☆ मी प्रवासिनी क्रमांक १७ – भाग ४ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
मोरोक्को – रसरशीत फळांचा देश
मोरोक्कोला पश्चिमेला अटलांटिक महासागराचा किनारा लाभला आहे. उत्तरेकडील ४०० किलोमीटर भूभागाला भूमध्य समुद्र व त्यापलीकडे स्पेन हा देश आहे. पूर्व दिशेला आणि दक्षिणेला सहा हजार किलोमीटरपर्यंत सहारा वाळवंट आहे. मोरोक्कोहून मोठ्या प्रमाणात संत्री, सफरचंद, ऑलिव्ह, द्राक्षे निर्यात होतात. कॉर्क वृक्षाच्या लाकडाचा हा देश प्रमुख निर्यातदार आहे. खतासाठी लागणारे फॉस्फेट येथे विपुल प्रमाणात मिळते. अमेरिका व रशिया यांच्यानंतर मोरॉक्कोचा फॉस्फेट उत्पादनात नंबर आहे. त्या शिवाय इथे आयर्नओर, मँगनीज, झिंक मिळते. इथे फळांचे कॅनिंग, मासेमारी, कापड उद्योग मोठ्या प्रमाणात आहेत.
कासाब्लांका इथून अटलांटिकच्या समुद्रकिनाऱ्याने शंभर किलोमीटरचा प्रवास करून आम्ही राजधानी रबात इथे पोहोचलो. रबात म्हणजे तटबंदी असलेलं गाव.अल्मोहाद राजवटीतील खलिफा मन्सूर यांनी रबात हे राजधानीचे ठिकाण केले .शहराच्या मध्यभागी रॉयल पॅलेस आहे व शेजारी रॉयल मॉस्क आहे. मोरोक्कोचा शाही परिवार इथे नमाज पडतो. पांढऱ्या भिंती व हिरवे छत असलेल्या या मशिदीचे बांधकाम आधुनिक आहे. मशिदीच्या समोरच असलेल्या हसन टॉवरचे बांधकाम अपूर्ण अवस्थेत आहे. लाल सॅंडस्टोनमधील या टॉवर समोर मोहम्मद मुसोलियमची ऐतिहासिक वास्तू आहे. आतमध्ये राजा हसन आणि राजपुत्र अब्दुल्ला यांच्या कबरी आहेत. हा शहराचा निवांत भाग आहे. स्वच्छ सुंदर रस्ते, झाडे, जास्वंदीची लालचुटुक फुले यांनी टुमदार बंगल्यांची आवारे सुशोभित दिसत होती. इथे उच्चपदस्थांची निवासस्थाने व परदेशी वकिलाती आहेत. अटलांटिकच्या किनाऱ्यावरील या शहरावर फ्रेंच वास्तुकलेचा प्रभाव आहे.
दुसऱ्या दिवशी पहाटे चार वाजता रबातहून निघालो कारण टॅ॑जेर बंदरात दहा वाजताची बोट पकडायची होती. सारे शहर धुक्यात गुरफटलेले होते. दूरवर टेकड्यांच्या रांगा दिसत होत्या. त्यावरील दिव्यांच्या चांदण्या आम्हाला हसून निरोप देत होत्या. ड्रायव्हरने बसमध्ये लावलेल्या सूफी संगीताच्या तालावर मोरोक्कोचा वेगळा प्रवास आठवत होता. धुक्याचे आवरण बाजूला सारून सोनेरी सूर्याची किरणे आसमंत उजळत होती.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक १७ – भाग ३ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
मोरोक्को – रसरशीत फळांचा देश
मर्राकेश शहर म्हणजे फ्रेंच व मूर संस्कृतीचा संगम आहे. मूर म्हणजे बर्बर भाषेत मर- अकुश म्हणजे देवाची भूमी. यावरून मर्राकेश नाव रुढ झाले. मोरोक्कोमध्ये रोमन लोकांनंतर दुसऱ्या शतकापासून बर्बर राजवट होती. पाचव्या शतकात आखाती देशातून अरब इथे आले. त्यांनी इस्लामचा प्रसार केला. कालांतराने अरब व बर्बर यांच्यातील भांडणांचा फायदा घेऊन स्पॅनिश व फ्रेंच लोकांनी इथे प्रवेश केला. स्पॅनिश लोकांशी काही करार करून, फ्रेंचांनी इथे१९१२ पासून १९५६ पर्यंत राज्य केले. त्यानंतर इथे एलबीत घराण्याचे राज्य सुरू झाले. थोडे अधिकार असलेली संसद असली तरी राजा हा देशाचा प्रमुख आहे. आज एलबीत घराण्याच्या पाचव्या पिढीचे राज्य चालू आहे.
मोरोक्कोमध्ये आजही एक लाखाहून अधिक फ्रेंच लोक राहतात. इथे बर्बर, अरब, स्पॅनिश, फ्रेंच अशी मिश्र वस्ती आहे. अरेबिक व बर्बर भाषा तसेच थोडी स्पॅनिशही बोलले जाते. फ्रेंच ही व्यापार व व्यवहाराची भाषा आहे. अनेक शहरात फ्रेंच शाळा आहेत. त्यामुळे मोरोक्कोच्या आचार- विचारांवर फ्रेंच, युरोपियन यांचा प्रभाव आहे. लोक गोरे- गोमटे, उंच,नाकेले आहेत. स्त्रियांना काळा बुरखा घालावा लागत नाही. केस झाकून, चेहरा उघडा ठेवून त्या सर्वत्र वावरत असतात. कॉलेजात जाणार्‍या, नोकरी करणाऱ्या काही तरुणी जीन्स मध्येही दिसल्या.फ्रेंच राज्यकर्त्यांमुळे अनेक प्रमुख शहरात लांब-रुंद सरळ व मध्ये शोभिवंत चौक असलेले रस्ते, विशाल उद्याने, कारंजी, विद्यापीठे, शाळा, रुग्णालये यांची उभारणी झाली आहे.
मर्राकेश येथील बाराव्या शतकात अलमोहाद राजवटीत बांधलेली कुतुबिया मशीद भव्य व देखणी आहे. याच्या उंच मिनार्‍यावरून आजही नमाज पढविण्यासाठी अजान दिली जाते. रेड सॅ॑डस्टोन व विटा वापरून ही दोनशे साठ फूट म्हणजे ८० मीटर उंच मशीद बांधलेली आहे. याच्या सहा मजली उंच चार मिनारांवर निमुळते होत गेलेले तांब्याचे मोठे बॉल्स ( गोळे )आहेत इतिहासकाळात यांना अस्सल सोन्याचा मुलामा दिलेला होता.
इथला बाहिया पॅलेस हा सुलतानाच्या वजिराने स्वतःसाठी बांधला आहे. त्याला अनेक बायका व मुले होती. इस्लामी आणि मोरोक्को वास्तुशैलीचा हा उत्तम नमुना आहे. सभोवती फळाफुलांनी भरलेल्या, पक्षांनी गजबजलेल्या बागा आहेत. उंच लाकडी दरवाजे, झुंबरे, लाल, निळ्या,पिवळ्या मोझाइक टाइल्समधील भिंतींवरील नक्षी बघण्यासारखी आहे. रॉयल पॅलेस हा अल्मोहाद राजवटीत बाराव्या शतकात बांधला गेला. मोठ्या बागेमध्ये असलेल्या त्याच्या प्रवेशद्वाराचे डिझाईन भूमितीसारखे व टेराकोटा टाईल्समध्ये आहे. हा राजवाडा बाहेरून बघावा लागतो कारण आता तो एका फ्रेंच उद्योगपतीच्या मालकीचा आहे. तिथून पुढे सुंदर आखीव-रेखीव मिनारा गार्डन आहे.
खूप मोठ्या चौकातील मर्राकेश मार्केट गजबजलेले होते. संत्र्याचा ताजा मधूर रस पिऊन मार्केटमधील दुकाने बघितली. फळे, ड्रायफ्रूट, इस्लामी कलाकुसरीच्या वस्तू,खडे जडविलेल्या चपला, कार्पेट, इलेक्ट्रॉनिक्स वस्तू असे असंख्य प्रकार होते.आपल्याकडल्यासारखे गारुडी व माकडवाले होते. गोरे प्रवासी साप गळ्यात घालून आणि माकडांना खायला देताना फोटो काढून घेत होते. आश्चर्य म्हणजे आपल्याकडे वासुदेव असतो तसेच उंच टोपी घातलेले, गळ्यात कवड्यांच्या माळा घातलेले, आपल्या इथल्यासारखाच लांब, पायघोळ, चुणीदार झगा घातलेले ‘वासुदेव’ तिथे होते. असे वासुदेव नंतर अनेक ठिकाणी दिसले. त्यांच्या हातात पितळेची मोठी घंटा होती. कधीकधी ते त्यांच्याजवळील पखालीतून पाणी देऊन प्रवाशांची तहानही भागवत होते. लोक हौसेने त्यांच्याबरोबर फोटो काढून घेऊन त्यांना पैसे देत होते. दुनिया अजब आणि गोल आहे याचा प्रत्यय आला.
आमच्यातील काही मैत्रिणींनी इथे ताजीन विकत घेतले. ताजीन म्हणजे पक्या भाजलेल्या मातीचे, रंगीत नक्षीचे भांडे! या भांड्याचे झाकण संकासुराच्या टोपीसारखे उंच असते. या भांड्यात केलेल्या पदार्थांची वाफ अजिबात बाहेर जात नाही व शाकाहारी, मांसाहारी पदार्थ चविष्ट होतात असे सांगितले. हॉटेलमध्ये दुपारच्या जेवणात त्या ताजीनमध्ये शिजविलेला ‘खुसखुस’ नावाचा पदार्थ त्या ताजीनसह टेबलावर आला. ‘खुसखुस’ म्हणजे लापशी रवा थोडा भाजून शिजविलेला होता. त्यात गाजर, काबुली चणे, बटाटा, फरसबी, कांदा, कोबी अशा भाज्या त्यांच्या पद्धतीच्या सॉसमध्ये शिजविलेल्या घातलेल्या होत्या. नॉनव्हेज खुसखुसमध्ये चिकनचे तुकडे होते.तिथे गव्हाच्या रव्याचे अनेक पदार्थ मिळतात.अनेक बायका, रस्त्यावर भाजून शिजविलेला रवा आणि मिल्कमेडचे डबे घेऊन बसल्या होत्या व प्रवाशांना खीर बनवून देत होत्या. हॉटेलमधील जेवणातही गरम- गरम, चौकोनी आकाराची, दोन पदरी रोटी व गव्हाची खीर होती. या शिवाय तिथे तापस (TAPAS) नावाचा माशांचा प्रकार लोकप्रिय होता.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक १७ – भाग २ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
✈️ मोरोक्को – रसरशीत फळांचा देश ✈️
टॅ॑जेरहून तीनशे किलोमीटरचा प्रवास करून फेज या शहरात पोचायचे होते. टॅ॑जेर ते फेज हा प्रदेश घनदाट जंगलांनी समृद्ध आहे. रिफ पर्वतरांगांच्या उतारावरील या सुपीक प्रदेशात लक्षावधी ऑलिव्ह वृक्षांची घनदाट लागवड केली आहे. फार पूर्वी इथे मारिजुआना या एक प्रकारच्या अमली द्रव्याची झाडे होती. आता सरकारने कायद्याने या मारिजुआना लागवडीस बंदी केली आहे. शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण देऊन इथे गहू, मका, बार्ली यांचे उत्पन्न घेतले जाते व ऑलिव्ह वृक्षाची लागवड केली जाते. रस्त्याच्या कडेला निलगिरी वृक्षांची लागवड आहे. वाटेत दिसलेल्या बऱ्याच तलावांवर जलविद्युत प्रकल्प उभारलेले दिसत होते.
फेज हे शहर पाचशे वर्षांपूर्वीचे आहे. मौले इद्रिस हा पहिला धर्मसंस्थापक इथे आला. इथल्या गावांना सभोवती तटबंदी आहे. इथले मेदिना म्हणजे जुने मार्केट अफाट आहे. गाईड मागोमाग त्या दगडी, अरुंद,चढ- उतार असणाऱ्या रस्त्यांवरून जाण्याची कसरत केली. फुले, फळे, भाज्या, कापड विणणे, रंगविणे, प्रिंट करणे, चामडी कमावणे, त्याच्या वस्तू बनविणे, शोभेच्या वस्तू, पर्सेस, सुकामेवा, तयार कपडे अशा अनेक वस्तूंची दुकाने भुलभुलैय्या सारख्या त्या दगडी बोळांमध्ये आहेत. मालवाहतुकीसाठी गाढवांचा वापर करण्यात येत होता.
या मार्केटमध्ये एक मोठी मशीद आहे. तसेच तिथल्या धर्म संस्थापकाच्या दोन कबरी आहेत. इथली फार प्राचीन इ.स. ८५९ पासून अजूनही चालू असलेली लहान मुलांची शाळा शिशुविहार बघायला मिळाली. त्या बालवर्गातील छोटी छोटी गोरीगोमटी मुले आमच्याकडे कुतूहलाने बघत होती. गुलाबी गोऱ्या नाकेल्या शिक्षिकेने हात हलवून हाय हॅलो केले. गालिचे बघण्यासाठी गाईडने तिथल्या एका जुन्या हवेलीमध्ये नेले. मध्ये चौक व चार मजले उंच अशा त्या जुन्या वास्तूचे खांब संगमरवरी होते. निळ्या हिरव्या डिझाईनच्या मोझाइक टाइल्स भिंतीवर होत्या.छत खूप उंच होते. गालीचे बघताना पुदिना घातलेला व बिन दुधाचा गरम चहा मिळाला.
फेजहून ५०० किलोमीटरचा प्रवास करून मर्राकेश या शहरात जायचे होते. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला सफरचंदांच्या, संत्र्यांच्या खूप मोठ्या बागा होत्या.झीझ व्हॅलीमध्ये खजूर व पामचे वृक्ष सगळीकडे दिसत होते. वाटेत मेकनेस हे गाव लागले. गाईडने सांगितले की मोरोक्कोमध्ये मॉरिटोनामार्गे आलेल्या रोमन लोकांनी सर्वप्रथम वस्ती केली. मोरोक्कोपासून जवळ असलेल्या वालीबुलीस येथे आजही सूर्य मंदिर, सार्वजनिक वाचनालय यांचे रोमन काळातील भग्न अवशेष बघायला मिळतात. नंतर इफ्रान या शांत, स्वच्छ गावात चहा पिण्यासाठी थांबलो. गळ्याने हे शिक्षणाचे केंद्र आहे. अमेरिकन- मोरोक्को युनिव्हर्सिटी आहे. शिक्षणाचे माध्यम इंग्रजी आहे. या प्रायव्हेट युनिव्हर्सिटीमध्ये शिकविण्यासाठी अमेरिका, ब्रिटन, ऑस्ट्रेलिया येथील नामवंत प्रोफेसर येतात. आफ्रिका खंडातील विद्यार्थ्यांना इथे प्रवेश मिळतो.
वळणा- वळणांच्या सुंदर रस्त्याने घाट माथ्यावर आलो. वाटेत अकेशिया (एक प्रकारचा बाभूळ वृक्ष), ओक आणि कॉर्क वृक्षांचे घनदाट जंगल दोन्ही बाजूला आहे.कॉर्क या वृक्षाच्या लाकडापासून बनविलेली बुचं पूर्वी आपल्याकडे सोडावॉटरच्या बाटल्यांना लावलेली असत. अजूनही कॉर्कची बुचं शाम्पेनच्या बाटल्यांसाठी वापरली जातात. तसेच चप्पल बुटांचे सोल, फॉल्स सिलिंग यासाठी याचा उपयोग होतो. मोरोक्कोहून कॉर्कची मोठ्या प्रमाणात निर्यात होते. घाटमाथ्यावरील केनित्रा हे एक सुंदर, टुमदार, हिरवे हिलस्टेशन आहे .आर्टिस्ट लोकांचे हे माहेरघर आहे. अनेक कलाकार मुक्तपणे चर्च, शाळा, हॉस्पिटल, वेगवेगळ्या बिल्डिंग्ज् यांच्या कंपाऊंड वॉलवर सुंदर कलापूर्ण चित्रे रंगवीत होते. पर्वत उतारावर छोटी- छोटी घरे दिसत होती. इथल्या पर्वतरांगांमध्ये जंगली कुत्रे व बार्बरी एप्स (शेपूट नसलेली माकडं) असल्याचे गाईडने सांगितलं.व्हॅलीतल्या रस्त्यावरून जाताना एके ठिकाणी ताजी फळे विकण्यासाठी दिसली. तिथला शेतकरीच या फळांची विक्री करीत होता. आमच्या विनंतीवरून गाडी थांबवून गाईडने आमच्यासाठी ताजी, लालबुंद, टपोरी चेरी,पीचेस,ताजे , रसरशीत, मोठे, ओले अंजीर खरेदी केले. या फळांची चव जन्मभर लक्षात राहील अशीच होती. तेवढ्यात शेतकऱ्याची लाल- गोरी, देखणी, तरुण बायको गाढवावर बसून, गाढवावर लादून आणखी फळे घेऊन आली. त्यात प्रचंड मोठी कलिंगडे होती. गाईड मजेत विचारीत होता की घ्यायचे का एक कलिंगड? पण एवढे मोठे कलिंगड कापणार कसे आणि खाणार कसे आणि प्रत्येक हॉटेलमधील सकाळच्या नाश्त्याच्या वेळी असलेल्या लालबुंद, रसाळ कलिंगड कापांना आम्ही भरपूर न्याय देतच होतो. व्हॅलीतील घरांसमोरील अंगणात खजूर वाळत ठेवलेला दिसला. तसेच स्ट्रॉबेरी, चेरी,पीच,लिची यांचे मुरांबे मोठ्या काचेच्या बरण्यांतून उन्हात वाळवत ठेवलेले दिसले. (आपण छुंदा उन्हात ठेवतो. आपल्यासारख्याच साटप गृहिणी जगभर पसरलेल्या आहेत). नंतरच्या बेनिमलाल या ठिकाणी खूप मोठे शेतकी संशोधन केंद्र व शेतकी शाळा असल्याचे गाईडने सांगितले. आम्ही तिथे जून महिन्यात गेलो होतो. तेव्हा तिथे चेरी फेस्टिवल चालू होता. असाच उत्सव खजूर, स्टॉबेरी यांचा केला जातो.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक १८ – भाग १ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
मोरोक्को – रसरशीत फळांचा देश
मोरोक्को हे आफ्रिका खंडाचे उत्तर टोक आहे पण भौगोलिक दृष्ट्या ते युरोपला जवळचे आहे. स्पेनहून आम्हाला मोरोक्को इथे जायचे होते. मोरोक्कोला विमानाने जाता येतेच पण आम्हाला जिब्राल्टरच्या सामुद्रधुनीतून प्रवास करायचा होता. भूमध्य सागर व अटलांटिक महासागर हे जिब्राल्टरच्या सामुद्रधुनीने जोडलेले आहेत असा शालेय पुस्तकात वाचलेला भूगोल अनुभवायचा होता.
स्पेनच्या दक्षिण टोकाला असलेल्या अल्गिशिरास बंदरात पोहोचलो. तिथून बोटीने प्रवास केला.’टॅ॑जेर मेड’ या आठ मजली बोटीचा वेग चांगलाच जाणवत होता. बंदर सोडल्यावर जवळजवळ लगेचच भूमध्य सागरातून उगवलेला, मान उंचावून बघणारा, उंचच- उंच सुळक्यासारखा डोंगर दिसू लागला.हाच सुप्रसिद्ध ‘जिब्राल्टर रॉक’! हवामान स्वच्छ, शांत असल्याने जिब्राल्टर रॉकचे जवळून दर्शन झाले.
हा जिब्राल्टर रॉक फार प्राचीन, जवळ जवळ वीस कोटी वर्षांपूर्वीचा मानला जातो. जिब्राल्टरचा एकूण विस्तार फक्त साडेसहा चौरस किलोमीटर आहे. त्यात हा १४०८ फूट उंच डोंगर आहे. हा संपूर्ण डोंगर चुनखडीचा आहे. पाणी धरून ठेवण्याच्या त्याच्या क्षमतेमुळे इथे सदोदित हिरवी वृक्षराजी बहरलेली असते. डोंगराच्या पश्चिमेकडील उतारावर जिब्राल्टर हे छोटेसे गाव वसलेले आहे. बोटीतून आपल्याला तिथल्या हिरव्या- पांढऱ्या, बैठ्या इमारती व हिरवी वनराजी दिसते. सभोवतालच्या सागरात असंख्य छोट्या पांढऱ्या बोटी दिसत होत्या.उंच उसळणाऱ्या डॉल्फिन माशांचे दर्शनही झाले. या खडकाचे उत्तरेकडील भूशिर (आयबेरिअन पेनिन्सुला ) हे एका अगदी चिंचोळ्या पट्ट्याने स्पेनच्या भूभागाला जोडले गेले आहे. तर दक्षिणेला अरूंद अशी ही जिब्राल्टरची सामुद्रधुनी आहे.
अत्यंत मोक्याची अशी भौगोलिक परिस्थिती लाभल्यामुळे ऐतिहासिक काळापासून हे ठिकाण आपल्या ताब्यात ठेवण्यासाठी अनेकांनी प्रयत्न केले. आठव्या शतकापासून चौदाव्या शतकापर्यंत इथे उत्तर आफ्रिकेतील म्हणजे मोरोक्कोतील मूरिश लोकांची लोकांची राजवट होती. त्यांनी या खडकाचे जाबेल तारिक म्हणजे तारिकचा खडक असे नामकरण केले. त्याचे जिब्राल्टर असे रुपांतर झाले. नंतर सतराव्या शतकापर्यंत हे ठिकाण स्पेनच्या ताब्यात होते.इ.स.१७०४ मध्ये ते ब्रिटिश साम्राज्याचा भाग झाले.ते आजपर्यंत ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली आहे. या महत्वपूर्ण ठिकाणी ब्रिटनचा नाविक व व हवाई तळ आहे.
जेमतेम चाळीस हजार लोकसंख्या असलेल्या जिब्राल्टरमध्ये ब्रिटिश, स्पॅनिश, ज्यू,, आशियाई, पोर्तुगीज असे सर्व वंशाचे लोक आहेत. त्यामुळे इथे चर्च, मॉस्क, देऊळ, सिनेगॉग सारे आहे. जिब्राल्टरमध्ये शेती नाही किंवा खनिजांचे उत्पन्नही नाही. पण हा जगातला सर्वात व्यस्त असा सागरी मार्ग आहे. भूमध्यसागर आणि अटलांटिक महासागर यांना जोडणाऱ्या या सागरी मार्गावर दर सहाव्या मिनिटाला एक व्यापारी बोट बंदरात येते अथवा तिथल्या बंदरातून सुटते. या अवाढव्य बोटींची देखभाल,दुरुस्ती करणे,इंधन भरणे अशा प्रकारची अनेक कामे इथल्या डॉकयार्डमध्ये होतात. पर्यटन हाही एक व्यवसाय आहे.
बोटीने दोन तास प्रवास करून आम्ही मोरोक्को मधील टॅ॑जेर बंदरात पोहोचलो. बंदरातून गाईडने आम्हाला समुद्रकिनारी नेले. या ठिकाणाला ‘केप पार्टल’ असे नाव आहे. भूमध्य सागर आणि अटलांटिक महासागर इथे मिळतात असे त्याने सांगितले. तिथल्या समुद्राचा रंग निळसर हिरवा होता. काही भागाचा रंग ढगांच्या सावलीमुळे, धुक्यामुळे काळपट वाटत होता. पण दोन वेगळे समुद्र ओळखता येत नाहीत. मला आपल्या ‘गंगासागर’ ची आठवण झाली. गंगा नदी कोलकात्याजवळील ‘सागरद्वीप’ या बेटाजवळ बंगालच्या उपसागराला मिळते. त्या ठिकाणाला ‘गंगासागर’ म्हणतात. ते बघताना गाईड म्हणाला होता, ‘समोर तोंड केल्यावर तुमच्या उजव्या हाताला बंगालचा उपसागर आहे व डावीकडून गंगा येते. त्या विशाल जलाशयातून आपल्याला सागर व सरिता वेगळे ओळखता येत नाहीत. तसेच इथे झाले असावे.
टॅ॑जेरला वैशिष्ट्यपूर्ण भौगोलिक स्थान लाभले आहे. त्याचप्रमाणे इतिहासाच्या एका फार मोठ्या कालखंडाचे हे शहर साक्षीदार आहे. युरोप व अरब देशातील कलाकार, राजकारणी, लेखक, उद्योगपती यांचे हे आवडते ठिकाण आहे. मुस्लिम, ख्रिश्चन,ज्यू अशी संमिश्र वस्ती असल्याने इथे बहुरंगी सांस्कृतिक वातावरण आहे. शहरात मशिदी, चर्च याबरोबर सिनेगॉगही आहे. ‘फ्रॉम रशिया विथ लव्ह’ या चित्रपटाचे थोडे चित्रिकरण इथे केले आहे.
केप स्पार्टलजवळील टेकड्यांवर वसलेला कसबाह विभाग ऐश्वर्यसंपन्न आहे. इथल्या भव्य राजवाडयासारख्या बंगल्यांना किल्ल्यासारखी भक्कम तटबंदी आहे. आतल्या हिरव्या बागा फळाफुलांनी सजल्या होत्या. सौदी अरेबिया व कुवेत येथील धनाढ्य व्यापाऱ्यांचे हे बंगले आहेत असे गाईडने सांगितले. इथल्या सुलतानाचा सतराव्या शतकात बांधलेला भव्य पॅलेस व गव्हर्नर पॅलेसही इथेच आहे. इथून समुद्राचे सुंदर दर्शन होते .जुन्या शहरात ग्रॅ॑ड सोक्को म्हणजे खूप मोठे मार्केट आहे.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक- 18 – भाग 2 ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
शांतिनिकेतन
‘उत्तरायण ‘हा अनेक इमारतींचा समूह आहे. समूहातील एका इमारतीत आता म्युझियम केलेले आहे. रवींद्रनाथांनी लिहिलेली पत्रे ,त्यांच्या कविता, ड्रॉइंग, पेंटिंग, त्यांना मिळालेल्या भेटवस्तू व इतर कलाकारांच्या चित्रकृती त्यात ठेवल्या आहेत.
बदलत्या ऋतूंना अनुसरून शांतिनिकेतनमध्ये अनेक उत्सव साजरे केले जातात. निसर्गाच्या पार्श्वभूमीवर हे सामाजिक, सांस्कृतिक उत्सव साजरे होतात. फेब्रुवारीमध्ये माघोत्सव तर मार्चमध्ये वसंत उत्सव होतो. श्रावणात सजवलेल्या पालखीतून वृक्ष रोपाची मिरवणूक निघते. रवींद्र संगीत म्हणत, फुलांचे अलंकार घालून, शंखध्वनी करत ठरलेल्या ठिकाणी वृक्षारोपण होते.शारदोत्सवात इथे आनंद बाजार भरतो. डिसेंबरमध्ये विश्वभारती संस्थापना दिवस साजरा होतो. त्यावेळी खेळ नृत्य संगीत आदिवासी लोकसंगीत, आणि स्थानिक कला यांचा महोत्सव भरविण्यात येतो.
गुरुदेव रवींद्रनाथ हे लोकोत्तर पुरूष होते. कथा, कादंबरी, निबंध, कविता, तत्वज्ञान, नृत्य ,नाट्य ,शिल्प, चित्रकला अशा अनेक कला प्रकारांमध्ये त्यांनी मुक्त संचार केला. त्याचप्रमाणे ते उत्तम संगीतकारही होते. त्यांच्या दोन हजारांहून अधिक रचना आजही बंगालभर आवडीने गायल्या जातात.
उत्तरायण मधील म्युझियम मधून रवींद्रनाथांना मिळालेला नोबेल पुरस्कार २००४ मध्ये चोरीला गेला. आता तिथे त्या पुरस्काराची प्रतिकृती ठेवण्यात आली आहे. सुरक्षेच्या कारणास्तव म्युझियम मधील अनेक दालने बंद होती. भारताचा राष्ट्रीय वारसा असलेल्या पुरस्काराची प्रतिकृती पाहताना आणि बंद केलेल्या अनेक दालनांचे कुलूप पाहताना मन विषण्ण होते. एकूणच सगळीकडे अलिप्तता, उदासीन शांतता जाणवत होती ‘कृष्णाकाठी कुंडल आता पहिले उरले नाही’ ही कविता वारंवार आठवत होती. कदाचित पुलंचे ‘बालतरूची पालखी’ आणि शांतिनिकेतनवरील इतर लिखाण डोळ्यापुढे होते म्हणूनही ही निराशा झाली असेल. तरीही सर्वसामान्य कष्टकरी बंगाली खेडूत पर्यटकांनी तिथे मोठ्या प्रमाणावर गर्दी केली होती. याचे कारण म्हणजे तळागाळातील सर्वसामान्य लोकांच्या हृदयातून वाहणारे, लोकजीवनात मुरलेले रवींद्र संगीत आणि रवींद्रनाथांबद्दलचे भक्तीपूर्ण प्रेम! बंगालमधील निरक्षर व्यक्तीच्या ओठावरसुद्धा त्यांची गीते संगीतासह असतात.
कालौघात अनेक गोष्टींमध्ये बदल हा अपरिहार्य असतो. तो स्वीकारणे, जुन्या गोष्टींमध्ये बदल करणे सुसंगत ठरते. शिक्षण आनंददायी व्हावे, निसर्ग सान्निध्यात व्हावे ही कल्पना रवींद्रनाथांनी यशस्वीपणे सत्यात उतरवली होती. केवळ पुस्तकी नव्हे तर अनेक कला प्रकारांचे शिक्षण एकाच ठिकाणी देण्यात यावे ही संकल्पना प्रत्यक्षात उतरविणारे ते द्रष्टे पुरुष होते. आधुनिक काळाला अनुसरून शिक्षण पद्धतीत योग्य ते बदल करावेत, कालबाह्य प्रथांची औपचारिकता बदलावी या मागणी मध्ये गैर काहीच नाही. स्वातंत्र्यपूर्व काळामध्ये रवींद्रनाथांनी भारतीयत्वाचा, त्यातील परंपरा, संस्कृती यांचा अभिमान जनमानसात स्वकृतीने रुजविला. जालियनवाला हत्याकांडाचा निषेध म्हणून ब्रिटिशांनी दिलेली ‘सर’ ही पदवी सरकारला परत केली. त्या गुलामीच्या काळात अनेक कलाकार, बुद्धिमंत घडविले. अनेकांच्या हृदयात देशभक्तीची ज्योत लावली. गुरुदेवांच्या ‘जन गण मन’ या गीताने राष्ट्रीय भावना प्रज्वलित करीत अनेकांना देशासाठी लढण्याची प्रेरणा दिली. राष्ट्रीय काँग्रेसच्या कोलकता अधिवेशनात २७ डिसेंबर १९११ रोजी या गीताचे सर्वप्रथम जाहीर गायन झाले होते. स्वातंत्र्यानंतर २४ जानेवारी १९५० रोजी संसदेने या गीताला राष्ट्रगीत म्हणून मान्यता दिली. रवींद्रनाथांचे कर्तृत्व हे असे अलौकिकच आहे.
शंभर- सव्वाशे वर्षांपूर्वीच्या कालमानाप्रमाणे, त्या वेळच्या सामाजिक स्थितीला अनुसरून शिक्षणामध्ये, लोकांमध्ये भारतीय संस्कृतीमधील चांगले संस्कार रूजावेत म्हणून रवींद्रनाथांनी अनेक प्रथा, पद्धती सुरू केल्या. आज रवींद्रनाथ असते तर त्यांनी स्वतःच कालानुसार त्यात अनेक बदल केले असते. कारण ते थोर द्रष्टे होते व लोककल्याण हा एकच विचार त्यांच्या मनात होता. भारत सरकारने रवींद्रनाथांच्या १५० व्या जयंतीनिमित्त विश्वभारतीसाठी भरघोस अनुदान देण्याचे जाहीर केले .शांतिनिकेतनमधील मरगळ झटकली जाऊन, आधुनिक काळाशी सुसंगत असे बदल तिथल्या सर्व ज्ञानशाखांमध्ये झाले आणि आजची तरुण बुद्धिमान पिढी इथे चैतन्याने वावरू लागली तर गुरुदेवांच्या १५० व्या जयंतीनिमित्ताने तीच त्यांना खरीखुरी आदरांजली ठरेल.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक- 17 – भाग 1 ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
शांतिनिकेतन
कोलकत्याहून शांती निकेतन इथे पोचायला पाच तास लागले. शांतिनिकेतन परिसरातील गेस्ट हाऊसमध्ये आमची राहण्याची व्यवस्था केली होती. अनेक प्रकारच्या वनस्पती आणि मोहक रंगाच्या फुलझाडांनी बहरलेली झाडे, काटकोनात वळत जाणारे गेस्ट हाऊस शांत आणि शीतल होते. मागच्या बाजूला खळाळत येणारा एक ओढा होता .त्याचे पाणी अतिशय स्वच्छ आणि नितळ होते . ओढ्याचा तळ, तळातील खडे गोटे शेवाळे, छोटे छोटे मासे सहज दिसत होते. दुपारी शांतिनिकेतन पाहायला निघालो. शांतिनिकेतनचा परिसर विस्तीर्ण आहे. नोबेल पुरस्कार मिळवणारे श्रेष्ठ साहित्यिक रवींद्रनाथ टागोर यांना त्यांच्या गीतांजलीसाठी नोबेल पारितोषिक मिळाले होते. आकाशाच्या छताखाली आंबा, सप्तपर्णी ,शाल,बकुळअशा वृक्षांच्या दाट सावलीत तिथे पूर्वी शाळा कॉलेजांचे वर्ग भरत असत. झाडांना बांधलेल्या पाराजवळ शिक्षकांचे आसन फळा खडू आणि विद्यार्थ्यांसाठी बैठी आसने अशी त्याकाळची शिक्षण व्यवस्था बघायला मिळाली
रवींद्रनाथांचे घराणे पिढीजात जमीनदारांचे! त्यांचे वडील देवेंद्रनाथ जमिनींच्या कामासाठी फिरत असताना त्यांना बोलपुर जवळील हा उजाड माळ दृष्टीस पडला. त्यांनी तो माळ विकत घेऊन तिथे घर बांधले व त्याला शांतिनिकेतन असे नाव दिले. या घरांमध्ये रवींद्रनाथांनी १९०१ मध्ये चार पाच विद्यार्थ्यांना घेऊन गुरुकुल पद्धतीचे शिक्षण देणारी शाळा काढली. चार भिंतीतील पुस्तकी शिक्षणापेक्षा निसर्ग सान्निध्यातील जीवनदायी शिक्षण मुलांना माणूस म्हणून घडविण्यासाठी सुयोग्य आहे अशी त्यांची धारणा होती. या मूळ वास्तूमध्ये आता भारतीय भाषा विभाग आहे. आश्रम शाळेचे आज जगप्रसिद्ध विश्व भारती विद्यापीठ झाले आहे. विश्वभारती मध्ये पौर्वात्य व पाश्चिमात्य संस्कृतीचा मिलाप आहे. भारतीय परंपरा आणि संस्कृती बरोबरच पाश्चिमात्य संस्कृतीत उत्तम घटकांना या शिक्षणात सामावून घेतले आहे. चिनी जपानी फारसी इस्लामिक अशा आंतर्राष्ट्रीय शिक्षणाचे संशोधनाचे कलेचे ते महत्वपूर्ण केंद्र आहे .प्राचीन गुरुकुल परंपरेचा वारसा सांगणारे, निसर्गाशी सुसंवाद राखणारे, मानवी जीवन मूल्यांचा आदर राखणारे असे वैविध्यपूर्ण शिक्षण दिले जाते. जगभरातील विद्यार्थी शिक्षणासाठी येतात तसेच सार्‍या जगातून लोक या विद्यापीठाला भेट देण्यासाठी येत असतात.
मूळ वास्तू बाहेर प्रसिद्ध शिल्पकार भास्कर रामकिंकर यांनी साकारलेले एक वेगळेच शिल्प आहे. निर्वाण शिखा असे या कलाकृतीचे नाव आहे त्यावर जेव्हा ऊन पडते तेव्हा त्याची लांब मोठी सावली जमिनीवर पडते. एक माता बालकाला हातात धरून ईश्वराकडे मंगल प्रार्थना करीत आहे असे दृश्य त्या सावलीतून साकार होते. तिथून प्रार्थना सभागृह पाहिले. आता या काच सभागृहात प्रार्थना व कर्तृत्ववान व्यक्तींच्या निधनानंतर शोकसभा घेतली जाते. इथेच मातीच्या भिंती आणि छप्पर असलेले एक वर्तुळाकार घर आहे. रवींद्रनाथांनी तिथे महिलांसाठी हस्तकलेचे शिक्षण देणारे वर्ग सुरू केले होते. आता हे हस्तकला केंद्र दुसऱ्या इमारतीत आहे. आम्रवृक्ष वेढलेल्या परिसरात पदवीदान समारंभाच्या मंच बांधलेला आहे. यशस्वी पदवीधर विद्यार्थ्यांना पदवी बरोबरच इथे असलेल्या सप्तपर्णी वृक्षाची फांदी भेट देण्याची प्रथा आहे.१९३४ मध्ये महात्मा गांधी जवाहरलाल नेहरूंसह शांतिनिकेतन ला भेट दिली होती. त्यावेळी इंदिराजीही त्यांच्याबरोबर होत्या. नंतर काही काळ त्या तेथील विद्यार्थिनी होत्या. भारताचे पंतप्रधान हे विश्व भारती विद्यापीठाचे कुलगुरू असतात व त्यांच्या हस्ते पदवीदान समारंभ होतो.
ऑक्सफर्ड विद्यापीठाने १९४० साली रवींद्रनाथांना डि.लीट ही पदवी दिली तो पदवीदान समारंभ या इमारतीत झाला. या इमारतीच्या टॉवरवर मोठे घड्याळ आणि घंटा आहे. एका अष्टकोनी वास्तूला विनंतीका असे नाव आहे. सायंकाळी सर्व अध्यापकांनी इथे चहापानासाठी एकत्र जमून अनौपचारिक गप्पा माराव्यात अशी गुरुदेवांची कल्पना होती. तिथेच रवींद्रनाथांना सुचलेली चहा ही कविता भिंतीवर विराजमान आहे. चीन संस्कृती व परस्पर संबंधाचा अभ्यास होतो इथल्या भिंतीवर सत्यजित रे ,प्रभास असें नामवंतांनी चितारलेली सुंदर पेंटिंग. आहेत. त्या शिवाय संगीत भवन कला भवन नृत्य नाट्य भवन विज्ञान भवन अशा अनेक वस्तू आहेत तीन लाखांहून अधिक पुस्तके असलेले केंद्रीय ग्रंथागार आहे शेतकी कॉलेज आहे तसेच आधुनिक काळाला अनुसरून कम्प्युटर सेंटरही आहे अनेक नामवंतांची शिल्पे मिरज पेंटिंग आहेत रवींद्रनाथांनी प्रमाणेच सत्यजित रे नंदलाल बोस राम बिहारी मुखोपाध्याय अशा नामवंतांच्या कलाकृती इथे आहेत
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक- १६ – भाग ३ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
✈️ नाईलकाठची नवलाई ✈️
लक्झर इथे व्हॅली ऑफ किंगमध्ये तुतान खामेनची लुटारूंच्या नजरेतून वाचलेली टूम्ब मिळाली. त्यातील अमूल्य खजिना आता कैरो म्युझियममध्ये आहे. तिथल्या दुसऱ्या दोन Tomb मधील तीन हजार वर्षांपूर्वीचे कोरीवकाम व त्यातील रंग अजूनही सतेज आहेत. लाल, पिवळा, निळा, हिरवा, निळीसारखा असे नैसर्गिक रंग चित्रलिपीसाठी आणि चित्रांसाठी वापरले आहेत. पन्नास फूट उंच छतावर तीस फूट लांबीची आकाशाची देवता कोरून रंगविली आहे. तिने तिच्या दोन्ही भूजांनी आकाश तोलून धरले आहे अशी कल्पना आहे. तिच्या पायघोळ, चुणीदार,निळीसारख्या रंगाच्या घागऱ्यावर चमचमणारी नक्षत्रे, चांदण्या पाहून आपण थक्क होतो. राजासाठी पालखी, २४ तासांचे २४ नोकर कोरलेले आहेत. प्रत्येक खांबाच्या कमानीवर पंख पसरलेला रंगीत गरुड आहे. भिंतीवर रंगीत चित्रलिपी कोरली आहे.
‘क्वीन हरशेपसूत’ हिचे देवालय पाहिले. इजिप्तवर राज्य करणारी ही एकमेव राणी! बावीस वर्षे तिने पुरुषी ड्रेस, एवढेच नव्हे तर राजाची खूण असलेली कृत्रिम सोनेरी दाढी लावून राज्य केले. तीन मजले उंच असलेले तिचे देऊळ डोंगराला टेकून उभे आहे. इथेही पुनर्बांधणी केली आहे. गाय रूपात असलेल्या हॅथर या देवतेची चित्रे सीलिंगवर व इतरत्र कोरली आहेत. या राणीने प्रथमच दूर देशातून तऱ्हेतऱ्हेची रोपे मागवून बगीच्या करण्याचा प्रयत्न केला होता.
साडेतीन हजार वर्षापूर्वी लक्झर येथे एक अति भव्य देवालय बांधण्यात आले. अमन या मुख्य देवतेच्या वर्षारंभाच्या उत्सवासाठी याचे भले मोठे आवार वापरले जात असे. चार राजांच्या कालखंडात हे बांधले गेले. रामसेस (द्वितीय) या राजाचे पन्नास फुटी सहा पुतळे इथे आहेत. आस्वान इथल्या खाणीतून आणलेल्या गुलाबी रंगाच्या ग्रॅनाईटने केलेले हे सारे काम अजूनही चकाकते आहे. राजाचे तोंड आणि सिंहाचे अंग असलेले बावीस बैठे पुतळे दुतर्फा बसविले आहेत. खांबांवर केलेले कोरीवकाम व त्यावरील रंगकाम बऱ्याच ठिकाणी चांगले राहिले आहे. कोरीव चित्रांमध्ये सूर्यदेवाचे आकाशातील भ्रमण कोरले आहे. देवळाबाहेर अजूनही असलेल्या तलावातील पाणी धार्मिक कृत्यांसाठी वापरले जात असे. करनाक येथील देवालय तर यापेक्षाही भव्य आहे. सारेच भव्य आणि अतिभव्य!
काळाच्या उदरात काय काय गडप झाले कोण जाणे! पण जे राहिले आहे त्यावरूनही त्या वैभवशाली गतकाळाची कल्पना येऊ शकते.कैरोजवळ असलेले तीन भव्य पिरॅमिड्स म्हणजे मानवनिर्मित भव्य पर्वतच वाटतात. फक्त मधल्या पिरॅमिडच्या टोकाला पूर्वी असलेला गुळगुळीतपणा दिसतो. बाकी सारे दगड वाऱ्यापावसाने व मानवाच्या लालसेने उघडे पडले आहेत. त्यांच्या पुढ्यात Sphinx म्हणजे राजाचे तोंड असलेले सिंहाचे प्रचंड शिल्प आहे. त्याच्या नाकाचा तुर्की लोकांनी नेमबाजीच्या सरावासाठी उपयोग करून ते विद्रूप करून ठेवले आहे.कैरोमध्येच सलाहदिनची मशीद आहे .या मशिदीचा घुमट पारदर्शक दगडाने बांधलेला आहे. आतील दोन अर्धगोलाकार घुमट, हंड्यांमधील दिव्यांनी उजळले होते. तिथे जवळच सुलतानाच्या किल्ल्यावर चर्च बांधले आहे. अलेक्झांडर दी ग्रेट याने वसविलेले राजधानीचे शहर अलेक्झांड्रिया इथे गेलो. तेथील उत्खननात ॳॅम्फी थिएटर सापडले. अलेक्झांड्रिया बंदरामधून बोटींना मार्गदर्शन करणाऱ्या दीपगृहाचा दगडी , भव्य खांब समुद्र तळाशी गेला आहे.कॅटाकोम्ब इथे रोमन व ग्रीक राजांनी इजिप्तशिअन राजांप्रमाणे स्वतःसाठी बांधलेले Tomb आहेत.
भूमध्य समुद्राच्या (मेडिटरियन सी) हिरव्या, निळ्या, फेसाळणार्‍या, धडकणाऱ्या शुभ्र लाटांनी अलेक्झांड्रियाचा समुद्रकिनारा मनाला उल्हसित करीत होता. स्वच्छ सूर्यप्रकाशात रुंद रस्त्यांवरून प्रवाशांचे रंगीबेरंगी ताफे हिंडत होते. आपल्या मरीनलाइन्सच्या चौपट मोठा किनारा उंच इमारतींनी वेढला होता. मोहम्मद अली या शेवटचा राजाचा महाल आता सप्ततारांकित हॉटेल झाला आहे.
कालौघात हरवून गेलेल्या या इजिप्तशियन संस्कृतीचा काही अंश आपण पाहू शकतो याचे मुख्य श्रेय ब्रिटिश, फ्रेंच व स्वीडीश संशोधकांना आहे. त्यांची चिकाटी, परिश्रम व प्रतिकूल परिस्थितीत काम करण्याची वृत्ती यामुळेच हा अमूल्य खजिना जगाच्या नजरेला आला. आधुनिक विज्ञानाने व युनेस्कोसारख्या संस्थेने हे धन जपण्यास मदत केली आहे. तिथले आर्किऑलॉजिकल डिपार्टमेंट परदेशी शास्त्रज्ञांच्या, तज्ज्ञांच्या सहाय्याने जे सापडले आहे ते टिकविण्यासाठी केमिकल्सचे लेपन, पुनर्बांधणी करीत आहे. आणखी ठेवा शोधण्यासाठी संशोधनाचे काम चालू आहे.
इजिप्तने टुरिझम ही इंडस्ट्री मानून प्रवाशांसाठी उत्तम वातानुकूलित बसेस,क्रूझचा सुंदर ताफा, प्रशिक्षित गाइड्स, गुळगुळीत रस्ते, हॉटेल्स उभारली आहेत.ठिकठिकाणी स्वच्छतागृहे आहेत. उसाचा रस उत्तम मिळतो. फलाफल नावाचा पदार्थ म्हणजे छोट्या फुगलेल्या भाकरीमध्ये पालेभाजी घालून केलेले डाळ वडे घालून त्यावर सॅलड पसरलेले असते. ते चविष्ट लागते. तसेच शिजविलेल्या कडधान्यावर स्पॅगेटी, चटण्या, टोमॅटो वगैरे घालून केलेला कुशारी नावाचा प्रकार आपण आवडीने खाऊ शकतो. परदेशी प्रवाशांना छोटे विक्रेते किंवा कोणाकडूनही त्रास होऊ नये म्हणून पोलिसांच्या गाड्या सतर्कतेने फिरत असतात. रात्रीच्या वेळी दिव्यांच्या माळांनी नटलेल्या क्रूझमधील प्रवाशांच्या मनोरंजनासाठी फॅन्सी ड्रेस स्पर्धा, बेली डान्स, जादूचे प्रयोग, उत्तम जेवण असते.
इजिप्तसारखा छोटा देश जे करू शकतो ते आपल्याला अशक्य आहे का? सुजलाम् सुफलाम् असलेल्या आपल्या देशाची सांस्कृतिक श्रीमंती कित्येक पटीने मोठी आहे.जगभरच्या प्रवाशांना भारत बघायचा आहे. इथले चविष्ट पदार्थ खायचे आहेत. कलाकुसरीच्या वस्तूंची खरेदी करायची आहे. पण त्यासाठी उत्तम रस्ते, वाहतुकीची साधने, स्वच्छता, सोयी-सुविधा, संरक्षण यात आपण कमी पडतो. पर्यटन म्हणजे लाखो लोकांना रोजगार देणारा, देश स्वच्छ करणारा एक उत्तम उद्योग म्हणून पद्धतशीर प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. हल्ली आपल्या मध्य प्रदेश, राजस्थान, केरळ , गुजरात गोवा वगैरे ठिकाणी प्रवाशांसाठी चांगल्या सोयी केल्या आहेत. महाराष्ट्रात मात्र याबाबत खूप प्रयत्न करणे जरुरी आहे.
नाईल नदी इतकी स्वच्छ कशी? याचे उत्तर क्रूजवरील प्रवासातच मिळाले. या सर्व दीडशे-दोनशे क्रूज वरील कचरा वाहून नेणाऱ्या तीन-चार कचरा बोटी सतत फिरत असतात. सर्व क्रूज वरील कचरा त्या बोटींवर जमा होतो. एवढेच नाही तर बोटींवरील ड्रेनेजही सक्शन पंपाने कचरा बोटींवर खेचले जाते व नंतर योग्य ठिकाणी त्याची विल्हेवाट लावली जाते. माझ्या डोळ्यांपुढे भगीरथाने भगीरथ प्रयत्नाने आणलेली पवित्र गंगा नदी आली. आम्ही ड्रेनेज, केमिकल्स, आणि प्रेते टाकून गंगेची व इतर सर्व नद्यांची करीत असलेली विटंबना आठवून मन विषण्ण, गप्प गप्प होऊन गेले.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक- १६ – भाग २ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
✈️ नाईलकाठची नवलाई ✈️
कैरोहून रात्रीच्या ट्रेनने सकाळी आस्वान इथे आलो. अबुसिंबल इथे जाण्यासाठी बरोबर अकरा वाजता सर्व गाड्या निघाल्या. त्याला Convoy असे म्हणतात. म्हणजे सशस्त्र सैनिकांची एक गाडी पुढे, मध्ये सर्व टुरिस्ट गाड्या, शेवटी परत सशस्त्र सैनिकांची गाडी. वाटेत कुठेही न थांबता हा प्रवास होतो व परतीचा प्रवासही याच पद्धतीने बरोबर चार वाजता सुरू होतो. तीन तासांच्या या प्रवासात दोन्ही बाजूला दृष्टी पोहोचेल तिथपर्यंत प्रचंड वाळवंट आहे. इथे रानटी टोळ्यांच्या आपापसात मारामाऱ्या चालतात आणि एकेकट्या प्रवासी गाडीवर हल्ला करून लुटीची शक्यताही असते. म्हणून ही काळजी घेतली जाते. अबूसिंबल हे सुदानच्या सीमेवरील ठिकाण आहे. रामसेस (द्वितीय) या राजाचे ६५ फूट उंचीचे सॅ॑डस्टोनमधील चार भव्य पुतळे सूर्याकडे तोंड करून या सीमेवर उभे आहेत. शेजारच्या डोंगरावर त्याची पत्नी नेफरतरी हिचे असेच दोन भव्य पुतळे आहेत. डोंगराच्या आतील भाग कोरून तिथे पन्नास- पन्नास फूट उंच भिंतीवर असंख्य चित्रे, मिरवणुका कोरलेल्या आहेत. सूर्याची प्रार्थना करणारी बबून माकडे,गाई, कोल्हे, पक्षी असे तरतऱ्हेचे कोरीव काम आहे. तसेच नुबिया या शेजारच्या राज्यातील सोन्याच्या खाणीतून आणलेले सोने साठविण्याची मोठी जागा आहे. चार हजार वर्षांपूर्वीचे हे सारे पुतळे, कोरीवकाम वाळूखाली गाडले गेले होते. बर्कहार्ड नावाच्या स्विस प्रवाशाने १८१३ मध्ये ते शोधून काढले. १९६४ मध्ये नाईलवर आस्वान धरण बांधण्याच्या वेळी हे सर्व पुन्हा पाण्याखाली बुडणार होते, पण मानवी प्रयत्नाला विज्ञानाची जोड दिली गेली. सर्व कोरीवकाम तुकड्या-तुकड्यानी कापून जवळ जवळ सातशे फूट मागे या प्रचंड शिळा वाहून आणल्या. त्या दोनशे फूट वर चढविल्या आणि जसे पूर्वीचे बांधकाम होते तसेच ते परत कोरड्या उंच जागेवर डोंगर तयार करून त्यात उभे केले. या कामासाठी चार वर्षे आणि १०० मिलियन डॉलर खर्च आला. धरणाच्या बॅकवॉटरचे ‘लेक नासेर’ हे जगातले सर्वात मोठे कृत्रिम सरोवर बांधण्यात आले. या सरोवराचा काही भाग सुदान मध्ये गेला आहे.
नाईल क्रूझमधून केलेला प्रवास खूप सुंदर होता. या क्रूझ म्हणजे पंचतारांकित तरंगती हॉटेल्सच आहेत. जवळजवळ दीडदोनशे लहान-मोठ्या क्रूझ, प्रवाशांची सतत वाहतूक करीत असतात. नदीचे पात्र इथे खूप रुंद नाही. स्वच्छ आकाश, प्रखर सूर्यप्रकाश आणि नाईलचा अविरत जीवनप्रवाह यावर वर्षातून तीन पिके घेतली जातात. नदीच्या दोन्ही तीरांवर केळी, ऊस, कापूस,भात, संत्री अशा हिरव्यागार बागायतीचा दोन-तीन मैल रुंदीचा पट्टा दिसतो. त्या पलिकडे नजर पोहोचेल तिथपर्यंत वाळवंट! नदीकाठी अधून मधून पॅपिरस नावाची कमळासारखे लांब देठ असलेली फुले होती. त्याची देठे बारीक कापून पाण्यात भिजवून त्याचा पेपर बनविला जातो.पूर्वी तो लिहिण्यासाठी वापरत असत. आता त्यावर सुंदर पेंटिंग्स काढली जातात. ३६४ फूट उंचीच्या आणि दोन मैल लांबीच्या आस्वानच्या प्रचंड धरणाच्या भिंतीवरून मोठा हायवे काढला आहे.सोव्हिएत युनियनच्या मदतीने हे सारे काम झाले आहे. तिथून छोट्या लॉ॑चने फिले आयलंडला गेलो. इथले देवालयही आस्वान धरणामध्ये बुडण्याचा धोका होता. आधुनिक तंत्रज्ञानाने व युनेस्कोच्या मदतीने हे देवालयही पाण्याच्या वर नवीन बेटावर उचलून ठेवले आहे. या देवळात इजिप्तशियन संस्कृती चिन्हांपासून ग्रीक, रोमन, ख्रिश्चन सारी शिल्पे आढळतात. इसिस म्हणजे दयेची देवता सर्वत्र कोरलेली दिसते. तिच्या हातात आयुष्याची किल्ली कोरलेली असते.
कोमओम्बो इथे क्रोकोडाइल गॉड व गॉड ऑफ फर्टिलिटीच्या मूर्ती आहेत. क्रोकोडाइलची ममीसुद्धा आहे. पन्नास-साठ फूट उंचीचे आणि दोन्ही कवेत न मावणारे ग्रॅनाईटचे प्रचंड खांब व त्यावरील संपूर्ण कोरीवकाम बघण्यासारखे आहे. एडफू इथे होरस गॉडचे देवालय आहे. आधीच्या देवालयाचे दगड वापरून, शंभर वर्षे बांधकाम करून हे देवालय उभारले आहे. त्याच्या वार्षिक उत्सवाची मिरवणूक भिंतीवर कोरलेली आहे.तसेच हॅथर देवता व ससाण्याचे तोंड असलेला होरस गॉड यांचे दरवर्षी लग्न करण्यात येत असे. त्याची मिरवणूक चित्रे भिंतीवर कोरली आहेत.
लक्झरला पोहोचण्यापूर्वी एसना(Esna) इथे बोटीला लॉकमधून जावे लागते. ती गंमत बघायला मिळाली. बोट धरणातून जाताना धरणाच्या खूप उंच भिंतीमुळे अडविलेले पाणी वरच्या पातळीवर असते. तिथून येताना बोट सहाजिकच त्या पातळीवर असते. नंतर धरणाच्या भिंतीवरून पाणी खूप खोल पडते. बोट एकदम खालच्या पातळीवर कशी जाणार? त्यासाठी दोन बोटी एकापाठोपाठ उभ्या राहतील एवढ्या जागेत पाणी अडविले आहे. दोन्ही बाजूचे दरवाजे बंद करून त्या लॉकमधले पाणी पंपांनी कमी करत करत धरणाच्या खालच्या पातळीवर आणतात. आपली बोट हळूहळू खाली जाताना समजते. नंतर पुढचे लॉक उघडले जाऊन दोन्ही बोटी अलगद एकापाठोपाठ एक धरणाच्या खालच्या पातळीवर प्रवेश करतात व पुढचा प्रवास सुरु होतो. त्याचवेळी समोरून आलेल्या बोटींनाही या लॉकमध्ये घेऊन लॉकमधले पाणी वाढवून बोटींना धरणाच्या पातळीवर सोडले जाते.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक- १६ – भाग १ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
✈️नाईलकाठची नवलाई ✈️
मुंबईहून निघालेले विमान बहारीनला बदलून आम्ही कैरोला जाणाऱ्या विमानात चढलो. शालेय वयात ‘इजिप्त ही…… देणगी आहे’ यात ‘नाईल’ हा शब्द भरून मिळविलेला एक मार्क आठवू लागला. जगप्रसिद्ध पिरॅमिड्स, वाळवंटी प्रदेश ही वैशिष्ट्ये डोळ्यापुढे आली.नाईलच्या साक्षीने बहरलेल्या तिथल्या प्राचीन, प्रगत संस्कृतीची स्मृतिचिन्हे बघण्यासाठी आम्ही कैरोच्या विमानतळावर उतरलो.
मानवी इतिहासाला ज्ञात असलेली ही सर्वात प्राचीन संस्कृती सुमारे सहा हजार वर्षांची जुनी. किंग मिनॅसपासून जवळजवळ तीन हजार वर्षे एकाच राजघराण्याची इजिप्तवर सत्ता होती. सूर्यदेव ‘रे’ याला महत्त्वाचे स्थान होते. कालगणनेसाठी शास्त्रशुद्ध कॅलेंडर होते. लिहिण्यासाठी चित्रलिपी होती. पिरॅमिडच्या आकृतीत एखादी वस्तू ठेवल्यास ती जास्त दिवस चांगली राहते, हे आता विज्ञानानेसुद्धा सिद्ध झाले आहे. आश्चर्य वाटते ते चार हजार वर्षांपूर्वी लक्षावधी मजुरांच्या साहाय्याने एकावर एक सारख्या आकाराचे अडीच टन वजनाचे दगड ठेवून जवळजवळ चाळीस मजले उंच असा तंतोतंत पिरॅमिडचा आकृतीबंध त्यांनी कसा बांधला असेल? यावरून लक्षात येतं की गणित, भूमिती, इंजीनियरिंग, आर्किटेक्चर, विज्ञान,कला शास्त्र या साऱ्या विषयात ते पारंगत होते. राज्यात सुबत्ता आणि स्थैर्य होते आणि ही सर्व शतकानुशतके भरभरुन वाहणाऱ्या नाईलची देणगी आहे याबद्दल ते कृतज्ञ होते.
मृत्यूनंतर मानवाचे काय होते? या आदिम प्रश्नाचा वेध प्रत्येक संस्कृतीत घेतला गेला व आपापल्या परीने त्याचे उत्तर शोधण्याचा प्रयत्नही झाला. इजिप्तशियन कल्पनेप्रमाणे माणूस मृत्यूनंतर पक्षीरूप धारण करून आकाशात हिंडत राहतो व जेव्हा दयेची देवता( God of love) इसिस(ISIS) त्याला नवीन आयुष्याची किल्ली देईल( key of life) त्या वेळी तो जिवंत होतो. तो जिवंत झाल्यावर त्याला सर्व गोष्टी आठवाव्यात म्हणून त्यांच्या चित्रलिपीमध्ये पिरॅमिडच्या भिंतीवर सारी माहिती लिहीत असत. शिवाय तोपर्यंत त्याला लागणाऱ्या सर्व वस्तू खाणे, पाणी, खेळ सर्व भिंतीवर कोरून ठेवलेले असे. तीन हजार वर्षे राज्य करून हे राजघराणे लयाला गेले. नंतर ग्रीक राजा अलेक्झांडर(Alexander the Great) याने इजिप्तवर ताबा मिळवून तिथे ग्रीक संस्कृती आणली. थोडा काळ रोमन संस्कृती होती. त्यानंतर मुस्लिम धर्माचे आक्रमण झाले. आज इजिप्त संपूर्ण अरबस्तानमध्ये महत्त्वाचे स्थान टिकवून आहे. साधारण एक कोटी लोकसंख्येपैकी ९०टक्के लोकवस्ती नाईलच्या काठाने राहते.
पिरॅमिड किंवा टूम्बसृ्( Tombs ) सहाजिकच राजघराण्यातील व्यक्तींसाठी असत. मृत्यूनंतर त्या व्यक्तीच्या शरीरातील सर्व अवयव काढून वेगवेगळ्या जारमध्ये भरत. नंतर शरीर स्वच्छ करून त्याला सिडार वृक्षाचे तेल चोपडले जाई.मग बॅ॑डेजसारख्या पट्ट्या पट्ट्या शरीरभर गुंडाळून ते शरीर नीट एकाच्या आत एका पेटीमध्ये ठेवले जात असे. कैरो म्युझियममध्ये अशा काही माणसांच्या, पक्षांच्या, प्राण्यांच्या ममीज आम्ही पाहिल्या. पिरॅमिड्समध्ये भरपूर सोनेनाणे सापडते असे लक्षात आल्याने मध्यंतरीच्या निर्नायकी काळात चोर- दरोडेखोरांनी, रानटी टोळ्यांनी भरपूर लुटालूट केली. सुदैवाने १९२२ साली ब्रिटिश आर्किऑलॉजीस्ट कार्टर यांना एकोणिसाव्या वर्षी मृत्यू पावलेल्या ‘तुतानखामेन’ या राजाची कबर(Tomb) जशीच्या तशी मिळाली. वाळूच्या डोंगराखाली संपूर्ण झाकली गेल्यामुळे ती लुटालूटीतून वाचली होती.कैरो म्युझियममध्ये ठेवलेल्या त्या कबरीतील अमूल्य वस्तूंचा खजिना पाहून डोळे दिपतात. ११५ किलो सोन्याचा त्या राजाचा मुखवटा अजूनही झळझळीत आहे. देखणी मुद्रा, तेजस्वी डोळे, सोन्याची खोटी दाढी, दोन- दोन राजमुकुट, सोन्याच्या चपला, सोन्याचे पलंग, सिंहासने,रथ, त्याचा खेळ, त्याचे दागिने, त्याच्या ममीवर असलेले संपूर्ण सोन्याचे, शरीराच्या आकाराचे आवरण, ती ममी ज्या पेट्यांमध्ये ठेवली होती त्या सोन्याच्या तीन प्रचंड पेट्या सारेच अद्भुत आहे. मिडास राजाची गोष्ट समोर साकार झाल्यासारखी भासत होती.
☆ मी प्रवासिनी क्रमांक- १५ – भाग ३ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆
✈️ देखणा दुर्ग ग्वाल्हेर ✈️
दरबार हॉलच्या भोजनकक्षात एकाच वेळी २०० माणसे टेबल खुर्च्यांवर बसून जेऊ शकतील अशी चांदीच्या ताटांसह सुसज्ज व्यवस्था आहे. या भल्यामोठ्या टेबलावर शाही पाहुण्यांसाठी चांदीची छोटी रेल्वेगाडी आहे. या रेल्वेचे चार छोटे, उघडे डबे कटग्लासचे बनविले आहेत. त्यात खानपानाचे पदार्थ भरून ती गाडी जेवणाच्या टेबलावर रुळांवरून फिरत असे. पूर्वी विशिष्ट प्रकारच्या इंधनावर चालणारी ही गाडी आता इलेक्ट्रिकवर चालते.
बिलीअर्डरूममधील भव्य टेबलावरील छतात आणि समोरासमोर बिलोरी आरसे आहेत. एका रूममध्ये १८८० सालचा इटालियन पियानो आहे . पियानोच्या स्टॅण्डवरील लंबकाचे मोठे घड्याळ अगदी आजही बरोबर वेळ दाखविते. गालिच्यावर ठेवलेल्या बिलोरी आरशात वरच्या सुंदर झुंबराचे प्रतिबिंब पाहताना स्वतःचेही प्रतिबिंब दिसते. आरशाच्या दोन्ही बाजूंना कारंज्यासारखी काचेची दोन झाडे आहेत.
इतर दिवाणखान्यात असंख्य अमूल्य वस्तू जतन करून ठेवल्या आहेत. त्यामध्ये इटलीहून बनवून आणलेला काचेचा सुंदर पाळणा आहे. हा पाळणा दरवर्षी कृष्णजन्माष्टमीला वापरण्यात येत असे. औरंगजेब व शहाजहानने वापरलेल्या रत्नजडीत तलवारी, देशी-परदेशी राजांनी भेटीदाखल दिलेल्या मौल्यवान वस्तू,उंची फर्निचर,चिंकु राणीच्या रत्नजडित चपला, दागिने, गालिचे, तैलचित्रे सारे बघावे तेवढे थोडेच! परतंत्र भारतातील संस्थानिकांच्या ऐश्वर्यसंपन्नतेची ही झलक पाहून डोळे दिपून जातात.
अफगाण राजपुत्र मोहमद गौस हे सम्राट अकबराचे गुरु. यांची भव्य कबर एका बागेत आहे. षटकोनी आकारातील ही कबर लाल दगडात असून त्याला सहा मिनार आहेत. त्याच्या दगडी जाळीची कलाकुसर नाजूक लेससारखी दिसते. त्याच्याजवळच गानसम्राट तानसेनची साधीशी समाधी आहे. मध्यप्रदेश सरकारतर्फे तिथे हल्ली तानसेन समारोह साजरा होतो. तिथल्या चिंचेच्या झाडाची पाने खाल्ली असता आवाज सुधारतो अशी अख्यायिका आहे. आम्ही आजूबाजूला चिंचेचा वृक्ष कुठे दिसतो का ते पाहत होतो. शेवटी चिंचेचे एक खुरटलेले झाड दिसले. त्यावरील उरलीसुरली पानेही लोक झोडपून काढीत होते. ही पाने खाऊन किती लता मंगेशकर आणि मोहम्मद रफी तयार झाले कुणास ठाऊक! झाड मात्र खुरटे, बोडके झाले होते.
पुढे एका फुलबागेजवळ राणी लक्ष्मीबाईंचा भव्य अश्वारूढ पुतळा आहे. तात्या टोपे यांचाही पुतळा आहे. उस्ताद हाफिज अली खॉ॑ यांच्या पुरातन वास्तूमध्ये, सुप्रसिद्ध सरोद वादक उस्ताद अमजद अली खाँ यांनी गतकालातील बुजुर्ग कलावंतांची वाद्ये जतन केली आहेत. बिर्लांनी बांधलेले सूर्यमंदिर एका सुंदर बागेत आहे.
नवव्या शतकात बांधलेले ‘तेली का मंदिर’ शंभर फूट उंच व भव्य आहे. दक्षिणेतील राष्ट्रकूट राजांनी ग्वाल्हेरवर राज्य केले होते. त्या वेळचे हे बांधकाम म्हणजे उत्तर- दक्षिणेचा संगम आहे. षटकोनी आकारातील या मंदिराचा कळस गोपुरासारखी रचना असलेला आहे आणि बाकी बांधकाम गुप्त शैलीतील आहे. सर्व बाजूंनी वरपर्यंत पिवळसर दगडांवर अप्रतिम कोरीव काम केलेले आहे. ‘सास- बहू’ मंदिराचे शिल्पद्वय ( कदाचित या मंदिराचे पूर्वीचे नाव सहस्त्रबाहु असावे) १६९३ मध्ये ग्वाल्हेरचा रजपूत राजा महिपाल याने उभारले . अप्रतिम कलाकुसरीने नटलेले पिवळसर दगडातील कोरीवकाम दिलवाडा मंदिराची आठवण करून देते. दरवाजावर ब्रह्मा-विष्णु-महेश यांची शिल्पे कोरली आहेत. आतील सर्व उंच, भव्य खांब सुंदर नक्षीने नटलेले आहेत. चतुर्भुज विष्णूची मूर्ती आता तिथे नाही.
असंख्य, अज्ञात कलाकारांच्या अथक परिश्रमाने साकारलेली अशी शिल्पकाव्ये भारतभर विखुरलेली आहेत. कालौघात काही नष्ट झाली, काही असंस्कृत लोकांनी विशोभित केली तर कोणी पैशाच्या लोभाने त्यांची तस्करी केली. सोन्याहिऱ्यांच्या सुंदर कलाकृती गझनीच्या महंमदापासून इंग्रजांपर्यंत सर्वांनी मनसोक्त लुटल्या. तरीही जे शिल्लक आहे ते भारताच्या प्राचीन वैभवशाली परंपरेची साक्ष आहे. आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी आणि देश-विदेशातील प्रवाशांसाठी हा समृद्ध वारसा डोळ्यात तेल घालून जपला पाहिजे.
मोरोक्को – रसरशीत फळांचा देश 
