Category: वाचताना वेचलेले

 वाचताना वेचलेले 

☆ ‘कोणी नसे कुणाचे’ – कवी : अज्ञात ☆ प्रस्तुती : श्री शिवकुमार कर्णिक ☆

☆

प्रत्यक्ष वेळ येता

कोणी नसे कुणाचे ।।धृ ||

*

कन्या स्नुषा नृपांची, प्रत्यक्ष रामभार्या ।

पिचली क्षणाक्षणाला, कारुण्यरुपी सीता ।

कामी तिच्या न आले, सामर्थ्य राघवांचे….

प्रत्यक्ष वेळ येता,

 कोणी नसे कुणाचे  ll १ ll

*

त्यागून सूर्यपुत्रा,

 कुंती पुन्हा कुमारी ।

कर्णास अनुज माता, सारेच जन्म वैरी ।

कौतुक का करावे,

 त्या रक्तबंधनाचे ….

प्रत्यक्ष वेळ येता,

कोणी नसे कुणाचे  ll २ ll

*

केली द्यूतात उभी,

साक्षात कृष्णभगिनी ।

सम्राट पांडवांची, रानावनात राणी ।

पति पाच देवबंधू ,

तरी भोग हे तियेचे…….

प्रत्यक्ष वेळ येता,

कोणी नसे कुणाचे  ll३ll

*

ठेवू नको अपेक्षा,

असल्या जगाकडूनी ।

निरपेक्ष आचरी तू,

कर्तव्य प्रेम दोन्ही,

मग चालूदे सुखाने, अव्हेरणे जगाचे 

प्रत्यक्ष वेळ येता,

कोणी नसे कोणाचे..||४||

☆

कवी:अज्ञात

प्रस्तुती: श्री. शिवकुमार कर्णिक

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 वाचताना वेचलेले 

☆ ‘अनासायेन मरणं’ – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुति – सौ. शामला पालेकर ☆

अनायासेन मरणं, विना दैन्येन जीवनम्।

देहांते तव सान्निध्यम् , देहि मे परमेश्वर:।।

माझे सासरे रोज पुजा झाल्यावर हा श्लोक म्हणतात. कधीकधी त्यांचा गळासुद्धा भरून येतो हे म्हणताना.

त्यांची पूजेची वेळ आणि माझी स्वयंपाकाची वेळ बहुधा एकच असते. मला पण छान वाटतं. असं वाटतं की माझ्या स्वयंपाकावर अनायासे संस्कार होत आहेत.

पूर्ण पूजा झाल्यावर जेव्हा ते हात जोडून हा आशीर्वाद देवाकडे मागतात, तेव्हा तो क्षण मी माझ्या मनात फार जपून ठेवते.

त्यांची पाठमोरी आकृती, देवाजवळ तेवणारी शांत समई आणि निरांजन, उदबत्तीचा सुवास आणि नुकतेच चंदनाच्या उटीने आणि झेंडूच्या किंवा तत्सम फुलांनी सजलेले माझे छोटेसे देवघर.

शुद्ध अंतःकरणाने देवाला काय मागायचे तर,

अनायासेन मरणं :

मृत्यू तर आहेच पण तो कसा हवा तर अनायासेन – सहज.

विनादैन्येन जीवनं :

जीवन असं असावं जिथे आपण कुणावर अवलंबून नको, उलट कोणाचातरी आसरा बनता यावे.

देहांते तव सान्निध्यम् देहि मे परमेश्वर:

मृत्यूनंतर कोणाचं सानिध्य लाभावे तर ‘हे परमेश्वरा तुझेच’.

पण हे सगळं व्हायला आपलं जीवनक्रमण तसेच झालेले हवे, तरच हे शेवटचे दिवस समाधानाचे जातील.

इतना तो करना स्वामी जब प्राण तन से निकले

गोविन्द नाम लेकर, फिर प्राण तन से निकले

 

हेचि दान देगा देवा, तुझा विसर न व्हावा

न लगे मुक्ती आणि संपदा, संत संग देई सदा

काय मागणे आहे ना. रोज जर तुमच्या घरात ह्या सगळ्याचा गजर झाला, तर कुठल्या दुसऱ्या संस्कारवर्गाची गरज भासेल का?

परवा एका मैत्रिणीशी गप्पा मारत होते. दोन नवतरुणांच्या आयांची जी ओरड तोच विषय आमचापण होता.

हल्ली संस्कार कमी पडतात. बोलता बोलता ती म्हणाली, “आता काय गं आपली मुलं मोठी झाली. संस्कार वगैरे ह्या सगळ्याच्या पलीकडे, आता ती घडली. आता परिवर्तन होणार नाही.”

मला तेव्हा सांगावंस वाटलं तिला, ‘संस्कार काय १०वी-१२वी किंवा पदवीधर असं नाही गं.

आता १३ वर्षाचा कोर्स पूर्ण झाला, आता काही होणार नाही, असं नसतं.

संस्कार तुमच्या मनाची जडण-घडण आहे. ती एकदा करून चालत नाही, सतत मनाची मशागत करत राहावी लागते. ‘

माझीपण मुलगी आता मोठीच झाली आहे. पण जोपर्यंत ती घरात रोज हे बघेल, ऐकेल, तिच्या मनावर त्याचे संस्कार होतच राहतील.

आज कदाचित त्याचं महत्त्व तिला कळणार नाही. पण जेव्हा ती तिच्या आयुष्याची सुरुवात करेल, आपलं विश्व निर्माण करेल, त्यावेळी ही ‘संस्कार शिदोरी’ तिला उपयोगी पडेल.

देवासमोर हात जोडताना ‘नवस’ बोलण्यापेक्षा ‘दिलेल्या जीवनाबद्दल आभार’ मानणे, ह्यावर विश्वास ठेवणारी आपली संस्कृती. 

आपल्या जीवनाची  ‘जबाबदारी’ जोपर्यंत आपण घेत नाही, तोपर्यंत ‘ती अगाध शक्ती’सुद्धा आपल्याला मदत करणार नाही आणि ज्या क्षणी आपण आपल्या जीवनाची जबाबदारी घेतो त्याक्षणी आपले ‘मागणेच बदलते’.

अनायासेन मरणं, विना दैन्येन जीवनम्।

देहांते तव सान्निध्यम् देहि मे परमेश्वर:।।

लेखक  :अज्ञात

प्रस्तुती : सौ. शामला पालेकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री कमलाकर नाईक

  वाचताना वेचलेले   

☆ “चहा…” – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्री कमलाकर नाईक ☆

चहाला सोडा लागत नाही..

Tonic water लागत नाही..

प्रिंगल्स , खारवलेले काजू  , शेजवान , चकल्या लागत नाहीत…

साध्या चिनीमातीच्या कपात काम होतं !

crystal glass चे फालतु खर्च नाहीत..

गरमच प्यावा लागतो त्यामुळे सर्दी, घसादुखी होत नाही…

आबालवृद्धांसमोर बसून आबालवृद्ध पिऊ शकतात..

देव्हाऱ्यासमोर / देवळासमोर / देवळामागे / मार्गशीर्षात / गुरुवारी / शनिवारी / तीर्थक्षेत्री / चतुर्थी कधीही , कुठेही पिऊ शकतो..

कितीही महागाचा घेतलात तरी ६० ml चा जास्तीत जास्त खर्च ३०-४० रुपयेसुद्धा होणार नाही. 

” आत्ताच पिऊन आलो, ” असं न घाबरता तोंड वर करून सांगता येतं.

perfume मारावा लागत नाही.

centre fresh खावा लागत नाही.

१२० ml पिऊनसुद्धा कप खाली ठेवल्या ठेवल्या स्टिअरिंग हातात घेऊन बेफाम गाडी चालवू शकता.

Traffic police अडवत नाही.

चार मित्र मिळून प्यायला बसलात, तर मधेच उठून कुणी कुणाला मिठ्या मारत नाही, किंवा एकाएकी इंग्लिशही बोलत नाही.

चहामुळे कुणाला अद्याप जुन्या खटल्यांची आठवण येऊन, धाय मोकलून रडत, गजल आणि breakup songs लावल्याचं पहाण्यात नाही…

चहाचा कच्चा माल टेनेसी किंवा स्कॉटलंड किंवा रशियावरून यायची गरज नसते…

आसाम, दार्जिलिंग, केरळ वगैरे देशी ठिकाणी तयार होतो.

देशसेवासुद्धा होते.

काळ्या पिशव्यांची गरज नसते.

लाकूड तोडून त्याचे बॅरल्स लागत नाही..

गॅसशेगडी, म्हशीचं  ताजं दूध, चहाची पत्ती नि साखर एवढंच पुरतं.

असा हा निरागस, पण तितकाच चैतन्यदायी चहा, तुम्हाला आजन्म मिळत राहो अशी ईश्वरचरणी प्रार्थना.

सोबत उत्तम गरम गरम चहा करून, हातात आणून देणारा/देणारी मिळाली तर चहात वेलची !

कवी :अज्ञात

संग्राहक  : श्री कमलाकर नाईक

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 वाचताना वेचलेले 

☆ भोजन – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्रीमती प्रफुल्ला शेणॉय ☆

लहानपणी खूप पदार्थ नसायचे.

जेवणाच्या बाबतीत लाडही नसायचे.

आईचा स्वयंपाक होत आला की पाटपाणी घ्यायचे.

त्यात सुध्दा क्रम आणि जागा  ठरलेली  असायची.

पाट, पाण्याचे लोटी-भांडे ,ताट , वाटी (चमचा गरज असेल तर) , हातांनीच जेवायचे.

पान पद्धतशीर वाढायचे.  घरात जेवायला  केलेले सगळे पदार्थ अगदी थोडे थोडे वाढले जायचे. नैवेद्य  दाखवल्यावर जेवायला सुरवात करायची.  आधी श्लोक म्हणायचे. एका सुरात, एका तालात.

वदनी कवळ घेता नाम घ्या श्रीहरीचे

सहज हवन होते नाम घेता फुकाचे

जीवन करी जीवित्वा अन्न हे पूर्ण ब्रह्म,

उदर भरण नोव्हे जाणिजे यज्ञ कर्म.

पानात पहिले वाढलेले सगळ्यांनी  खायचेच.मग लागेल तसे परत घ्यायचे.

पानात काहीही टाकायचे नाही.आवड नावड नाही . पहिले वाढलेले सगळे खायचे.नको असेल तर परत घ्यायचे नाही. हा दंडक होता.ही शिस्त होती.नावडते पदार्थ पाण्याच्या घोटाबरोबर गिळायचे, पण पानात काही टाकायचे नाही. जेवणाला नावे ठेवायची नाहीत.पदार्थ कसाही झाला तरी खायचा.माऊली कष्टाने रांधून , प्रेमाने सगळ्यांना जेवायला वाढतेय.साक्षात अन्नपूर्णा आहे ती.कशालाही नावं ठेवायची नाहीत.पूर्वी स्टोव्हवर,चुलीवर, कोळश्याच्या शेगडीवर स्वयंपाक करायचा. कधीतरी पदार्थाला धुराचा किंवा रॉकेलचा, करपलेला वास यायचा.  पण न बोलता जेवायचे. खूप कडक शिस्त होती.नसते लाड चालायचेच नाहीत.अन्नाला नावे ठेवायची नाहीत.

शाळेतही श्लोक म्हणूनच डबा खायचा.एकमेकांना वाटावाटी करुन खायचा.समजा कोणी आणला नसेल तर त्याचंही पोट भरायचे.हे संस्कार न कळत घडत होते.

जनी भोजनी नाम वाचे वदावे ,

अती आदरे गद्य घोषे म्हणावे

हरी चिंतने अन्न सेवेत जावे ,

तरी श्रीहरी पाहिजे तो स्वभावे ..

 

धुवा हात पाय चला भोजनाला

बसा नीट येथे तुम्ही मांडी घाला

नका मागू काही अधाशीपणाने

नका टाकू काही करा स्वच्छ पाने.

आई नेहमी म्हणायची, ‘खाऊन माजावे  पण टाकून माजू नये.अन्नाचा शाप बाधतो.’ अर्थ फारसा कळायचा नाही.पण पानात वाट्टेल ते झाले तरी टाकायचे नाही, हा संस्कार सहज घडला.अन्नाचा कणही वाया जाता कामा नये,असा सक्त नियम होता.

मुखी घास घेता करावा विचार

कशासाठी हे अन्न मी सेवणार

घडो माझिया हातूनी देशसेवा

त्यासाठी मला शक्ती दे देवराया..

 

वदनी कवळ घेता नाम घ्या मातृभूचे

सहज स्मरण होते आपुल्या बांधवांचे

कृषीवल कृषीकर्मी राबती दिनरात

श्रमिक श्रम करुनी वस्तु या निर्मितात

करुन स्मरण तयांचे अन्न सेवा खुशाल

उदरभरण आहे चित्त होण्या विशाल.

अशा श्लोकांतून अन्नसेवनाचा संस्कार सहज घडतो.

आपल्यावर झालेला संस्कार पुढच्या पिढीवर रुजविण्याचा  प्रामाणिक प्रयत्न करायचा.आज सगळं बदललं आहे तरी आपण सांगत राहायचे.ह्याचा परिणाम होतो.आधी विरोध होईल.वेळ नसतो आम्हांला, हे ऐकून घ्यावे लागेल.ही शाश्वत मूल्ये ,जीवनमूल्ये आपल्याला मिळाली, ती सांगत रहायची ,रुजवत राहायची.

नको तिथे लाड नाहीत.वेळच्या वेळी सांगायचे .त्यामुळे चांगली शिस्त, संस्कार मनात रुजतात.सगळ्या भाज्या, पदार्थ आवडीने खाल्ले जातात .पानात पडेल ते खायचे. टाकायचे नाही. हवे तेवढेच घ्यायचे .दोन घास कमी पोटात गेल्याने काही बिघडत नाही.हे विचार मिळतात.

गोष्ट छोटी असते.संस्कार महत्त्वाचा.

तेव्हा लग्नाच्या पंगतीतही ‘वदनी कवळ घेता’ हा श्लोक खणखणीत आवाजात म्हटला जात असे.

‘पार्वतीपते हर हर महादेव’च्या गजराने भोजनास प्रारंभ होत असे. लहान मुलांनाही पंगतीत बसून हवं नको विचारुन वाढले जात असे.पान स्वच्छ केल्याशिवाय उठता येत नसे.

लहान असताना बोडणाला कुमारिका म्हणून जेवायला एकटेच जावे लागे. बोलावणे आल्यावर ‘नाही’ म्हणत नसत.

लहान मुलांनाही बटू म्हणून जेवायला जावेच लागे. कळतनकळत पानात न टाकता सगळे व्यवस्थित जेवण व्हायचे.

बदल करायचा कालानुरूप पण शाश्वत जीवनमूल्यं सोडायची नाहीत. तोच आपल्या समृद्ध जीवनाचा पाया आहे. त्यातला भाव , मर्म समजून घ्यायचे अन्नदान हा संस्कार आहे.

अन्न वाया घालवणे हा माज आहे.

अन्नाचा त्या पूर्णब्रह्माचा अपमान करायचा नाही, हा संस्कार आहे.

लेखक :अज्ञात

प्रस्तुती : श्रीमती प्रफुल्ला शेणॉय

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्रीमती उज्ज्वला केळकर

वाचताना वेचलेले

☆ “छप्पन…” – लेखक : श्री प्रकाश एदलाबादकर ☆ प्रस्तुति – सौ. उज्ज्वला केळकर ☆

छप्पन (५६) या संख्येला मराठी भाषेत वेगळेच महत्त्व आहे. समजा, माझे आणि एखाद्याचे भांडण झाले तर,तो किंवा मी असे म्हणतो की, ‘अबे जा बे …तुझ्यासारखे छप्पन पाह्यले.’

माझ्याही मनात हा प्रश्न आला होता की,’ छप्पनच का ? पंचावन्न किंवा सत्तावन्न का नाही ?’

शंकानिरसनासाठी मी,मराठी भाषेच्या एका प्रसिद्ध ,ज्येष्ठ साहित्यिकाला भेटलो. ते मला म्हणाले की , “संत नामदेवांनी ज्ञानेश्वरी संबंधाने लिहिलेल्या ओव्या तू वाचल्या आहेस का ?”

“हो . एकतरी ओवी अनुभवावी.  तेच ना ?'”मी उत्तरलो .

“बरोबर .त्यात एक ओळ आहे . ‘केलासे छप्पन भाषांचा  गौरव ‘ .अर्थ असा की ज्ञानेश्वरीत मराठी भाषेतील छप्पन भाषांमधील शब्द आलेले आहेत . त्यांच्या काळात मराठीच्या छपन्न बोली होत्या . वऱ्हाडी ,झाडी , मालवणी ,कोंकणी , अहिराणी ,माणदेशी, अशा अनेक परंतु छप्पन बोली होत्या . आता एक लक्षात घे .छपन्न प्रकारच्या  बोली बोलणारे छपन्न प्रकारचे समाज .प्रत्येकाची रीतभात वेगळी,वृत्ती वेगळी, व्यवहार वेगळा ! अशी छपन्न प्रकारच्या मनोवृत्तीची माणसे होती .म्हणून ‘तुझ्यासारखे छपन्न पाहिले’ असे म्हणण्याची पद्धत आली .”

ते पुढे म्हणाले , ” छपन्न प्रकारचे समाज म्हणजे स्वयंपाक करण्याच्या छपन्न रीती. म्हणून ‘छपन्न भोग’ . छपन्न प्रकारचे नैवेद्य . समाजात  एखादी बाई खूप भांडकुदळ , वचवचा बोलणारी , उठवळ स्वभावाची असेल तर ,तिला ‘छप्पन टिकल्यांची आवा’ म्हणतात .म्हणजे सर्व छपन्न प्रकारच्या  समाजात जाऊन आपल्या नावाचा दगड पाडून आलेली .”

नाना पाटेकरच्या चित्रपटाच्या  “अब तक छपन्न  ‘ या शीर्षकामागीलही कारण हेच असेल काय?

☆

लेखक: श्री. प्रकाश एदलाबादकर

प्रस्तुती : उज्ज्वला केळकर 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈

  वाचताना वेचलेले   

☆ गृहलक्ष्मी… – कवी :अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆

तुम्ही कधी एकटे असताना

शांतपणे बसून विचार केला आहे का?

…… तिनं तुमच्यासाठी काय केले आहे याचा ?

 

ती तासंतास स्वयंपाक घरात

काही बाही बनवत असते…

आणि तुम्ही काही सेकंदात ते फस्त करता …

 

कधीतरी ती उन्हात काहीतरी वाळवते…

तर कधी पाण्यात काही तरी भिजवते …

कधी चटपटीत मसालेदार..

कधी कधी गुळापेक्षाही गोड…

तर कधी तिखटआंबटगोड चवींचं…

 

मेथीच्या पराठ्यात, गाजराच्या हलव्यात,

भोपळ्याच्या भरीतात, जवसाच्या चटणीत,

बारीक चिरलेल्या कोथिंबीरीत तर कधी

वेलदोड्याच्या टरफलात …

 

आपण फक्त सजलेली डीश पाहतो…

आणि ताव मारतो…. पण आपल्याला दिसत नाही…

 

 

स्वयंपाकघरातली उष्णता,

 

हातावर गरम तेलाचा शिडकावा,

 

अंगावर आलेली गरम वाफ,

 

कापलेल्या खुणा,

 

पायांना येणारी सूज,

 

पांढरे होणारे केस..

 

आणि थकत चाललेली तिची गात्रं ….

 

ती जाणवू देत नाही….

 

त्या छोट्याश्या स्वयंपाकघरात कधीतरी नीट बघा… तुम्हाला तीच दिसेल…..

ओट्याचा आधार घेऊन उभी असेल!

 

वर्षानुवर्षे काय बदललेलं आहे…

काही दात सरकले असतील…

काही केस गळून पडले असतील…

तुमच्या घराचं घरामध्ये रूपांतर करताना

काही सुरकुत्याही आल्या असतील…..

 

तिचा नाकावर येणारा चश्मा ,

हातात वळणारा लाडू,

गोल गरगरीत पोळी लाटताना

व्यस्त असणारी तिची नजर …

आजही ती तेच करतेय…

गेली अनेक वर्षे ती तेच ते करतेय,

आणि तुम्हाला बघताच मग विचारेल…..

“काय हवंय ?”…

 

हे सर्व कुठून आणते माहीत नाही…

किती आणते कुणास ठाऊक…

कशात किती काय काय घालते….

पुरवून उरवते मात्र!

कधीतरी विचार करा …

आजवर तिनं जे काही केलं असेल…

ते तुम्ही नक्कीच करू शकणार नाही…

 

तिच्या मनातल्या काही अव्यक्त भावना आणि दडपलेल्या इच्छा कधी पाहिल्याचं आठवतंय,

ज्या आपल्याला दिसत नाहीत..

 

कारण न दिसणाऱ्या गोष्टी पाहणे

आपल्या साठी महत्त्वाचे नसते कधी…

रादर…. तसा चश्मा आपल्याकडे नसतो,

 

कधी तिच्या अनुपस्थितीत…

जेव्हा  दोन बिस्किटं अन् तिनंच केलेला चहा

हातात घेऊन स्वयंपाकघरातून बाहेर येऊन

कोचावर स्वतःला झोकून देतो ,

 

तेव्हा मग तिचेच शब्द,

विचार करायला भाग पाडतात…

‘काय हवंय?’

कारण एवढ्या वर्षांत तिनं

फक्त अन्न शिजवलेलं नसतं …

तर  घरपण तयार केलेलं असतं …

स्वतःला झिजवून…

 

बनवायला तास लागतात हो …..

 

संपूर्ण घर उभं केलंय तिनं…

रात्रंदिवस मेहनत करून.

 

तुम्ही एकदा यादी बनवता का?

तिनं काय केले आहे याची ?

 

यादी बनवता येणार नाही

प्रयत्न केला तरी ..

पण चश्मा नक्कीच बदलू शकतो आपण!

कवी :अज्ञात

संग्राहक  : श्री सुनीत मुळे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

📖 वाचताना वेचलेले 📖

☆ रिकामटेकडी… लेखिका :श्रीमती स्नेहल अखिला अन्वित ☆ प्रस्तुती :सौ. रेखा जांबवडेकर ☆

जवळजवळ दोन वर्षांनी लांबच्या शहरात राहणारे काका काकू आले म्हणून प्राजक्ता मनातून खूपच आनंदी होती. आणि तिची मुले, त्यांचे आवडते मामा मामी आले म्हणून! काका काकू अगदी सहकुटुंब आले होते प्राजक्ताच्या घरी.

तिला तर काय करू अन् काय नको, असं झालं होतं. लहानपणी काही वर्ष एकत्र कुटुंबातच वाढली असल्याने, काकू म्हणजे तिच्यासाठी दुसरी आईच होती जणू. त्यांच्या मुलाबरोबरच वाढली होती प्राजक्ता. त्यामुळे अगदी सख्ख्या भावंडासारखंच प्रेम होतं. प्राजक्ता दहावीत गेल्यावर मात्र तिच्या वडिलांची बदली झाली आणि नंतर हळूहळू कुटुंबातली सगळीच माणसं वेगवेगळ्या दिशेनं पांगली.

पण ओढ मात्र तशीच राहिली.

त्याच ओढीनं एकमेकांकडे जाणं येणं होत होतं.

म्हणूनच दिवाळीनंतर काका काकू आपल्या मुलाला आणि सुनेला घेऊन चार दिवस प्राजक्ताकडे राहायला आले होते.

आल्यादिवशी संध्याकाळी प्राजक्ताने मस्त भरल्या वांग्याची भाजी केली आणि सर्वांसाठी जवळच असणाऱ्या पोळीभाजी केंद्रातून मस्त खरपूस गरमागरम भाकरी आणल्या. सर्वांची छान जेवणं झाली.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी पोळ्यांना बाई आली. चहा पाणी झाल्यावर, दोन्ही घरचा दिवाळीचा फराळ खाल्ल्यावर प्राजक्ता सर्वांशी गप्पा मारत बसली असता तिचा भाऊ म्हणाला, नाष्ट्याला कर काहीतरी पोहे, उप्पीट.

प्राजक्ताला कळेना,आत्ता फराळ झाला, परत का नाष्टा? पण कधीतरी आलेल्या पाहुण्यांना नको कशाला बोला, म्हणून तिने गरमागरम उप्पीट केलं.

ते झाल्यावर गप्पा टप्पा करतच प्राजक्ताने भाजी, कोशिंबीर केली. गुलाबजाम त्यांच्या एरियातल्या प्रसिद्ध हलवाईकडून आणले होते. खास आपल्या माणसांसाठी म्हणून!

पोळ्या बाईने केलेल्या होत्या म्हणून पटकन जेवण तयार झालं सुद्धा. वहिनीला तर तिने स्वैपाकघरात फिरकूसुद्धा दिलं नाही.

मुलांना मामा मामी भेटले होते, म्हणून प्राजक्ताला जे हवं ते मनसोक्त करू दिलं त्यांनी.

दुपारची जेवण आटोपली. पाहुणे आडवे झाले. प्राजक्ताच्या घरी दुपारी झोपायची सवयच नसल्याने ती मुलांबरोबर खेळत राहिली.

संध्याकाळी सर्व मस्त बाहेर फिरून आले. सकाळच्या पोळ्या उरल्या होत्या, प्राजक्ताने विचारलं पोळ्या तर आहेत, भाजी कोणती करू?

तर तिचा भाऊ पटकन म्हणाला, पोळ्या नको भाकरी कर.

प्राजक्ता म्हणाली,भाकरी खायचीय का तुला?

ठीक आहे, मी आणते कालच्यासारखी.

छे, छे बाहेरच्या नको. तू कर……

अरे पण तुला काल तर आवडल्या होत्या त्या भाकरी?

हो. पण तू कर की. मी कालपासून बघतोय. तू काहीच करत नाहीस घरात. तू करून दे आम्हाला भाकरी…….

प्राजक्ताला खरंतर रागच आला होता, त्याच्या बोलण्याचा. तरी तो गिळून ती म्हणाली, मी नाही करत भाकरी. मला येतही नाहीत. एवढे फिरून आलो आपण, आता कुठे भाकरी करत बसू? आणि जवळच तर मस्त गरमागरम मिळतात. मी का कष्ट घेत बसू उगाच? लागेल तेव्हा आणते मी.

तेवढ्यात काकू म्हणाली, “पोळ्या तुझी बाई करते. धुण्याभांड्यालाही बाई आहे. घरातली कामं सगळ्यांना वाटून टाकलीयेस. अगं, नवराही ऑफिसवरून आल्यावर काम करतो तुझा, अगदी मुलीलाही काम लावलंयस. तू काही करताना दिसतच नाहीस. त्यातून तू घरातच आहेस.आमची सुनबाई बरी की. ती तर ऑफिसला जाऊनही स्वैंपाकासकट किती कामं करते!”

“अगं काकू, घरातली कामं घरातल्या सर्वांनी वाटूनच करायची असतात. ज्याला त्याला त्याचं आवडतं काम दिलंय. ते त्यांच्या सवडीने करतात. कुणावर काही जबरदस्ती नाही केली मी. नवरा ऑफिसवरून आल्यावर काम करतो, तर ते त्याला आवडतं म्हणून. मुलीने तर हौस म्हणून मागून घेतलंय. घरी आहे म्हणून मीच सर्व केलं पाहिजे असं कुठे लिहिलंय?”

“पण बाईच्या जातीला असं नुसतं बसून राहणं शोभतं तरी का?” काकूला तर पटलंच नाही तिचं बोलणं.

“अगं काकू , तुला कुणी सागितलं, मी नुसतं बसते. माझे मला उद्योग आहेत चिक्कार!

आता तुम्ही आलात म्हणून मी तुमच्याबरोबर माझी रोजची कामं सोडून गप्पा मारत बसलीये एवढंच. उलट तुम्हाला तर छान वाटलं पाहिजे. पाहुणे आलेत म्हणून स्वतःला स्वैपाकघरात गाडून न घेता मी तुमच्याबरोबर एन्जॉय करतीये म्हणून!

इकडे येऊन पण तुम्ही एकमेकांची तोंडं बघत बसलात तर फायदा काय? मला भेटायला आलात ना प्रेमाने. मग मीही तुमच्याबरोबर राहून, तुमच्याबरोबर सतत गप्पा मारून तुमचे आणि माझे चार दिवस सुखाचे करतीये तर त्यात काय चुकलं माझं?

आता तुम्ही आल्यावर मी माझी कामच करत बसले तर काय म्हणाल, बघा आम्हाला बोलावलं आणि तिच्याकडे काही वेळच नव्हता आमच्यासाठी!”

तेवढयात तिचा भाऊ म्हणाला, “पण कामं तर काही दिसतच नाही तुला. रिकामटेकडीच तर बघतोय दोन दिवस.”

“दादा, मी रिकामी दिसतेय कारण मुलं तुमच्यामागे आहेत. पाहुणे आल्याचा त्यांना आनंद झालाय, म्हणून त्यांनी मला सोडलंय. तुम्ही सकाळी सातला उठताय. मी ही अगदी तेव्हाच उठते रोज. चहा पाणी करते. पटकन भाजी टाकते. पोळ्या बाई करते. तेवढा वेळ मिळतो त्यात मी व्यायाम, योगा करते माझ्यासाठी. मग मी माझी आवडती पुस्तकं वाचते. कधी आवडती गाणी ऐकते. माझा वेळ मी हवा तसा घालवते. अगदी मोजके दीड-दोन तास मिळतात रे मला माझ्यासाठी. नऊला मुलं उठली की चक्र सुरू होतं माझं. मग त्यांचं सर्व झालं की चार वाजल्यापासून मी ऑनलाईन क्लासेस घेते आठवी ते दहावीच्या मुलांचे संस्कृतचे. ते अगदी आठपर्यंत चालतात. ते संपल्यावर मुलं इतका वेळ मी बिझी होते, म्हणून खेळायला सांगतात त्यांच्याशी. त्यांना मी त्यांच्याबरोबर रहावी, वाटतं . मग त्यांना बाजूला सारून स्वैपाकपाणी करत बसणं, त्यासाठी जिवाची मारामारी करणं, नाही पटत मला. सुटसुटीत मोकळं राहायला आवडतं मला. आणि अगदी घरच्या चवीची भाजी भाकरी गरमागरम मिळते बाजूलाच, तर का उगाच करत बसू मी?

भले घरी असते, घरातून थोडं बहुत काही करते, म्हणून रिकामं मोकळं राहायचा अधिकार नाही का मला? मला आवडतं, आणि माझ्या घरी सर्वाना चालतंही.

“उद्या आमची सुनबाई म्हणाली असं तर आम्हाला नाही चालणार मात्र,” काका मधेच म्हणाले.

“तुम्ही थोडा तिच्या बाजूने विचार केलात तर नक्की चालेल तुम्हालाही. अर्थात तिची तशी इच्छा असेल तरच.

काय रे दादा, तू विचारलं का तिला कधी?”

“मला हे तुला असं बघूनच त्रास होतोय, तर ती ही अशी वागली तर काय होईल! ए, तू हिला शिकवू नको बाई असलं काही.”

“मी कशाला शिकवू, दादा? आपली मतं कुणावर लादता येतात का कधी? जो तो स्वतःच्या अनुभवाने शिकतो. जमलं तर बदलतो नाहीतर मन मारून जगतो वर्षानुवर्ष.

आता तुम्ही आलात म्हणून माझं रुटीन थांबवलंय मी. सगळा वेळ तुमच्यासोबत घालवतेय. क्लासला चक्क सुट्टी दिलीये मी तुम्ही असेपर्यंत!

तर तुम्हाला माझं रिकामपण टोचायला लागलंय.”

“आम्हाला बघायला वेगळं वाटतं असं,” काकू नाराजीने म्हणाली.

“वेगळं कुणाला पटकन पचत नाही, हे खरं. बघणाऱ्या बाईला नाही आणि पुरुषाला तर नाहीच नाही.

वर्षानुवर्षे बाईला कामात गढलेलीच बघायची सवय ना डोळ्यांना. मोकळेपण डोळ्यात सलतं बाईचं. मोकळ्या मनाने मोकळी राहू देणारच नाहीत कोणी तिला. बोलण्यातून नाहीतर नजरेतून घायाळ करणारच तिला.” प्राजक्ताने आपली बाजू मांडायचा केलेला प्रयत्न फारसा कोणाला रुचलाच नाही. ते त्यांना स्वतःच्या सोयीचं वाटलं नसावं बहुतेक, म्हणून प्राजक्तानेही पुढे जास्त बोलणं टाळलं.

पाहुण्यांचे चार दिवस संपले, तसे ते निघाले. जाताना मात्र प्राजक्ताच्या भावाच्या बायकोने आजूबाजूला कोणी नाही बघून तिला हाताला धरून ‘Thank you’ म्हटलं.

 “चार दिवस मी जो मोकळेपणा अनुभवला तुमच्याकडे तो बाकी कुठेच कधी अनुभवला नाही, अगदी माझ्या माहेरी पण. जरा निवांत बसले, की कुणाच्या ना कुणाच्या डोळ्यात खुपायचंच हो! काही ना काही करत राहणारी बाईच आवडते सर्वांना. जरा बसली की नावं ठेवणं सुरू, मग ते घरचे नाहीतर दारचे कोणी का असेना!

सध्या तरी माझी मानसिक तयारी नाही कुणाच्या विरोधात जाण्याची, पण हळूहळू झाली की मला आवडेल तुमच्यासारखं रहायला!”

प्राजक्ताने गोड हसून तिला निरोप दिला. ‘सर्वांनाच जमणाऱ्यातलं नाही ते,’ असं मात्र आवर्जून मनात वाटलंच तिला.

लेखिका :श्रीमती स्नेहल अखिला अन्वित

प्रस्तुती :सौ. रेखा जांबवडेकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 वाचताना वेचलेले 

☆ हो.. आम्ही मध्यमवर्गीय होतो..!! – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – सौ. स्मिता पंडित ☆

साधारण 20-25 वर्षांपूर्वी  “मध्यमवर्गीय” ही जमात अस्तित्त्वात होती. तसं तर संपूर्ण भारतभर ती पसरली होती, पण महाराष्ट्रात तिचा स्वतः चा असा ‘ब्रँड’ होता.

घरात एक कमावता पुरुष,दोन तीन भावंडं, नवराबायको, कुठे कुठे आजी आजोबा, क्वचित प्रसंगी भाचा-पुतण्या शिकायला अशी एकूण कुटुंबसंस्था होती. एक कमावता आणि खाणारी तोंड 5-6  हे चित्र सगळीकडे सारखंच होतं. काही ठिकाणी महिलावर्ग नोकरीसाठी बाहेर पडला होता, पण आजच्याइतका नाही.  म्हणूनच की काय घर, किचन ह्यावर स्त्रीवर्गाची सत्ता होती…..एकहाती सत्ता !! पण तिथलं तिचं स्वतःचं एक गणित होतं…पक्कं गणित..!!त्या वरच सगळे हिशोब जुळत होते.

अन्नाच्या बाबतीत,”पोटाला खा हवं तेवढं , पण नासधूस नको” असा शिरस्ता होता. माझी आजी नेहमी म्हणायची,”खाऊन माजावं, पण टाकून माजू नये.”

कढी, डाळभाजी करायची त्या दिवशी वरण कमी लावायचं, आंब्याचा रस असेल तर भाजी कमी करायची, रवी लावली की त्या ताकाची कढी करायची, त्याच तुपाच्या भांड्यात दुसऱ्या दिवशी पोळ्या टाकायच्या… अशी साधी साधी समीकरण असायची. घरातली पुरूषमाणसांची आणि मुलांची जेवणं आधी करून घेतली की बायका मागून जेवायच्या. उरलंसुरलं त्या खावून घ्यायच्या. त्यांच्या पंगतीला पुरवठा म्हणून खमंग थालीपीठ किंवा गरमागरम पिठलं असायचं. इतकंही करून पोळी – भात उरलाच तर दुसऱ्या दिवशी त्याचा व्हायचा ‘कुचकरा’ किंवा ‘फोडणीचा भात’.  जगातले सगळ्यात चविष्ट पदार्थ आहेत हे. सकाळच्या नाश्त्याचा प्रश्न परस्पर मिटायचा.

मुलांची शाळा म्हणजे ‘टेन्शन’चा विषय नव्हता. आपली साधी मराठी शाळा. 200-300 रू वर्षाची फी. पण युनिफॉर्म, पुस्तके आपले आपल्याला घ्यावे लागायचे. जरा मोठाधाटा युनिफॉर्म घेतला की सहज 2 वर्ष जायचा. 

पुस्तकांचा जरा ‘जुगाड’ असायचा. म्हणजे समजा ‘अ’ ने दुकानातून कोरीकरकरीत पुस्तकं विकत घेतली असतील, तर तो ती पुस्तकं वर्ष संपल्यावर ‘ब’ ला 70% किमतीत विकायचा.. अन् मग ‘ब’ तीच पुस्तकं  ‘क’ ला 40% मधे विकायचा.

Purchase Cost, Selling Cost, depreciated Value हे कामापुरतं “अर्थशास्र”  सगळ्यांनाच येत होतं. एकदा विकत घेतलेली पुस्तकं तीन वर्षं सर्रास वापरली जायची. 

पुस्तकाच्या या 3 वर्षाच्या प्रवासात कधी कधी बेगम हजरत महल,अहिल्याबाई अशा “दूरदृष्टी च्या” व्यक्तिमत्त्वाला चष्मा लागायचा, कोणाला दागिने मिळायचे, तर कोणाला दाढी मिशी यायची. आणि हे असे उद्योग अ ब क पैकी कोणी तरी नक्कीच करत होतं.

बंगालच्या उपसागरात हमखास दोन तीन जहाज फिरत असायची. पण शाळेत असतांना, ते मॉरिशस, अंदमान निकोबार, केरला बॅकवाॅटर अशी Destinations मला नकाशात सुद्धा कधी भेटली नाहीत.

पुस्तकातल्या रिकाम्या जागा भरा,जोड्या जुळवा अशी बिनडोक कामे सहसा ‘अ’ करून मोकळा व्हायचा… म्हणूनच की काय त्यानंतर ब आणि क ह्यांना फक्त  चित्रकलेतच “स्कोप” उरलेला असायचा. आणि त्याचा प्रत्यय पुस्तकाच्या पानापानावर यायचा…

शाळेचा युनिफॉर्म असल्यामुळे खूप कपडे लागत नसत.मोठ्या भावा बहिणींचे कपडे घालणं,त्यांचे दप्तर- स्वेटर वापरणं ह्यात ‘ इगो बिगो’ कोणाचा आड येत नव्हता..

स्वेटरचा तर मोठा प्रवास असायचा.. त्यातही लहान बाळाचं स्वेटर,कपडे,दुपटे,झबले इतके फिरायचे की त्याचा मूळ मालक कोण हेही कोणाला अाठवायचं नाही..

पण आमच्या आधीच्या पिढीने शिक्षणाचे महत्त्व जाणले होते. त्यामुळे अभ्यास सगळ्यांना करावाच लागायचा. मुलींना “यंदा नापास झालीस किंवा कमी मार्क्स मिळाले तर तुझं लग्न लावून देवू..” आणि मुलांना, “तुला रिक्षा  घेवून देवू चालवायला” अशी  “जागतिक” धमकी मिळायची..

12 वी नंतर कुठल्या शाखेकडे जायचं, कोणता कोर्स करायचा, घरातल्या मोठ्या दुरुस्त्या, उपवर-उपवधू ह्यांना आलेली स्थळं ….Proposals.. हे आजच्या काळातले  “Highly Personal Issues”  त्या काळात बिनदिक्कतपणे गोलमेज परिषद भरवून चर्चिले जात. हातपाय पसरायला लागते, तेवढीच काय ती प्रत्येकाला घरात  Space.. …बाकी सगळा ‘लेकुरवाळा’ कारभार!!

आठवडी बाजारातून भाज्या आणणे, किराणा आणणे, लांबच्या लग्नाला हजेरी लावणे हा ‘बाबा’ लोकांचा प्रांत होता.प्रत्येक बाबांच्या तीनचार तरी  RD , LIC काढलेल्याच असायच्या…..आणि  त्यासुद्धा बहुतेक वेळा एजंटवरील प्रेमापोटी !!! बाकी शेअर्स, Mutual Fund वगैरेचा ‘एजंट’ त्या काळी उदयाला आलेला नव्हता.आणि कोणी काही वेगळ्या स्कीम आणल्याच, तर अगदी पाचच मिनिटात त्याच्या उत्साहाला अन् पर्यायानं त्याच्या कमीशनला सुरुंग लागायचा… Share market म्हणजे जुगार.. हा ‘समज’ अगदी पक्का होता..

‘फॅमिली डॉक्टर’ हा एक जिव्हाळ्याचा विषय होता. प्रत्येक कुटुंबाचा वेगळा डॉक्टर असायचा. आजीच्या दम्यापासून ते बाळाच्या तापापर्यंत सगळ्या व्याधीवर त्याच्याकडे औषध असायचे. तसे ते डॉक्टर पण ‘नीतिमत्ता’ वगैरे बाळगून होते. उगाचच आजच्या सारखं भारंभार टेस्ट अन् सोनोग्राफी करायला सांगायचे नाहीत.. गरज असेल तरच करूया,  पेशंटला परवडेल आणि ह्यांचा दवाखाना पण चालेल, असा त्यांचा ‘व्यावहारिक’ पवित्रा असायचा.

जसा ‘फॅमिली डॉक्टर’ तशीच एक फॅमिली ‘बोहारीण’ पण असायची. पण ती फक्त आईची मैत्रीण.. बाकी कोणी तिच्या वाट्याला जात नसत.. आई सगळे जुने कपडे एका गाठोड्यात बांधून ठेवे. मग ही  ‘बोहारिण’ एका दुपारी अवतरायची.. आधीच दुपारच्या झोपेचं खोबरं झाल्याने, आई  जरा वैतागलेली असायची.. भलं मोठं कपड्यांचं गाठोडं विरुद्ध चहाची गाळणी अशी ‘तहा’ ला सुरवात व्हायची..तिची गाळणी खपवायची घाई….तर आईचा मोठ्या पातेल्यावर डोळा!!! खूप घासाघीस करून  ‘Deal’ चहाच्या पातेल्यावर फिक्स व्हायची.. ह्या  कार्यक्रमात 2-3 तास आरामात जायचे, शेजारच्या सगळ्या आत्या, मावशी, काकू ह्या वाटाघाटीत सक्रिय सहभाग घ्यायच्या.शेवटी त्या नवीन चहाच्या पातेल्यात चहा व्हायचा आणि मगच सगळं महिला मंडळ परागंदा व्हायचं..

खरं सांगू का.. …मध्यमवर्गीय ही काही ‘परिस्थिती’ नाहीये, ती  “वृत्ती” आहे……साध्या, सरळ, कुटुंबवत्सल, पापभीरू माणसांची. मध्यमवर्गीयच आहेत ह्या समाजाचा ‘कणा’.. ते आहेत म्हणून तर ह्या समाजात चांगल्या वाईटाची चाड आहे.. आम्हीच आहोत नियमित ‘कर’ भरणारे, वाहतुकीचे काटेकोर ‘नियम’ पाळणारे आणि प्रत्येक निवडणुकीत ‘मतदान’ करणारे.

असे आम्ही सगळेच मजेत होतो बघा..अचानक 1990-91 मध्ये जागतिकीकरणाचे वारे वाहू लागले.. ते आमच्यापर्यंत यायला 10-12 वर्षे गेली पण तोपर्यंत त्या वाऱ्याचं  ‘ वादळ ‘ झालं होत.. अन् मग त्या वादळात उडून गेलं आमचं मध्यमवर्गीयपण..

प्रेमळ, मिळून-मिसळून राहणारे, सामाजिक बांधिलकी जपणारे आम्ही……अचानक ‘प्रोफेशनल’ झालो. माणसामाणसातलं आपलेपण कोरडं झालं. कालांतराने ते भेगाळलं.

पुढे पुढे त्या भेगांच्याच भिंती झाल्या.Busy Schedule, Deadlines, Projects Go Live अश्या ‘गोंडस’ नावाखाली आम्ही ते स्वीकारलं. गलेलठ्ठ  Packages  मधे गुंडाळल्या गेला आमच्यातला चांगुलपणा, प्रेमळपणा आणि आपलेपणा सुद्धा…

कवी :अज्ञात

प्रस्तुती : स्मिता पंडित 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डाॅ.भारती माटे

 वाचताना वेचलेले 

 ☆ ज्ञानदेवांचा अद्वैतानुभव… – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – डाॅ.भारती माटे ☆

“पांडुरंग कांती दिव्य तेज झळकती “ —  हा अभंग सर्वाना परिचित आहे. हा ज्ञानेश्वर माऊलीनी लिहिलेला अभंग आहे. या अभंगात आलेले दोन शब्द नेहमी  वेगळे वाटायचे, एक कानडा आणि दुसरा करनाटकु पण वाटायचे कानडा म्हणजे कानडी आणि करनाटकु म्हणजे कर्नाटक राज्यात. पण मग ज्ञानेश्वर महाराज का करतील असा उल्लेख? तेव्हा हे राज्य थोडी असेल. पण या शंकेचे निरसन झाले,  ४/५ वर्षांपूर्वी मला श्री. हृदयनाथ मंगेशकर यांना ऐकण्याचा योग आला, पद्मजा फेणाणी जोगळेकर यांच्या कार्यक्रमात. तेव्हा त्यानी या शब्दांचा अर्थ असा सांगितला, ‘ कानडा म्हणजे अगम्य, समजायला अवघड, न कळणारा असा आणि  करनाटकु म्हणजे नाटकी, करणी करणारा असा.’  हे अर्थ समजल्यावर गाण्याची गोडी अजूनच वाढते. आज मी मला समजलेला अर्थ उलगडून सांगण्याचा प्रयत्न करत आहे. तो वाचल्यावर पुन्हा एकदा  गाणं ऐकत गाण्याच्या रसास्वाद घ्या. मनाला खूपच आनंद मिळेल. 

पांडुरंग कांती दिव्य तेज झळकती। रत्नकिळ फाकती प्रभा। 

अगणित लावण्य तेज पुंजाळले। न वर्णवे तेथिची शोभा॥१॥

ज्ञानदेवांच्या दृष्टीपुढे सावळा पांडुरंग उभा आहे. विविध रत्नांची प्रभा फाकावी तशी पांडुरंगाची कांती दिव्य तेजाने झळकत आहे. ज्ञानदेवांचे अंतःकरण आत्मप्रकाशाने उजळून गेले आहे. विटेवर उभा असलेल्या पांडुरंगाच्या तेजःपुंज लावण्याची शोभा काय वर्णावी? त्यासाठी शब्द अपुरे पडतात. विठूचे हे तेजःपुंज सौंदर्य अगणित व असीम आहे.

कानडा वो विठ्ठलु करनाटकु। येणे मज लावियेला वेधु। 

खोळ बुंथी घेउनी खुणाची पालवी। आळविल्या नेदी सादु॥२॥ 

प्रकाशाचे अंग हे प्रकाशाचेच असते याप्रमाणे हा विठ्ठल कसा आहे? तर तेजःपुंज असा हा विठ्ठल, कानडा म्हणजे अगम्य, न कळणारा असा आहे. तो नाटकी (कर नाटकु)  आहे. अवघ्या विश्वामधे विविध रुपात (पशु, पक्षी,  माणूस सारे स्थिरचर) वावरणारा हा भगवंत नाटकी नाही तर काय आहे? सगळ्यांच्या भुमिका हाच तर करत असतो. त्याच्या या नाट्यावर तर मी भुलले आहे. माझे मन मोहून गेले आहे. त्याच्या या नाटकाचा मला वेध लागला आहे. त्याच्या नाटकाला अंत नाही की पार नाही. खोळ म्हणजे पांघरुण किंवा आवरण. प्रत्येक प्राणीमात्रांत तो आहे. विविध रुपाची कातडी पांघरुन (खोळ बुंधी घेवूनी), जणू काही तो माझ्याकडे पहा, मला ओळखा, मला ओळख असे सांगत आहे. एखाद्या लबाड मुलासारखा मला खुणावत आहे. पण हाक मारल्यावर मात्र ओ पण देत नाही ( आळविल्या नेदी सादु ). असा हा नाटकी पांडुरंग, आणि त्याच्या नाटकाबद्दल काय सांगू? विविध रुपाची खोळ घालून येत असल्याने त्याला ओळखताही येत नाही. असा हा कानडा म्हणजे कळायला मोठा कठीण आहे. 

शब्दविण संवादु दुजेवीण अनुवादु। हे तव कैसेंनि गमे। 

परेही परते बोलणे खुंटले। वैखरी कैसेंनि सांगे॥३॥  

प्रेमाच्या अभिव्यक्तीला शब्द कशाला हवेत. आईला, ‘बाळा माझे तुझ्यावर फार प्रेम आहे ‘, हे सांगावे लागते का? न बोलता तिच्या दृष्टीत ते ओथंबून वहात असते. तसेच आपल्या देवाशी बोलायला आपल्याला शब्द कशाला हवेत?  परा, पश्यंति, मध्यमा आणि वैखरी असे वाणीचे चार प्रकार आहेत. वैखरी म्हणजे शब्दात बोलतो ती, विचार करताना आपण आपल्याशी बोलतो ती भाषा म्हणजे  मध्यमा, पश्यंती म्हणजे ह्रुदयाची भाषा आणि आत्म्याशी संवाद करणारी वाणी म्हणजे परा वाणी. विठ्ठलाशी बोलताना परा वाणी सुद्धा मुक होते. बोलणे  खुंटते. शब्दावाचून संवाद होतो. जसे आईला तान्हुल्याला भूक लागली हे सांगावे लागत नाही,  शब्दावाचून कळते तसे परमात्म्याला भक्ताचे बोलणे. न बोलता कळते. एक बोलला तर दुसरा उत्तर देईल ना? दुजेपणाशिवाय बोलणे कसे होते हे परा वाणीला जेथे सांगता येत नाही तिथे वैखरीला (जीभेला) कसे बरे सांगता येईल?

पाया पडु गेले तव पाउलचि न दिसे। उभाचि स्वयंभु असे। 

समोर की पाठीमोरा न कळे। ठकचि पडिले कैसे ॥४॥ 

या विठ्ठलाचा नाटकीपणा किती सांगू? पायावर डोके ठेवायला गेले तर पाउलची न दिसे. समोर पहावे तर उभा आहे.  पण माझ्या समोर उभा  आहे की पाठमोरा उभा आहे हेच कळत नाही. माझ्या पुढे आहे की माझ्या मागे उभा आहे, खालून पाहतोय की वरून  हेच समजत नाही. अशाप्रकारे हा मला सारखा फसवत (ठकचि) आहे,  ठकवत आहे. आपल्या अवतीभवती सर्वत्र तोच व्यापून आहे एवढे खरे.

क्षेमालागी जीव उतावीळ माझा। म्हणवूनि स्फूरताती बाहो।

क्षेम देऊ गेले तव मीचि मी एकली।आसावला जीव रावो ॥५॥ 

त्याला आलिंगन देण्यासाठी माझा जीव उतावीळ झाला आहे. त्यासाठी माझे बाहु स्फुरण पावताहेत. मला वाटते एवढासा हा विठ्ठल  त्याला मिठी मारणे किती सोपे. त्याला मिठी घ्यायला गेले तर मीच एकटी उरले. हा नाटकी कुठे गेला कळलेच नाही. त्याला आलिंगन देण्याची इच्छा माझी अपुरी राहिली.

बाप रखुमादेवीवरु हृदयीचा जाणुनी। अनुभवु सौरसु केला। 

दृष्टीचा डोळा पाहों गेले। तव भीतरी पालटु झाला ॥६॥ 

हा विठ्ठल बाहेर नसून ह्रुदयात वसतो असे कळले म्हणून  त्याचा अनुभव घेण्यासाठी मी माझी दृष्टी आत वळवली तर काय माझे अंतरंगच बदलून गेले. आत तोच, बाहेर तोच, समोर तोच, मागे तोच, देह तोच आत्मा तोच. जिकडे पहावे तिकडे तोच. विश्वात तोच, विश्वापलीकडे तोच नाना मुखवटे घेवून त्याचे नाटक सुरूच आहे. वरवर पहायला जावे तर कसा कमरेवर हात ठेवून विटेवर निश्चल उभा आहे. जणू काही भोळा सांब. पण तुझ्यासारखा नाटकी दुसरा कोणी नाही. विश्वाची खोळ अंगावर घेऊन दडून काय बसतोस? माझ्यासारखीला दुरून काय खुणावतोस, हाक मारल्यावर गप्प काय बसतोस, पाया पडायला आलें तर पाऊले लपवतोस,  समोर- मागे येऊन काय ठगवतोस, क्षेम(मिठी) द्यायला गेले तर हृदयात काय लपतोस. कळली तुझी सारी नाटके. तू पक्का नाटक (करनाटकु) करणारा आहेस आणि  अनाकलनीय (कानडा) आहेस.   

ज्ञानदेव स्त्री(प्रकृती) भावाने विठ्ठलाशी(पुरुष =परमात्मा) बोलतात. हे बोलणे म्हणजे एका अंगी तक्रार आहे तर दुसरीकडे त्याची स्तुती केली आहे. ज्ञानदेवांचा अद्वैतानुभव, त्यांचा साक्षात्कार या अभंगात काव्यमय रीतीने शब्दबद्ध केला आहे.

राम कृष्ण हरी

याचसाठी गदिमा ‘ वेदांनाही नाही कळला अंतपार याचा ।। कानडा राजा पंढरीचा…।।’  असं म्हणतात.

लेखक : अज्ञात 

संग्रहिका : डॉ. भारती माटे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈