्य प्रती जागरूकता आणि एकत्र येण्याची वृत्ती वाढावी म्हणून गणेशोत्सवाला सार्वजनिक रूप दिले. स्वातंत्र्य तर मिळाले, पण सार्वजनिक गणेशोत्सव मात्र वाढत्या प्रमाणात साजरा होऊ लागला..

त्याचे काही चांगले, काही वाईट असे रूप आता आपल्याला बघायला मिळते.

गेला महिनाभर सार्वजनिक गणेशोत्सवाचे कार्यकर्ते राबत असतात. आपला देखावा अधिकाधिक चांगला, नाविन्यपूर्ण होण्यासाठी धडपडत असतात. तात्कालीन नवनवीन विषयांचा विचार करून त्यावर आधारित  देखावे, जसे यंदा चांद्रयान मोहीम, पुण्याची मेट्रो यासारखे उत्तम उत्तम देखावे उभारले गेले. काही मंडळे समाजोपयोगी कार्यक्रम यानिमित्ताने आखतात. जसे रक्तदान शिबिरे, गरजूंना मदत, वेगवेगळ्या स्पर्धा….       या उत्सवामुळे समाजातील सर्व थरातील लोकांना काम मिळते. उद्योग धंदा वाढतो, त्यामुळे पैसा खेळता राहतो. नवीन पिढीसाठी हे उत्साहाचे टॉनिक असते. शाळा शाळातून गणपती पूजा, अथर्वशीर्ष या गोष्टी मुलांना शिकवल्या जातात. शाळेतील गणपतीचेही चांगले डेकोरेशन केले जाते. मुलांच्या रोजच्या शाळेच्या चाकोरीबद्ध जीवनात हा एक चांगला बदल असतो. आनंददायी अशा या गणेशोत्सवाची सांगता आज झाली.

या बुद्धी दात्या गणेशाला आनंदाने निरोप घेऊन पुन्हा एकदा नव्या जोमाने काम करण्याची प्रेरणा त्याच्याकडून घेऊया, म्हणजेच या गणेशोत्सवाची खरी सांगता झाली असे म्हणता येईल! जय गजानन!

© सौ. उज्वला सुहास सहस्रबुद्धे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री सुनील काळे

 मनमंजुषेतून 

☆ अमूर्ततेचा शोध… ☆ श्री सुनील काळे ☆

भारतात अनेक जातींची, वेगवेगळ्या धर्मांची, विविध पंथाची, विविध भाषांची , वेगवेगळ्या विचारसरणींची , वेगवेगळा पेहराव करणारांची जशी रेलचेल  आहे तशीच चित्रकलेच्या क्षेत्रातही असंख्य वेगवेगळे प्रकार आहेत . काहीजण वास्तववादी चित्र काढतात , काहीजण व्यक्तीचित्र रेखाटण्यात तर काहीजण निसर्गचित्रात माहीर असतात . काहीजण अमूर्त आकारांच्या चित्रशोधात सतत मग्न व तल्लीन झालेली असतात . या सर्व चित्रकारांची माध्यमेही वेगवेगळी असतात . काही चित्रकार जलरंगात , काही तैलरंग तर काहीजण ॲक्रलिक रंगाचा वापर करतात .  एकाच विषयाच्या , वेगळ्या अमूर्त आकारांच्या चित्रशोधकार्यात कलाकार मंडळी कधी पाहून रंगवत असतात तर काहीजण प्रथम रंगवतात व नंतर पाहत असतात . प्रत्येकाची रंगवण्याची पद्धती वेगवेगळी असते .माझा एक जिज्ञासू चित्रकार मित्र भेटला की मला नेहमी अमूर्त चित्रांविषयी माहिती विचारायचा पण त्याच्या प्रश्नानां उत्तरे देताना मी भांबांऊन जायचो कारण अँब्स्ट्रॅक्ट  चित्र काढणे एक अवघड आणि तितकीच सोपी पण आव्हानात्मक व मानसिक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे असे मला आजही प्रामाणिकपणे वाटते .

1993 साली उमेदीच्या काळात मी मुंबईच्या प्रिन्सेस स्ट्रीटला पारशी डेअरी शेजारी असलेल्या प्रसिद्ध केमोल्ड फ्रेम्समध्ये कामाला होतो . त्याठिकाणी अनेक प्रसिद्ध चित्रकारांची चित्रे फ्रेमिंगसाठी येत असत . एके दिवशी खास मजबूत पॅकींग केलेले एक मोठे पार्सल खास स्पेशल गाडीत घेऊन कंपनीचे मालक केकू गांधी स्वतः वर्कशॉपला आले होते . एका मोठ्या चित्रकाराचे चित्र खास स्पेशल महागडी फ्रेम करण्यासाठी आले होते . ते अमूर्त चित्र एक कोटी रुपयांचे असून त्या चित्राला कंपनीद्वारे खास विमा संरक्षण केले होते . त्यामूळे त्या चित्राची फ्रेम काळजीपूर्वक करून घेण्याचे मोठे आव्हान माझ्यापुढे होते .

वर्कशॉपचा इन्चार्च म्हणून मी काम करत असल्याने त्या चित्राची पूर्ण जबाबदारी माझी होती . त्यासाठी मी सर्व तयारी केली . पण मलाही चित्र समजून घेण्याची उत्सुकता मोठी होती . वर्कशॉपला एक मोठे बर्हीवक्र भिंग घेऊन ते अमूर्त चित्र इतके महाग का आहे याचाच शोध घेण्याचे ठरवले . ते चित्र पूर्ण रात्रभर अगदी जवळून भिंगातून मी पहात होतो . कधी दूरून पाहायचो . त्या अदभूत चित्राचे आकार , रंगाचे ॲप्लीकेशन भलतेच वेगळे वाटत होते . कशाचा कशालाच मेळ लागत नव्हता . कधी वाटायचे फाटक्या विविध रंगाच्या लहानमोठ्या  चिंध्या एका लाकडाच्या तुकड्यात अडकल्या आहेत . तर कधी वाटायचे ह्या छोट्या छोट्या आकारांच्या रंगाच्या फटकाऱ्यांमूळे या चित्रात एक वेगळी रंगसंगती तयार झाली आहे . संपूर्ण चित्रात एक निर्जर निवांत शांतता पसरली आहे असे वाटायचे. कधी वाटायचे एक निवांत बेदरकार वाहणारी नदी एका नादभऱ्या तालात मनसोक्तपणे , स्वच्छन्दीपणे वहात आहे . ते चित्र गतिमान वाटायचे तर काही अँगलमधून शांत वाटायचे . अनेकवेळा पाहूनही मला त्यावेळी त्याचा अर्थ नक्की समजला नव्हता . त्या चित्राचे न समजलेले आकार , रंग , चित्राची रचना कित्येक वर्ष कायमची डोक्यात ठाण मांडून बसलेली होती . ते अमूर्त चित्र नक्कीच विसरण्यासारखे नव्हते .

पावसाळा संपल्यामूळे आज सकाळी सगळीकडे स्वच्छ वातावरण होते . मेणवली गावाजवळ कृष्णा नदी वाहते तेथे निवांतपणे फिरायला नदीकिनारी गेलो होतो . सगळीकडे हिरवागार परिसर , थंड हवा व नुकतीच सुर्याची किरणे पडत असल्याने पाण्याचा खळखळाट व त्या पाण्यावरील प्रतिबिंब मोत्याचा सर पडल्यासारखे चमकत होते . अनेकविध पक्षांच्या चिवचिवटामूळे आसंमतात एक वेगळे नादभरे संगीत कानांवर पडत होते .

नदीच्या किनाऱ्यावर चालताना मात्र एकदम वेगळेच अद्भूत चित्र दिसले . नदीच्या प्रवाहातून वहात आलेली घाण ,माणसांनी टाकलेली रंगीबेरंगी फाटलेले कपडे , प्लास्टीकच्या पिशव्या , बारदाने , थर्माकोलच्या वस्तू , बिसलरीच्या बाटल्या , जुन्या बॅगा , वापरलेल्या बूटांच्या व चपलेच्या जोड्या , झाडांच्या मोठमोठ्या बुंध्यावर व लटकत्या फांद्यांवर लोंबकळत होत्या . 

ती लाल ,पिवळी , जांभळी असंख्य अनेकरंगी छोटी छोटी फाटकी लफ्तरे निसर्गाच्या मोठ्या कॅनव्हासवर जणू अमूर्त चित्रांसारखी वाऱ्यावर डोलत होती . त्याच्या एकत्रित असण्याने ,फडकण्यामूळे त्या कॅनव्हासला एक अद्भूत गुढता निर्माण झाली होती . त्या चमकणाऱ्या सुर्यकिरणांच्या साक्षीने तो कॅनव्हास आता एका मोठ्या अमूर्त पेंटींग असल्यासारखाच भासत होता . 

तीस वर्षानंतर त्या अमूर्त चित्राचा विषय आता मनामध्ये हळूहळू पूर्णपणे उलघडत होता . माणसांनी टाकलेल्या अनेक बिनवापराच्या वस्तू , माणसांनी टाकलेला कचरा माणसांसाठीच  किनाऱ्यावर मुक्तपणे सोडून नदी मात्र स्वच्छपणे पाण्याच्या प्रवाहाचा खळखळाट करत नव्या उर्जेने , नव्या उमेदीने , नव्या धेय्याने , नव्या आकांक्षेने वाहत चालली होती 

नव्या अमूर्ततेच्या शोधात . . . . 

कोणतीही अपेक्षा , कोणतीही गुंतागुंत ,  कोणतीही तक्रार न करता ,मनात कोणतीही आढी न ठेवता स्वच्छ पाण्यासोबत नदी वेगाने वाहत चालली होती 

नव्या अमूर्ततेच्या शोधात . . . . . . 

आपणही कोणती अढी , कोणत्या इच्छा , कोणतेही वादविवाद डोक्यात न ठेवता नदीसारखे स्वच्छ वहात राहत राहीले पाहीजे कशातही गुंतून न राहता.  सगळा जात , पात, धर्म , उच्च , नीच आशा , अपेक्षांचा साचलेला डोक्यातला कचरा , राग , लोभ, मोठेपणाची हाव किनार्‍यावरच सोडून दिली पाहीजे आणि जीवनात मुक्तपणे आशाविरहित निर्विकार प्रवास केला पाहीजे …. नदीप्रमाणे  

नव्या अमूर्ततेच्या शोधात…….

नव्या अमूर्ततेच्या शोधात…….

© श्री सुनील काळे

संपर्क – 32, निसर्ग बंगला, मेणवली रोड, स्वप्नपूर्ती मंगल कार्यालयाजवळ, मु .पो. भोगाव, ता. वाई, जि.सातारा – ४१२८०३. 

ईमेल : [email protected]

मोब. 9423966486, 9518527566

सौ. गौरी गाडेकर

 मनमंजुषेतून 

☆ पाठीवर हात असू दे… – लेखक : श्री जयंत विद्वांस ☆ प्रस्तुती – सौ. गौरी गाडेकर ☆

तुटपुंज्या पगारात पै पै बाजूला काढून गणपतीला गावाला नेणारे वडील आठवतात, जिच्या चपलेचा सोडल्यास इतर कुठलाही कुरकुर आवाज न करणारी आई आठवते, पहाटेच्या अंधारात वडिलांची विहिरीवरची आंघोळ, ते मंत्रपठण आठवतं, आईच्या आवरून घेण्यासाठीच्या हाका आणि आजीनी गोधडी बाजूला करून गालावरून फिरवलेला खरबरीत हात आठवतो, ‘झोपलाय तर झोपू दे गं, रस्त्यात खड्डे की खड्ड्यात रस्ता कळत नाही, अंग दुखत असेल, मुंबैहून यष्टीनी यायचं म्हणजे खायचं काम नाहीये, आरत्या व्हायच्या वेळेस उठेल बरोब्बर आणि मेले सगळे एकदम उठले तर पाणी कशात तापवशील एवढ्या सगळ्यांसाठी’ असं म्हणायची.

मला कायम प्रश्न पडायचा, असल्या खरबरीत हातांनी एवढे सुंदर, मऊसूत, एकसारखे पांढरेशुभ्र मोदक ती कशी काय करते? तिला विचारलं तर ती धपाटा घालून म्हणाली होती, ‘ रांडेच्या, माया लागते रे त्यासाठी मनात, पारीला चिकटून येते मग ती, पारी हातात फिरते ना तेव्हा देवाचं म्हणते मी, चिरा सांधतो रे तो सगळ्या, नावं माझं मेलीचं होतं ‘..  

आता यातलं कुणीही नाही. काय एकेक आठवणी असतात बघा, आईचा मोदक फुटू नये म्हणून मी तिच्याजवळ बसून देवाचं म्हणायचो लहानपणी…  वेडेपणा नुसता सगळा.   

काय एकातून एक आठवत जातं बघा. आरत्या झाल्यावर आजीला नमस्कार केला की ती दोन तीन मिनिटांचा आशीर्वाद पुटपुटायची. आजोबा जानव्याची किल्ली दाखवून लपवलेल्या खाऊची, गमतीची लालूच दाखवायचे आणि खुणेने म्हणायचे, ‘ ये इकडे, तिचं संपायचं नाही ‘. 

सात दिवस हा हा म्हणता सरायचे….  विसर्जनाला जाताना आजी आजोबा नि:शब्द रडायचे. लहानपणी वाटायचं त्यात काय रडण्यासारखं आहे, आता कळतं. आपलाही काळ आता सरत चाललाय, एक दिवस आपल्यावर हीच वेळ, असंच वाटत असावं का?

आजोबा गणपती उचलताना म्हणायचे, ‘ पुढच्या वर्षी मी नसलो तरी चिंतामणी करेल हो तुझं सगळं नीट, पाठीवर हात असू दे तुझा सगळ्यांच्या ‘. 

मग सगळे भरल्या डोळ्यांनी पाय ओढत नदीकडे जायचे. लहानपणी कळायचं नाही एवढं पण तेव्हाही नदीवरून परत येताना काहीतरी हरवल्यासारखं, विसरून आल्यासारखं वाटायचं. 

दुसऱ्या दिवशी निघताना आज्जी तोंडावरून हात फिरवायची आणि बोळक्या तोंडानी आवाज करत पापी घ्यायची. आमच्या निघायच्या वेळेला आजोबा उगाच लक्षात नसल्यासारखं अंगणात कामं करत रहायचे. आम्हांला सोडायला पुलावर यायचे गड्यासोबत आणि गाडी सुटली की नदीवरून परत चालल्यासारखे हळू हळू परत जायचे. 

घरातल्या सगळ्या मोठ्या माणसांचं विसर्जन करून सुद्धा खूप काळ लोटलाय आता. त्यांच्यामागे जमेल तेवढा उत्सव केला. पण त्यात मन काही रमलं नाही एवढं खरं. 

आयुष्याचे सरळ सरळ दोन भाग पडले, एक त्यांच्यासह, एक त्यांच्याशिवाय. आता उकडीचा मोदक तोंडात जाताना आजीच्या, आईच्या खरबरीत हाताचा स्पर्श ओठाला व्हावा असं वाटून जातं. आता तो कितीही चविष्ट असला तरी घशाखाली आवंढ्याची सोबत असल्याशिवाय जात नाही.

माझंही वय विसर्जनाच्या आसपासच आहे म्हणा आता. पाटावर बसून मीही तयार आहे.

पण विसर्जनाची मिरवणूक बघितली की मला हसू येतं. देवाला सुद्धा नंबर लागल्याशिवाय विसर्जन सोहळा नाही तिथे माझ्यासारख्या सामान्याची काय कथा !  

प्रत्येकाची ‘अनंत चतुर्दशी’ ठरलेली आहे….”कधी”? एवढाच काय तो जीवघेणा प्रश्नं. 

चला, आता एकूणच सगळं घाईनी आवरायला हवंय, नाहीतर विनायकराव उखडायचे उगाच. .

लेखक : श्री जयंत विद्वांस

(जवळ आलेल्या चतुर्दशीला नजरेआड करून, नव्हे तिच्या आगमनाची चाहूल टाळून चतुर्थीचा  आभास निर्माण करणाऱ्या, आणि स्वतः “अनंत” असल्याची दिशाभूल करून घेणाऱ्या माझ्या पिढीला समर्पित…) 

संग्राहिका – सौ. गौरी गाडेकर

संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.

फोन नं. 9820206306

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डॉ गोपालकृष्ण गावडे

 मनमंजुषेतून 

☆ तीन प्रकारचे भारतीय — भाग-3 ☆ डॉ गोपालकृष्ण गावडे ☆

(पण काळाच्या ताकतीपुढे सर्वांना झुकावेच लागते. हळूहळू का होईना पण सर्व कालबाह्य प्रथापरंपरांचा नाश होतोच.) – इथून पुढे —-

परंपराबद्दल माझी समज मी आपल्याला सांगितली. पण खरे विचाराल तर मी विचारलेला प्रश्न सनातन परंपरांबद्दल नव्हताच मुळी!  उत्तर देणाऱ्या व्यक्तीचा जगण्याकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन किती सकारात्मक आहे हे तपासण्यासाठीची ही परीक्षा होती. तुमच्या मनाला हा प्रश्न पडेलच की तुमची परीक्षा घेऊन मला काय मिळाले? मला तुमच्याकडून काहीच नकोय. उलट मलाच तुम्हाला काही तरी द्यायचे आहे. मला तुम्हाला द्यायचे आहे सकारात्मक विचारांनी जगण्याचे भान! 

आमुक समाजातील सर्व परंपरावर चांगल्या आहेत किंवा वाईट आहेत असा जनरल शिक्का मारणा-या व्यक्तीचा आयुष्याकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन त्यातून दिसतो.  सर्व चांगल्या परंपरा असणारा आदर्श समाज कुठेही अस्तित्वात नाही. तसेच सर्वच परंपरा खराब असणारा समाजही कुठे अस्तित्वात नाही. प्रत्येक समाजात काही चांगल्या तर काही वाईट प्रथापरंपरा आहेत.  परंपराच काय तर आपल्या वाट्याला आलेले व्यक्ती, वस्तू, ठिकाण, प्रसंग वा संस्था यापैकी काहीही परिपुर्ण नाही. त्यात चांगल्या आणि वाईट अशा दोन्ही गोष्टी आहेत. आपण स्वतःतरी कुठे परिपुर्ण आहोत? मग जगाकडून परिपुर्णतेची अपेक्षा ठेवायचा अधिकार आपल्याला कसा असेल? 

आपले सकारात्मक आणि नकारात्मक विचार आपल्या मानसिकतेवर कसा परिणाम करतात ते पाहू. नवरा बायकोचे उदाहारण घेऊ. नवरा-बायको दोघेही परिपुर्ण नाहीत. दोघांमध्येही चांगले-वाईट गुण आहेत. बायकोने नव-यातील केवळ चांगले गुण पहायला सुरवात केली. या सकारात्मक विचारांमुळे काही वेळात ‘आपल्याला देवासारखा नवरा मिळाला आहे’ अशी भावना बायकोच्या मनात निर्माण होते. ही भावना बायकोच्या मनाला सुखावणारी आहे. या भावनेने तिच्या मनात वैवाहिक जिवनाविषयी समाधान निर्माण होते. आता त्याच बायकोने त्याच नव-यामधील सर्व दुर्गुण पहायला सुरूवात केली. तासाभरात तिला जाणवेल की ‘मला राक्षस नवरा मिळाला आहे’. ही भावना बायकोच्या मनात दुःख निर्माण करणारी आहे. या भावनेने तिच्या मनात वैवाहिक जिवनाविषयी असमाधान निर्माण होणार आहे. दुःख आणि असमाधानाने भरलेले मन सुख आणि समाधान शोधायला बाहेर पडते. आनंद आणि समाधान मिळवायचा एकच मार्ग आपण शिकलेलो असतो. अपेक्षा ठेवायच्या आणि त्या पुर्ण करायच्या. अपेक्षा पुर्ण झाल्या की मन, तात्पुरते का होईना पण, आनंदी आणि समाधानी होते. या अपेक्षा असतात तरी कुठल्या? कुणाला सत्ता हवी असते तर कुणाला संपत्ती मिळवून आनंद मिळतो. कुणी प्रतिष्ठेच्या मागे लागतो तर कुणी मुलांच्या यशात आनंद शोधतो. पुरेशा प्रमाणात सत्ता, संपत्ती, संतती, प्रतिष्ठा, आरोग्य आणि गोड नातेसंबंध मिळालेले असतील तर अशा व्यक्तीचे आयुष्य यशस्वी झाले असे आपण म्हणतो. 

अपेक्षांच्या शेवटी थोडाफार आनंद असला तरी अपेक्षापुर्तीचा मार्ग मात्र काटेरी आहे. यशाची अपेक्षा निर्माण झाली की सोबत अपयशाची भीती आपोआप निर्माण होते. भीती ही मोठी त्रासदायक भावना आहे. तिचे लवकरात लवकर निरसन करणे क्रमप्राप्त ठरते. मग भीतीचे कारण आणि उपाय शोधण्यासाठी चिंतन चालू होते. यशाच्या अपेक्षेच्या प्रमाणात अपयशाची भीती वाढते आणि भीतीच्या प्रमाणात चिंतन गहन होत जाते. चिंतन गहन झाले की त्यालाच चिंता असे म्हणतात. चिंता मनासाठी अतिशय खराब असते.

“चिता मृत शरीरको एक बार मे जला डालती है.

लेकीन चिंता जिंदा मन को हर वक्त जलाती रहती है.”

प्रत्येक व्यक्तीच्या वाट्याला आलेल्या व्यक्ती, वस्तू, ठिकाण, प्रसंग, संस्थांपैकी काहीही परिपुर्ण नाही. त्यात चांगल्या आणि वाईट दोन्ही गोष्टी आहेत. बघायचे काय याचे स्वातंत्रही प्रत्येकाला आहे. तरी केवळ वाईट गोष्टी बघून स्वतःच्या मनात दुःख, असमाधान, अपेक्षा, भीती आणि चिंता अशा त्रासदायक भावनांना जन्म देणे कितपत शहाणपणाचे आहे? हा एक प्रकारे आत्मघातच आहे.

मानसशास्त्रज्ञांच्या मते माणसाच्या मनात येणाऱ्या विचारांपैकी ८०% विचार हे आत्मघाती नकारात्मक विचार असतात. यामागे नेमके कारण काय? सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही गोष्टी समोर असताना लोक स्वतःलाच दुःखी करणाऱ्या नकारात्मक गोष्टीच का पाहतात?

जसे पाणी चढाकडून उताराकडे सहज वाहते तसाच मानवी मनाचा सहज प्रवाह सकारात्मकतेकडून नकारात्मतेकडे असतो. आपल्या आजुबाजुला असलेल्या सर्व सकारात्मक गोष्टी या अपेक्षित असतात. अपेक्षित गोष्टी जागेवर असतील तर मेंदू त्याची नोंद सुद्धा घेत नाही. उदा. गृहणीने नेहमीप्रमाणे जेवनात अपेक्षित मीठ घातले तर त्याचे कुणी कौतुक करत नाही. याउलट सर्व नकारात्मक गोष्टी या अनपेक्षित असतात. उदा. नेहमी सुग्रण स्वयंपाक करणाऱ्या गृहणीने जेवनात जास्त किंवा कमी मीठ घातले तर सर्वजन लगेच ते बोलून दाखवतात. अनपेक्षित गोष्टी समोर आल्या तर आपल्या मेंदूला धक्का बसतो. मेंदू त्याची तात्काळ दखल घेतो. त्या धक्कादायक नकारात्मक गोष्टीची कारणमिमांसा होते. ती गोष्ट परत घडणार नाही यासाठी उपाय शोधले जातात. या चिंतनात एका नकारात्मक विचारांमधून दुसरा नकारत्मक विचार जन्माला येतो. प्रत्येक नकारात्मक विचाराचा शेवट दुःख, असमाधान, अपेक्षा, भीती आणि चिंतेत होतो.

प्रत्येकाला मनाच्या सहज प्रवाहाविरूद्ध नकारात्मकतेकडून सकारात्मकतेकडे प्रयत्नपुर्वक जायचे आहे याचे भान देण्यासाठी हा लेख लिहला आहे. मी सुद्धा हीच धडपड करतो आहे. मनाच्या प्रवाहासोबत दुःख आणि असमाधानाकडे वाहावत जायला प्रयत्न करावे लागत नाहीत. पण प्रवाहाविरूद्ध सुख आणि समाधानाकडे आयुष्याची नाव न्यायची असेल तर मात्र तिला सतत वल्हवावे लागते. हे भान सुटले आणि वल्हवणे थांबले की लगेच आपली नाव नकारात्मतेकडे वाहू लागते. एका बाजुला आपल्या वाट्याला आलेल्या सर्व सकारात्मक गोष्टी प्रयत्नपूर्वक शोधून त्यांची प्रशंसा झालीच पाहिजे. दुसऱ्या बाजुला धक्कादायकपणे समोर आलेल्या नकारात्मक गोष्टींना चघळत बसण्यात आत्मघात आहे याचे सदैव भान ठेवावे लागणार आहे. पण कुणी कर्तव्यास चुकले तरी पदरी दुःखच पडते. त्यामुळे नकारात्मक गोष्टी सुधारण्यासाठी आपल्या आवाक्यात असणारी आवश्यक ती कृती करून झाली की नकारात्मक गोष्टींशी गांधींजींच्या तीन माकडांप्रमाणे वागायचे. 

बुरा मत देखो

बुरा मत बोलो

बुरा मत सुनो

नकारात्मकतेकडून सकारात्मतेकडे जाण्याचे भान प्रत्येकामध्ये सदैव जागृत व्हावे हीच परमेश्वर चरणी प्रार्थना ! 

– समाप्त –

©  डॉ गोपालकृष्ण गावडे

सिटी फर्टिलिटी सेंटर आणि गुरूदत्त डायग्नोस्टिक सेंटर

सिंहगड रोड, पुणे 

मो 9766325050

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री सतीश मोघे

 मनमंजुषेतून 

☆ बा गणेशा !… ☆ श्री सतीश मोघे ☆

बा गणेशा ! येण्याचे आवाहन करत असतांनाच तुझ्या विसर्जनाची तारीख आम्ही निश्चित करत असतो. मुर्तीच्या ठायी देवत्व पाहिल्यावर तिचे विसर्जन करणे योग्य नाही, या समर्थांनी सांगितलेल्या सीमांचे जाणीवपूर्वक उल्लंघन आम्ही करत असतो. पण हा आमचा अपराध तू पोटी घालतोस. या उल्लंघनासाठी खरे तर आम्हाला तू दंड करायला हवा. पण तसे न करता उदंड उत्साह, आनंदाचे दान तू पदरात टाकून जातोस. ज्या प्रसन्न मुद्रेने येतोस, त्याच प्रसन्न मुद्रेने निरोप घेता होतोस.

‘तू अनादि, तू अनंत’ हे आम्ही जाणत का नाही ! तुझ्या व्यापक ब्रम्हस्वरूपाचा अनुभव घेऊन क्षणोक्षणी ब्रम्हचैतन्याची सळसळ आणि त्याच्या भेटीचा आनंद अनुभवणे, हीच मानवी जीवनाची इतिकर्तव्यता आहे, हे तूच दिलेल्या बुद्धीने आम्ही जाणून असतो. पण गरजा पूर्ण होऊनही इच्छा निर्माण होत राहतात. त्या अनंत इच्छांच्या मागे धावण्यात काळ लोटत असतो. तुला जाणण्यासाठी वेळच शिल्लक रहात नाही. पण तुला जाणणे, तुझे ध्यान करणे, किमान तुझ्याविषयीची कृतज्ञता व्यक्त करणे आवश्यक आहे, याची जाणीव मात्र आत खोलवर असते. ही जाणीवच वर्षातून दीड दिवस, तीन दिवस, पाच दिवस, दहा दिवस का होईना, तुझ्यासाठी वेळ काढायला भाग पाडते. या दहा दिवसात तुझे व्यापक स्वरूप जाणणे शक्य नाही, हे आम्हाला ठाऊक असते. मग या व्यापक रूपाला आम्ही मुर्तीत पाहतो. छोट्याश्या मुर्तीच्या ठायी व्यापक ब्रम्हचैतन्याचा अनुभव घेऊ पाहतो. आभासी विश्वातले भास खरे मानून तुझ्या भेटीचा आनंद आम्ही घेऊ पाहतो. तू हा आनंद आम्हाला घेऊ देतोस. ‘तुका म्हणे कैसे आंधळे हे जन, गेले विसरुन खऱ्या देवा’,हे तुकारामानी म्हटलेले चालतं. विठ्ठलाने असं म्हणायचं नसतं, हे तू जाणतोस.काही दिवस का होईना, तहान भूक विसरून केवळ आपल्या भेटीच्या ओढीने येणाऱ्या भक्तांना दर्शनाचे, भेटीचे सुख घेऊ दयायचे असते, खरा भक्तीमार्ग सांगण्याची, दाखविण्याची ती वेळ नसते, हे भगवान पांडुरंग जाणतो, तसेच तुही जाणतोस. व्यग्र जीवनात वेळ काढून तुझ्या आगमनाची प्रतिक्षा करणाऱ्या, तुला स्थापन करणाऱ्या, तेवढे दिवस का होईना तुझी मनोभावे पूजा करणाऱ्या आम्हा भाविकजनांना मुर्तीच्याच ठायी भेटीचा, चैतन्याचा अनुभव तु सुखेनैव घेऊ देतोस. 

मुर्तीच्या रुपाच्या बाबतीत तर पांडुरंगाच्याही एक पाऊल तू पुढे. पांडुरंगाची मुर्ती ठरलेली. काळ्या पाषाणाची, कटेवरी कर, कानी कुंडले. तुझे मात्र तसे नाही. तुला घडविण्याची सृजनशीलता आणि कल्पकता यांना तू पूर्ण वाव देतोस. तू म्हणजे एखाद्या चित्रकाराचे ॲबस्ट्रॅक्ट पेंटिंग. त्यात तुला कोणीही, त्याला हवे तसे पाहू शकतो, हवे तसे घेऊ शकतो. कुणी तुला मूषकावर बसवतो, कुणी नंदीवर, कुणी कैलासावर तर कुणी चांद्रयानावर. विशिष्ट वाहनाचाही तुझा आग्रह नाही. कुणी तुला उभे ठेवतो, कुणी बसवितो यावरही तुझा आक्षेप नाही. केवळ गजानन आणि लंबोदर या दोन गोष्टी अंतर्भूत करून हवे तसे घडवून घ्यायला तू तयार असतोस.मुर्ती, बनविण्यापासून ते विसर्जनापर्यंत तुझ्या कोणत्याही अटी, शर्ती नाहीत. आम्हाला हवे तसे तू करू देतोस. आम्ही म्हणू तेव्हा निरोप घेतोस. बरे, निरोप घेतांना पुन्हा दूषणे लावत नाहीस वा खडे बोलही ऐकवत नाहीस. खरे सांगू… तू जेवढे आम्हाला मनाप्रमाणे करू देतोस, वागू देतोस ना, तेवढे दुसरे कुणीच करू देत नाहीत, वागू देत नाहीत. म्हणुनही असेल कदाचित….. तू आम्हाला सर्वांहून अधिक प्रिय आहेस.

तुझी मूर्ती साकारण्याचे कौशल्य तरी आमच्याकडे कुठे आहे ? आमच्यापैकी बोटावर मोजता येतील एवढयाच भाविकांना हे जमते. बाकी आम्ही सारे मुर्तीकाराने त्यांच्या कल्पकतेतून घडविलेल्या मूर्तींमधून तुझी मूर्ती निवडतो. ती निवडतांनाही मोजमाप घेऊन. घरात तुझ्यासाठी जागा किती, हे मोजतो. त्यानुसार तुझी उंची ठरवतो.  मुर्तीकाराने तुझी स्थापना केली असते, प्रदर्शन सजवले असते.त्यातून आमच्या मोजमापात बसणाऱ्या मुर्तीची आम्ही निवड करतो. तुला आणायचे मोजूनमापून. तुला ठेवायचे तेही काही दिवस मोजून. आमचे सर्वच मोजून मापून. पण तू मात्र या मोबदल्यात अमाप उत्साह आणि चैतन्याचे माप पदरात टाकून जातोस. समोरचा  कितीही मोजून मापून करत असो, आपण मात्र स्वतःला उधळतांना हिशेबी राहू नये, अशी छान शिकवण कृतीतून देऊन जातोस.

काही तुला विसर्जीत करतात, काही करत नाहीत..कायमचे घरात ठेवतात.तर काही ‘मुर्तीत देवच नसतो’, अशी वैचारिक बैठक असल्याने तुला स्थापितही करत नाहीत. महर्षि व्यासांचे महाभारत तुझ्या लेखणीतून उतरलेले. त्यातले अनेक दाखले देऊन, तुला विरोध करणाऱ्यांना खरे तर तू निरुत्तर करु शकतोस. पण तसे तू करत नाहीस. भूतलावावर आल्यावर समाजात वावरतांना सर्वांनीच तुला मोठे मानले पाहिजे, असा तूझा आग्रह नाही. विरोधी विचारधारेचाही तू आदर करतोस. तात्विक वाद घालून तिचे खंडन करुन स्वत:ची पाठ थोपटून घेण्याचाही तुझा स्वभाव नाही.  समाजभान राखण्यासाठी अंगी सहनशीलता, सहिष्णूता असणे आवश्यक असते, याचा परिपाठ तू घालून देतोस. प्रत्येक वेळी आपल्याविरुद्ध कुणी काही बोलले तर लगेच त्याच्या अंगावर धावून जाऊन, तात्विक वाद घालून, त्याच्या बोलण्याचे खंडन करुन, आपला तात्विक विजय उन्मादाने साजरा करायचा नसतो. समोरच्याचा मत व्यक्त करण्याचा अधिकार मान्य करायचा असतो, याची शिकवणच तू देत असतोस. म्हणूनच असेल कदाचित…. तुझे आगमन, वास्तव्य आणि विसर्जन यात आम्ही प्रत्येकजणच दुसऱ्याला स्वातंत्र्य देत असतो. तेवढे दिवस तरी दुसऱ्याच्या घरात डोकावून न पटणाऱ्या गोष्टींवर भाष्य करणे, वाद घालणे आम्ही टाळत असतो.

बा गणेशा ! तुझ्या आणखी एका गुणाचे आम्हाला खूप अप्रूप वाटते. सुखाने जगण्यासाठी तूझा हा गुण आत्मसात करायलाच हवा. हा गुण म्हणजे जीवन ‘तटस्थ साक्षीभावाने’ जगणं. खरं तर आम्हीच तुला बोलावतो. स्थापित करतो. पण तीन वेळच्या आरत्या सोडल्या तर तुझ्याकडे लक्ष द्यायला आम्हाला वेळही नसतो. यावरही तुझा आक्षेप नाही. सकाळची फुलं तुला संध्याकाळी… बऱ्याचदा तर दुसऱ्या दिवशीही अर्पण करतो.. यावर तुझा आक्षेप नाही. नैवेद्य, आरती कधी वेळेत तर कधी उशीरा, तरीही तूझा आक्षेप नाही. हळदी, कुंकू थोडेसे जास्त लागले तरी लागलीच रुमालाने ते पुसणाऱ्या स्त्रिया आम्ही पाहतो. पण  येणारा प्रत्येकजण तुला हळदी-कुंकू लावत असतो. बऱ्याचदा ते तुझ्या डोळयातही जाते. तिकडेही आमचे लक्ष जात नाही, गेले तर बऱ्याच उशिरा जाते. त्याविषयी तुझी तक्रार नाही. स्थापना करतांना वर्षानुवर्षे तेच दागिने घातले तरी तुझी तक्रार नाही, विसर्जन करतांना दागिने काढले तरी तुझी तक्रार नाही. भक्तीगीतं लावली म्हणून तू अधिक प्रसन्न नाहीस वा नको ती गाणी लावली म्हणून तू नाराज नाहीस. ही तुझी तटस्थ साक्षीभावाने राहण्याची वृत्ती, हे आमचे खरे आकर्षण आहे. मधूनच वाटते, तू प्रकट व्हावेस, खडे बोल ऐकवावेस, खरे काय हे सांगावे. पण तू असे करत नाहीस. 

तटस्थता कधी अज्ञानातून येते,तर कधी ज्ञानातून. तुझी तटस्थता ज्ञानातून आलेली. तू जाणून असतोस.. तूझ्या खऱ्या, व्यापक, अनंत रूपाला. कोणी मोठी मुर्ती केली म्हणून तू मोठा होत नाहीस, लहान मूर्ती केली म्हणून लहान होत नाहीस, हे तू जाणून असतोस. आपल्या व्यापक स्वरूपाचे ज्ञान असले आणि या जगात आपण काही दिवसाचे पाहुणे आहोत याचे भान असले की घडणाऱ्या गोष्टींकडे तटस्थपणे साक्षीदार म्हणून पाहता येते. त्यातल्या काही मनासारख्या आहेत म्हणून उन्माद नाही आणि काही मनाविरुद्ध आहेत म्हणून दु:ख, तक्रार नाही, असे होऊन जाते. आमच्यासाठी तू जडमुर्तीत येतोस. आमच्या आनंदाचे निमित्त होतोस. तुला निमित्त करून, आनंद भोगुन आम्ही तुझे विसर्जन केले तरी पुन्हा मूळ व्यापक रुपात विलीन होण्याच्या आनंदात ‘तुझा केवळ वापर आम्ही केला’, अशी नैराश्याची भावना नाही. बा गणेशा ! द्यायचाच झाला तर  होणाऱ्या गोष्टींकडे तटस्थ साक्षीभावाने बघण्याचा हा तुझा दृष्टीकोन आम्हाला कायमचा देऊन जा. म्हणजे दीड दिवसाचा आमच्या आयुष्यातला हा आनंदसोहळा वर्षभर सुरु राहील.  

बा गणेशा ! या आपल्या संवादातही आता निरोपाची वेळ झाली आहे. खरे तर तू आमचा, सृष्टीचा निर्माता. पण आमच्या हातून निर्माण होतोस, आमच्या हातून विसर्जित होतोस. कधी विसर्जित करायचे, हे ठरविण्याचा अधिकार आम्हाला देतोस. जन्माला आला त्याला विसर्जित व्हायचे आहे आणि जो जन्माला घालतो त्यालाच,  विसर्जित कधी करायचे याचा अधिकार असतो, या दोन गोष्टी तू ठसवतोस. या गोष्टी आम्ही नक्कीच ठसवून घेऊ.तू ठरवशील त्याप्रमाणे विसर्जन स्वीकारू. तोपर्यंत आम्हाला सांभाळून घे.

निरोप घेतो आता आम्हा आज्ञा असावी

चुकले आमचे काही त्याची क्षमा असावी… 

© श्री सतीश मोघे

मो – +91 9167558555

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री संभाजी बबन गायके

 इंद्रधनुष्य 

☆ आभाळाचा भार ! ☆ श्री संभाजी बबन गायके ☆

फुलांनी शाकारलेली शवपेटी….शवपेटीवरील त्या कोवळया फुलांचेही चेहरे मलूल झालेले !

शवपेटीवर आपल्या भारताचा तिरंगा राष्ट्रध्वज पांघरलेला. सभोवताली भरून राहिलेल्या नीरवतेला खूप काही बोलायचे आहे…पण शब्द सुचत नाहीयेत..सुचलेले ओठांपर्यंत येत नाहीयेत. आजवर कधीही न डगमगलेली पावलं आता ते आठ-दहा पावलांचं अंतर चालायला नकार देताहेत….खूप मोठं अंतर आहे हे..खूप मोठं ! पोटचा एकुलता एक लेक शवपेटीत विसावलाय….त्याने आपल्या शवपेटीवर फुलं वहावीत असं स्वप्न पाहिलं होतं मी कधी काळी…आणि आज मी त्याच्या आणि तो माझ्या भूमिकेत आहे…मी उभा आणि तो आडवा आहे जमिनीला समांतर….काही वेळानं तो जमिनीच्या आणखी जवळ जाईल…तिच्या कुशीत चिरनिद्रा घ्यायला ! कुणी तरी पाठीमागे उभे राहिलं आहे…मागून माझे दोन्ही दंड धरले आहेत मला आधार देण्यासाठी. आता यापुढे दुसरा कुठलाही आधार पुरेसा ठरणार नाही आयुष्यात…..आधारवड उन्मळून पडलाय माझ्या हृदयातील अंगणातला.

मी शवपेटीजवळ पोहोचलो…त्याच्या डोक्याच्या बाजूला. लहानपणी कितीतरी वेळा तो मांडीवर येऊन निजायचा आणि मी त्याचं मस्तक कुरवाळू लागायचो…आताही हात पुढे झाले सवयीने. पण त्याचं मस्तक थंड….डोळे अलगद मिटलेले ! मी मला आधार देणा-याला स्पर्शातून सांगितले…आता मला एकट्याने उभं राहू द्यात माझ्या मुलाच्या सन्निध !

देशाच्या सेवेत दाखल झालो तेव्हा हुतात्म्यांच्या पार्थिवांवर पुष्पचक्रं वाहण्याचे प्रसंग येतीलच हे ठाऊक होतंच. तसं अनेक वेळा घडलंही. किंबहुना एखादे दिवशी आपणही अशाच एखाद्या शवपेटीत पहुडलेलं असू असंही वाटून जायचं….युद्धात मरणाची सवय करून घ्यावी लागते सैनिकांना…आपल्या माणसांचे क्षतविक्षत झालेले सुकुमार देह बघायचा सराव होऊन जातो डोळ्यांना…नजर मरून जाते ! पण मनालाही डोळे असतात…त्यांना असं काहीही पाहणं नामंजूर असतं. पण काय पहावं हे या डोळ्यांच्या हाती नसतं.

थरथरत्या हातांनी मी पुष्पचक्र हाती घेतलं. असं कितीसं वजन असेल त्या फुलांचं? खूप जड वाटली फुलं. आपण स्वप्नात नसू खासच. कारण दुःख स्वप्नात असं थेट मिठी मारत नाही….पण इथं तर प्रत्यक्ष स्वप्नानेच मिठी मारली आहे….मृत्यूला ! दोन पावलं मागं सरलो. दोन्ही पाय जुळवून उभे राहिलो…उजवा हात कोपरात वाकवून अगदी त्वरेने कपाळापर्यंत जायला हवा होता…पण या हातावर जन्माचं ओझं टाकलं होतं कुणीतरी. सावकाश हात कपाळापर्यंत नेला…सल्यूट ! जय हिंद साहेब !

हो…साहेब होतं पोरगं माझं. बापासारखंच त्यालाही पोलिस अधिकारी व्हायचं होतं….आणि बापाला सल्यूट ठोकायचा होता…पूर्ण गणवेशात. त्यानं खूप मेहनत घेतली आणि माझ्याच खात्यात अधिकारी पदावर विराजमान झाला. कामानं माझ्याही पुढं गेला. देशाचे,शांततेचे,माणुसकीचे,मानवतेचे शत्रू आसपास लपून छपून वावरत असताना…मृत्यूची छाया पावलांखालून निघून कधी डोईवर पडेल याचा नेम नसताना तो वर्दी आणि ईमान यांसाठी ठाम उभा राहिला. आमच्या गावांमध्ये मरण काही नवलाईचं नाही राहिलेलं…पण कुणाला स्वत:ला ते अजिबात नको आहे. पण त्याला सामोरं जाण्याशिवाय गती नाही जन्माला. मातीसाठी लढताना मातीत मिसळून जाण्याची तयारी ठेवावीच लागते.

जनाजा तयार आहे ! त्याचं अंतिम दर्शन घेण्यासाठी विशाल जनसमुदाय जमला आहे. मरणाच्या वाटेवर निघून जाणा-यासाठी लोक अमरत्वाच्या घोषणा देताहेत. रक्ताची नाती अश्रूंनी भिजलेली आहेत. मैत्रीच्या नात्यांना आपण बरेच काही गमावल्याची खंत आहे. आता चार पावलं त्याच्यासवे चालावे लागणार…पुढे कबरीनंतर तो आपल्या सोबत नाही चालणार. तो विसावणार आणि मी उसवणार…अंतर्बाह्य !

जनाजा उचलला गेला….खांद्यांवर विसावला ! मला त्याला शेवटचं खांद्यांवर खेळवायचं होतं….लहानपणी अनेकदा खांद्यांवर उचलून डोंगर,द-या,झाडं दाखवली होती, बाजारातून हिंडवून आणलं होतं. मी डाव्या खांद्यावर जनाज्याच्या उजव्या, जमिनीला समांतर असलेल्या आधारकाठीचा भार घेतला ! पृथ्वी इतकी जड असते? या विश्वाचं ओझं एवढं महाप्रचंड आहे? विश्वास नाही बसला !

अंत्ययात्रा मुक्कामी पोहोचली…म्हातारपणीसाठी लेकाच्या भरवशावर पाहिलेल्या सुखाच्या स्वप्नांच्या मातीची ओंजळ भरून घेतली आणि ती ओंजळ त्याच्या निर्जीव देहावर अलगद रिकामी केली आणि जन्मभरीचं ओझं आणि त्याच्या पराक्रमाची कथा सांगणारा राष्ट्रध्वज घेऊन घराकडे निघालो….आता एकांत हवा…रडण्यासाठी !

त्याची मोठी तसबीर. तो रूबाबदार गणवेशात. आता मात्र अगदी सरळ, ताठ उभा राहिलो..त्याच्या डोळ्यांत पाहिले…आणि अगदी कडक सल्यूट  बजावला…जय हिंद साहेब ! तो त्याच्या डोळ्यांतून म्हणत होता…कर्तव्यपूर्तीसाठी कामी आलो…..फक्र है !

आणि काळजावरचा भार उतरल्यासारखा भासला….शांतपणे आतल्या त्याच्या लेकाच्या पाळण्याकडे गेलो….त्याचं जणू प्रतिरूपच ते बाळ….दोन महिन्यांचं ! डोळे अलगद उघडझाप करीत टुकूटूकू पाहू लागलं माझ्याकडे….मी बाळाला उचलून छातीशी कवटाळलं….त्याचा भार नाही जाणवला मला ! तो निघून गेला….मला जगण्याचं कारण मागे ठेवून !

(जम्मू-कश्मिर पोलिस विभागाचे माजी डेप्यूटी इन्सपेक्टर जनरल गुलाम हसन भट यांचे चिरंजीव डेप्यूटी सुपरिटेंडेंट ऑफ पोलिस हमायूं भट साहेब अतिरेक्यांशी लढताना कामी आले. गुलाम भट साहेबांनी मोठ्या धैर्याने आपल्या मुलाला अखेरचा निरोप दिला. त्यांच्या भूमिकेतून लिहिलेले हे काल्पनिक मनोगत. याच अतिरेकीविरोधी कारवाईमध्ये हुतात्मा झालेल्या कर्नल मनप्रीत सिंग साहेब, मेजर आशिष धनौक साहेब, रायफलमॅन रविकुमार साहेब यांनाही तितकीच भावपूर्ण श्रद्धांजली.)  

© श्री संभाजी बबन गायके 

पुणे

9881298260

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डॉ गोपालकृष्ण गावडे

 मनमंजुषेतून 

☆ तीन प्रकारचे भारतीय — भाग-2 ☆ डॉ गोपालकृष्ण गावडे ☆

(जातीव्यवस्थेसारख्या काही दुष्ट परंपरा मात्र अजूनही थोड्या मुळ धरून आहेत.) –  इथून पुढे —

आता चांगल्या परंपरामागील तर्क लोक का विसरतात ते पाहू. अनेक प्रथा-परंपरा पाळणा-या लोकांला आज त्यामागील तर्क सांगता येत नाही. तर्क माहित नसला तरी लोक परंपरा पाळतात. त्यामुळे ते आपल्या परंपरांचे कम्युनिस्टांसमोर तार्किक समर्थन करू शकत नाहीत. कधी कधी परंपरा कालबाह्य झाली तरी त्याची कल्पना लोकांना येत नाही. परंपरांमागील तर्क हळूहळू कसे नष्ट होतात यावर एक सुंदर प्रयोग झाला आहे. माकडांसाठी एक मोठा पिंजरा तयार केला गेला. पिंजऱ्याच्या मध्यभागी शिडी लावली आणि शिडीच्या वर केळ्यांचा घड लावला. विस माकडांना पिंजऱ्यात सोडले. केळी खाण्यासाठी कुठलेही माकड शिडी चढू लागले की सर्व माकडांवर थंडगार पाण्याचे फवारा मारला जाई. हळूहळू माकडांना या दोन गोष्टींमधील संबंध कळाला. मग बहुतेक माकडांनी केळ्याचा मोह सोडला. पण काही आगाऊ माकडे अधूनमधून शिडी चढायचा प्रयत्न करत. अशा माकडांमुळे काही वेळा थंड पाण्याचे फवारे सहन करायला लागल्यावर इतर माकडांनी शिडी चढायचा प्रयत्न करणाऱ्या माकडाला धरून चोप द्यायला सुरवात केली. अशा प्रकारे आगाऊ माकडांची खोड मोडली गेली. मग काही दिवसांनी शास्रज्ञांनी त्या पिंजऱ्यातील एक माकड काढून त्या जागी एक नवीन माकड पिंजऱ्यात सोडले. आता पिंजऱ्यातील माकडांवर थंड पाण्याचे फवारे मारले जाणार नव्हते. केळ्याच्या आशेने नवीन माकड लगेच शिडी चढू लागले. लगेच इतर सर्व माकडांनी त्याला धरून चोप दिला. त्याने जेव्हा जेव्हा हा प्रयत्न केला तेव्हा तेव्हा त्याला चोप पडला. मग त्याने धडा घेत शिडी चढण्याचा नाद सोडून दिला. नंतर दुसरे एक जुने माकड बदलले गेले. त्या नव्या माकडानेही चोप खाऊन धडा घेतला. चोप देणाऱ्या माकडांमध्ये कधीही थंड पाण्याचा फवारा सहन न केलेले पहिले नवीन माकड पण होते. त्यानंतर शास्रज्ञांनी एक एक करत सर्व माकडे बदलून टाकली. आता थंड पाण्याच्या फवारा सहन करावा लागलेले एकही माकड पिंजऱ्यात नव्हते. तरी नव्याने आलेल्या प्रत्येक माकडाला शिडी चढण्याच्या प्रयत्नासाठी सर्वांकडून चोप खावा लागत होता. पिंजऱ्यातील कुठल्याही माकडाला हे माहित नव्हते की ते शिडी चढणा-या माकडाला आपण का मारत आहोत. पण परंपरेनुसार ते कृती मात्र करत होते. याबाबतचे जिवंत उदाहरण बेटी व्यवहारात देता येईल. पुर्वी आपल्या जातीतच मुलीचे लग्न कले जाई. त्या काळी व्यवसाय जातीनुसार ठरे. जात जन्माने ठरत असल्याने व्यवसायही जन्माने ठरे. सोनाराचे मुलं सोनारकाम करी तर लोहाराचे मुलं लोहारकाम करी. व्यवसायाच्या स्वरूपानुसार जातीतील प्रत्येक स्री-पुरूषाला शारीरिक आणि मानसिक श्रम पडत. प्रत्येक व्यवसायाच्या उत्पन्नक्षमतेला मर्यादा असत. त्यामुळे प्रत्येक जातीतील व्यक्तीच्या वाट्याला ठराविक आर्थिक परिस्थिती, ठराविक सुखसुविधा आणि ठराविक त्याग येई. प्रत्येक मुलं आपल्या आईबापाकडे पाहून मोठेपणी आपल्या वाट्याला येणाऱ्या सुखसुविधांचा आणि त्यागाचा अंदाज बांधत असे. त्याप्रमाणे मुलांची मानसिक आणि शारीरिक तयारी लहानपणापासून होत असे. श्रिमंत सोनाराच्या घरात वाढलेल्या मुलीने गरीब लोहाराच्या मुलासोबत लग्न केल्यास तिला सुविधांचा अभाव असलेल्या घरी रहावे लागे. लोहाराच्या स्री प्रमाणे भाता चालवणे तसेच तापल्या लोखंडावर घणाचे घाव घालण्यासारखे अंगमेहनीचे कामे करावी लागत. लोहाराच्या घरातील अशा वातावरणात राहण्यासाठी सोनाराच्या मुलीची मानसिक आणि शारीरिक तयारी झालेली नसे. तरी नव-यावरील प्रेमापोटी वा जननिंदेच्या भयापोटी शंभरातील ऐंशी मुली या नवीन वातावरणाशी कशाबशा जुळवून घेतील असे आपण गृहीत धरू. विस मुलींना मात्र नव्या वातावरणाशी जुळवून घेता येणार नाही.  त्या शेवटी कंटाळून काडीमोड घेतील. तोपर्यंत जन्माला आलेल्या मुलांच्या संगोपनाचा प्रश्न निर्माण होईल. विस जोडप्यांचा काडीमोड झाल्यावर आता समाजात असे चाळीस लोक फिरू लागतील ज्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक गरजा अपुर्ण आहेत. ‘बुभुक्षिता किं न करोती पापम्’ यासुत्रानुसार शारीरिक गरजांसाठी भुकेलेले हे लोक समाज अमान्य संबंधांमध्ये लिप्त होत. आता हे चाळीस लोक आणखी चाळीस कुटुंबांसाठी डोकेदुखी ठरत. भावनांच्या आहारी जाऊन अनेक गुन्हे घडत. अशा प्रकारे कुटुंव्यवस्था बिघडे आणि त्यामुळे समाजव्यवस्थाही बिघडे. कुटुंबाचा व्यवसाय कुटुंबातील सर्व लहानथोरांचे शारीरिक आणि मानसिक अनुकुलन करवून घेत असे. व्यवसाय जातीने ठरत असल्याने सुज्ञ लोकांनी जातीत लग्न करण्याची परंपरा सुरू केली. आज परिस्थिती बदलली आहे. अंगभुत गुणवत्तेनुसार प्रत्येकाला कुठलेही व्यावसायिक शिक्षण घेण्याची आणि आपला व्यवसाय निवडण्याची मुक्त संधी प्राप्त झालेली आहे. त्यामुळे आज व्यवसाय जातीधिष्ठीत वा जन्माधिष्ठित राहिलेला नाही. त्यामुळे आज जातीत लग्न करण्याचा आग्रह धरणे वेडेपणाचे ठरेल. तरी पिंजऱ्यातील माकडांप्रमाणे परंपरामागील तर्क माहित नसल्याने आजही आंतरजातीय विवाहाला विरोध होतो आहे. काही ठिकाणी आॕनर किलिंग सारखे अपराधही घडत आहेत. 

तर्क हरवला असला तरी ‘जातील लग्न करावे’ हे मुळ तत्व आजही समाजहिताचे आहे. फक्त ती जात जन्माधिष्ठित जात नसावी तर स्विकारलेल्या व्यवसायामुळे मिळालेली जात असावी. डॉक्टर, इंजिनियर, वकील, आर्किटेक्ट, शिक्षक, इत्यादी व्यवसाय याच आजच्या काळातील जाती आहेत. डॉक्टर जातीच्या मुलीने डॉक्टर जातीच्या मुलाशी लग्न करावे. IT इंजिनियर मुलीने IT इंजिनिअर मुलाशी लग्न करावे. व्यवसायाईक शिक्षण निवडतानाच मुलांनी आपल्या व्यवसायात असणाऱ्या विशेष त्यागाशी आणि विशेष सुखसुविधांशी मानसिक समझोता केलेला असतो. एकाच व्यवसायात असलेल्या दोघां नवरा-बायकोला मिळणाऱ्या सुखसुविधा x त्याग समान आणि अपेक्षित असल्याने त्यांचे सहजीवन सुखद होते. दोघांना एकमेकांच्या कामातील समस्या माहित असल्याने ते दोघे एकमेकांना व्यवस्थित समजून घेतात आणि एकमेकांसाठी पुरक होतात. तेव्हा जातीत लग्न करण्याची परंपरा आजही व्यवहारी आहे. फक्त ती जात पुर्वीप्रमाणे जन्माधिष्ठित नाही. 

चांगल्या परंपरा वाईट ठरण्याचे तिसरे कारण म्हणजे काळ असते. समाजव्यवस्था गतिशील असल्याने ती सतत बदलत असते. प्रत्येक समाजात काही प्रथापरंपरा हळूहळू कालबाह्य होतात. त्याची उपरती होऊन अशा प्रथापरंपरांना नष्ट करण्याची प्रक्रिया सुरू होते. पण ही प्रक्रिया प्रथापरंपरांच्या निर्मितीप्रमाणेच वेळखाऊ असते. नवीन प्रथापरंपरा स्विकारायला समाज जसा विरोध करतो तसाच तो जुन्या प्रथापरंपरा सोडायलाही विरोध करतो. पण काळाच्या ताकतीपुढे सर्वांना झुकावेच लागते. हळूहळू का होईना पण सर्व कालबाह्य प्रथापरंपरांचा नाश होतोच.

– क्रमशः भाग दुसरा  

©  डॉ गोपालकृष्ण गावडे

सिटी फर्टिलिटी सेंटर आणि गुरूदत्त डायग्नोस्टिक सेंटर

सिंहगड रोड, पुणे 

मो 9766325050

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डॉ गोपालकृष्ण गावडे

 मनमंजुषेतून 

☆ तीन प्रकारचे भारतीय — भाग-1 ☆ डॉ गोपालकृष्ण गावडे ☆

चार-पाच दिवसांपुर्वी मी माझ्या ” BBG-Books By Gopal Gawade ” या फेसबुक पेजवर सार्वजनिकपणे एक प्रश्न विचारला होता.

तीन प्रकारचे भारतीय असतात—-

१) सनातन परंपरेतील सर्वच गोष्टी खराब होत्या / आहेत असे मानणारे भारतीय 

२) सनातन परंपरेतील सर्वच गोष्टी चांगल्या होत्या / आहेत असे मानणारे भारतीय 

३) सनातन परंपरेतील जे चांगले होते/आहे त्याला चांगले आणि जे वाईट होते/आहे त्याला वाईट मानणारे भारतीय

तुम्ही कुठल्या प्रकारातील भारतीय आहात? कॉमेंट करून सांगा…. अशी ती पोस्ट होती.

तब्बल एक हजार लोकांनी त्यावर प्रतिक्रिया दिल्या. त्यासाठी सर्वांचे आभार ! या बाबतीत माझीही काही मते आहेत. ती आज मी मांडतो आहे.—-

परंपरा म्हणजे काय हे समजून घेण्याआधी परंपरा कशा निर्माण होतात ते पाहू. बहुतेक समाजात परंपरा धर्माधिष्ठित असतात.  मग परंपरा समजून घेण्याआधी धर्म म्हणजे काय ते समजून घेऊ.  

भारताबाहेर जन्मलेले धर्म भारतात येण्याआधी भारतात एकच धर्म होता. पण त्या वेळी भारतात धर्म या शब्दाची व्याख्या आजच्या व्याख्येपेक्षा पुर्णपणे वेगळी होती. आज उपासना पद्धतीला धर्म म्हटले जाते. श्रीकृष्ण गीतेत वारंवार धर्माचा आणि अधर्माचा उल्लेख करतो. श्रीकृष्णाने उल्लेखलेल्या धर्माचा आणि उपासना पद्धतीचा काडीमात्र संबंध नाही. आजच्या धर्माच्या व्याख्येनुसार एकाच कुटुंबात जन्मलेले कौरव आणि पांडव एकाच उपासना पद्धतीचे पालन करत होते. मग पांडव धार्मिक आणि कौरव अधर्मी का ठरले? कारण त्या काळी धर्म या शब्दाची व्याख्या ही ‘नैसर्गिक न्यायला धरून असणारी वर्तणुक’ अशी होत असे. नैसर्गिक न्यायाला धरून असणारी वर्तणुक दुरोगामी काळात व्यक्तीच्या पदरात आनंद आणि यश टाकते. समाजातील प्रत्येक घटक नैसर्गिक न्यायाने वागू लागला तर लोकांचा एकमेकांना त्रास होत नाही. अशा प्रकारे समाजातील बहुतांशी लोकांचे वर्तन धर्मसंगत झाले तर सामाजिक स्वास्थ्य आणि व्यवस्था टिकून राहते. असा समाजच प्रगती करू शकतो. 

समाजव्यवस्था टिकवण्याच्या उद्देशाने जगात सर्वत्र नैसर्गिक न्यायावर आधारित नियम बनवले गेले आहेत. आपल्याकडे  त्यांना ‘यम’ असे म्हटले गेले. जगातील बहुतेक न्यायव्यवस्थाही याच सूत्रांवर आधारित आहेत. यमधर्माला सोडून वागणारा व्यक्ती इतरांवर अन्याय करत समाजव्यवस्था बिघडवत असल्याने बहुतेक न्यायव्यवस्थेत अशा वागण्याला शिक्षा ठरवून दिल्या आहेत. 

यमधर्मात नैसर्गिक न्यायाला पूरक असे पाच यम सांगितले आहेत. 

१) अहिंसा – विनाकारण हिंसा करू नये.

२) सत्य – खरे बोलावे आणि ख-याची साथ द्यावी

३) अस्तेय – चोरी करू नये. केवळ आपल्या कष्टाचे ते आपले मानावे.

४) अपरिग्रह – गरजेपेक्षा जास्त साठवू नये. 

५) ब्रम्हचर्य – ब्रम्हाचा म्हणजे ज्ञानाचा मार्ग निस्पृहतेकडे जाणारा आहे. ज्ञानमार्गाच्या विरूद्ध जाणारा मार्ग स्वार्थाकडे जाणारा असतो. निस्पृहतेकडे जाणारा ज्ञानाचा मार्गच आनंद आणि यश देणारा मार्ग आहे. अशा ब्रम्हमार्गाचे आचरण करणे म्हणजे ब्रम्हचर्य.

भारत वर्षात वरील पाच नियमांना धरून वागणे यालाच धर्म वा यमधर्म म्हटले आहे. या धर्माचे रक्षण करणाऱ्या देवाला यमदेव म्हटले आहे. याच यमदेवतेला मृत्यूची देवताही मानले गेले आहे. अशा प्रकारे भारतवर्षात अधर्माने वागणे हे मृत्यूसमान दुःखद मानले गेले आहे.

धर्माची व्याख्या स्पष्ट झाल्यावर आता परंपरांकडे वळूया. प्रत्येक समाजातील सूज्ञ कारभारी इतर लोकांच्या वर्तणुकीचा सतत अभ्यास करत असतात. लोकांच्या धर्माधिष्ठित कृती समाजहिताच्या ठरतात तर अधर्मी कृतींमुळे समाजाचे अहित होते. समाजासाठी हितकारक असणाऱ्या धर्माधिष्ठित कृतींची सूज्ञ लोक नोंद ठेवतात. अशा कृती वारंवार करण्यासाठी लोकांना प्रोत्साहन दिले जाते. समाजहिताच्या विरुद्ध कृती करणाऱ्यांना साम, दाम, दंड, भेद वापरून वठणीवर आणले जाते. यमधर्माचा आधार असलेल्या हितकारक कृतींना समाज परंपरा म्हणून स्विकारतो. बालवयातच काही गोष्टींचे संस्कार झाले तर मोठेपणी लोकांचे वागणे त्या संस्कारानुसार सहज घडते. म्हणून या परंपरांचे बाळकडू लहानपणापासून दिले जाते. 

अशा प्रकारे यमधर्मावर आधारित वागण्याच्या अनेक परंपरा निर्माण झाल्या. ज्या देशात लोकांचे यमधर्मानुसार वागण्याचे प्रमाण कमी असे त्या भागाला अनार्य देश म्हटले गेले. ‘ आर्य ‘ या शब्दाची व्याख्या ‘ धर्मानुसार आदर्श (noble) वागणूक असणारा व्यक्ती ‘ अशी होती.  

थोडक्यात काय तर, समाजाच्या दैनंदिन व्यवहारात चालू असलेल्या समाजमान्य संकल्पना, प्रथा आणि त्यानुसार लोकांची होणारी वागणूक म्हणजे परंपरा होय. 

पण चांगल्या परंपरांसोबत वाईट परंपरा का निर्माण होतात? हा प्रश्न अनुत्तरित राहतो. त्याची दोन कारणे आहेत. 

१) स्वार्थी कारभारी सत्तेचा दुरूपयोग करत स्वतःच्या हिताच्या परंपरा सामाजिक परंपरांमध्ये घुसवतात.

२) परंपरा चांगल्याच असतात पण त्या परंपरा कशा प्रकारे समाजहित साधतात हे लोक हळूहळू विसरून जातात.

२) समाजाच्या परिस्थितीत कालानुरूप आमूलाग्र बदल झाल्याने चांगल्या परंपरा पुढे जावून कालबाह्य ठरतात.

सत्तेचा दुरूपयोग करून वाईट परंपरा कशा तयार होतात ते पाहू. प्रत्येक समाजात बलिष्ठ आणि दुर्बल असे दोन गट असतातच. काही समाजात बलिष्ट लोकांनी आपल्या हिताच्या काही परंपरा समाजाच्या अनेक परंपरांमध्ये नकळत घुसडल्या. पण बलिष्टाचे असे विनाकारण हित होणार म्हणजे दुर्बलांचे विनाकारण अहित होणारच. अशा दुष्ट परंपरांमधून दुर्बलांचे होणारे अहित आणि शोषण पाहून न्यायप्रिय लोकांनी त्याविरूद्ध आवाज उठवला.  पाश्चात्त्य देशांमध्ये रक्तरंजीत क्रांती झाल्या. सुदैवाने भारतीय समाजात केवळ वैचारिक समाजमंथन झाले. दोन्ही बाजूने तर्क दिले गेले. समाजाला जे जास्त तार्किक वाटले त्याचा विजय झाला. काही परंपरा टिकल्या तर काही नष्ट झाल्या. स्त्री शिक्षण बंदी, बालविवाह, सतिप्रथा, विधवा केशवपन, विधवा पुनर्विवाह बंदी, अस्पृश्यता, स्रीने केवळ चूल-मूल पाहणे, शिक्षणाचा अधिकार, व्यवसाय निवडीचा अधिकार, वेठबिगारी, जमिनदारी इत्यादी प्रथा परंपरा हळूहळू नष्ट झाल्या. जातीव्यवस्थेसारख्या काही दुष्ट परंपरा मात्र अजूनही थोड्या मूळ धरून आहेत. 

– क्रमशः भाग पहिला. 

©  डॉ गोपालकृष्ण गावडे

सिटी फर्टिलिटी सेंटर आणि गुरूदत्त डायग्नोस्टिक सेंटर

सिंहगड रोड, पुणे 

मो 9766325050

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री नीता कुलकर्णी

 मनमंजुषेतून 

☆ दृष्टी… ☆ सुश्री नीता कुलकर्णी ☆

जोशी काकांबरोबर दोन दिवसांची ट्रिप सुरू झाली. दीड तास झाल्यानंतर काकांनी मध्येच गाडी थांबवायला सांगितली.

 

काका म्हणाले शेतातल्या पायवाटेने चालावं लागेल .चला …तुम्हाला जरा वेगळी गंमत दाखवतो…

तुम्ही कधी पाहिली नसेल….

 

थोडं पुढे गेलो लांबूनच काहीतरी दिसायला लागलं….

काय आहे ते ओळखायला येईना…

जवळ जाऊन बघितलं तर तिथे डोंगरी आवळ्यांची असंख्य झाडं तिथे होती.

झाडावर आवळ्यांचे अक्षरशः घोसच्या घोस लगडलेले होते.

त्यांचा मंद मधुर वास आसमंतात पसरला होता…

वाऱ्याबरोबर दरवळत होता…     बघताना खूप मजा वाटत होती…

दृष्टी सुख घेत कितीतरी वेळ आम्ही उभे होतो….

ते टपोरे आवळे ती झाडं अजूनही स्मरणात आहेत….

 

काकांनी हे एक निराळच आम्हाला दाखवलं.

काका म्हणाले रात्री पण एक गंमत दाखवणार आहे……

 

दिवसभर आम्ही काही काही पाहत होतो….

आपण एका साध्या खेड्यात रात्री राहणार आहोत त्यांनी आधीच सांगितलं होतं.

साधस चवदार जेवण झालं आता रूमवर जायचं झोपायचं असं वाटलं….

तर काका म्हणाले चला आता

 

इतक्या रात्री त्या खेड्यात काय बघायचं?….

निघालो…

गाडी पुढे गेली अजूनच अंधार…

काजवे…या दिवसात नाही दिसत

भूतं वगैरे नाहीत ना…

आदिवासींचा नाच…..

कोणालाच अंदाज येई ना….

 

नाही म्हटलं तरी  मनात भीती दाटून आली…..

एका जुनाट देवळाच्या पायरीवर आम्ही बसलो…

आता इथे काय पाहायचं….

 

काका म्हणाले

आकाश . …..

आकाशात काय?

 

आम्ही वर बघायला लागलो

आकाश असंख्य चांदण्यांनी भरलेले होते…

त्या गडद अंधारात चांदण्या स्पष्ट दिसत होत्या चंद्र आणि शुक्राची चांदणी गोड दिसत होती…

सप्तर्षी दिसले खूप वर्षानंतर…..

 

निसर्गाचं एक अलौकिक असं रूप आम्हाला दिसत होतं….

आकाशात इतक्या चांदण्या असतात…..

 

अंधारात डोळे जरा सरावले आणि आमच्या आसपास पसरलेले   चांदणे आम्ही पाहिले….

त्यात चांदण्या खाली आपण बसलेलो आहोत हे आम्ही अनुभवले

सगळे निशब्द झालो होतो….

निरव शांतता ……

 

मी घरी गॅलरीत ऊभी  होते आणि हे आज आठवले…..

काय कुठे आणि कसं बघायचं हे सांगणारे जोशी काका आठवले…..

 

विचार करता करता लक्षात आलं की जरा बाहेर बघितलं तर हे सुखाचं चांदणं दिसेल….

पण आम्ही ते बघतच नाही…

लांब लांब जाऊन काय काय पाहायच्या नादात हा हाताशी असलेला आभाळभर आनंद बघायचा राहूनच जातो का काय…..

 

एक सांगू….

बघा ना कधीतरी तुम्ही पण…

तुमचं तुमचं आभाळ

आताशा मी बघत असते

चांदण्यांबरोबर अजूनही काही काही दिसते….

 

कल्पनेच्या पलीकडलं…

अदभुत अस….

दरवेळेस काहीतरी मला वेगळंच दिसतं….

 

कधीतरी वर गेलेले ही दिसतात बोलता येत त्यांच्याशी…..

मनातल्या मनात….

आपलं सुखदुःख…

आयुष्याच्या वळणावर असे जोशीकाकांसारखे भेटले त्यांच्या अनुभवानी ज्ञानानी त्यांनी आमचं आयुष्य अधिक समृद्ध केलं आणि जगणं अधिक सुंदर झालं…..

© सुश्री नीता कुलकर्णी

मो 9763631255

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈