आज दादा धर्माधिकारी, वामन चोरघडे, आणि गं.बा.सरदार या तिघांचा स्मृतिदिन।
दादा धर्माधिकारी यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील बैतुल इथे १८८९ मधे झाला. ते गांधीवादी विचारवंत होते. भारत छोडो आंदोलनात त्यांनी सहभाग घेतला.त्यांना दोन वेळा तुरुंगवास भोगावा लागा. ते परिवर्तनवादी विचारसरणीचे होते. चळवळीत गेल्यामुळे त्यांचे शिक्षण पूर्ण होऊ शकले नाही.त्यांना कॉलेजची पदवी नव्हती पण त्यांचे वाचन उदंड होते. हिन्दी, संस्कृत, मराठी, बंगाली , गुजराती, इंग्रजी ग्रंथांचा त्यांचा चांगला अभ्यास होता. ते चांगले लेखक होते. हिन्दी, मराठी आणि गुजरातीत त्यांनी अनेक पुस्तके लिहिली.
दादांच्या बोधकथा – भाग १ ते ३, तरुणाई, दादांच्या शब्दात दादा भाग १ व २ (आत्मचरित्र) ,प्यिय मुली, मैत्री, क्रांतिवादी तरुणांनो, स्त्री- पुरुष सहजीवन इ, त्यांची मराठीत पुस्तके आहेत. त्यांच्या कार्यावरही पुस्तके लिहिली गेली आहेत.
दादा धर्माधिकारी जीवंदर्शन, विचारयोगी दादा धर्माधिकारी, स्नेहयोगी दादा धर्माधिकारी ही पुस्तके तारा धर्माधिकारी यांनी संपादित केली आहेत.
☆☆☆☆☆
वामन चोरघडे यांचा जन्म नागपूरयेथील नरखेड इथे १६ जुलै १९१४ मध्ये झालात्यांचे पदवीपर्यंतचे शिक्षण मॉरिस कॉलेजमध्ये झाले. कॉलेजमध्ये असतानाच त्यांनी अम्मा नावाची लघुकथा लिहिली. त्यांच्या कथा वागेश्वरी, सत्यकथा, मौज इ. दर्जेदार नियतकालिकातून प्रकाशित झाल्या.
वर्धा व नागपूर येथील जी.एम. कॉलेज येथे त्यांनी अध्यापन केले. प्राध्यापक ते प्राचार्य असा त्यांचा व्यावसायिक प्रवास झाला. मराठी साहित्य आणि अर्थशास्त्र यात त्यांनी पदवी घेतली होती .स्वातंत्र्य लढ्यातही त्यांचा सहभाग होता. त्यांनाही दोन वेळा तुरुंगवास भोगावा लागला.
वामन चोरघडे यांचे प्रकाशित साहित्य –
असे मित्र अशी मैत्री , देवाचे काम – बालसाहित्य, जडण-घडण –आत्मचरित्र (१९८१) चोरघडे यांची कथा – (१९६९), ख्याल, साद, सुषमा, हवन, पाथेय, प्रदीप, प्रस्थान, यौवन इ. त्यांचे कथासंग्रह आहेत. याशिवाय, वामन चोरघडे यांच्या निवडक कथा भाग१ व २ , संपूर्ण चोरघडे (१९६६) इ. त्यांचे कथासंग्रह आहे.
विदर्भ साहित्य संघाचे ते अध्यक्ष होते. १९७९ साली चंद्रपूर येथे झालेल्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.
☆☆☆☆☆
गं.बा.सरदार यांचाही आज स्मृतिदिन. त्यांच्याविषयी सविस्तर माहिती वाचा याच अंकात.
या तीनही साहित्य श्रेष्ठींच्या स्मृतिदिनी त्यांना विनम्र अभिवादन.
☆☆☆☆☆
श्रीमती उज्ज्वला केळकर
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ : १.शिक्षण मंडळ कर्‍हाड: शताब्दी दैनंदिनी २. इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
हिरवळ आणिक पाणी पाहिल्यावर ज्यांना गाणे सुचते,ज्यांच्या काव्यातून निसर्ग बरसत असतो,फुलपाखरू उडू लागता ज्यांचं मनही उडू लागतं,लाटांच्या तालात जे खर्जातिल गायन ऐकतात,उदयास्तांची रंगलिपी जे सहजपणे वाचू शकतात,ज्यांनी कधी पुण्याची मोजणी केली नाही,ज्यांना कधी पापाची टोचणी लागली नाही आणि ‘असेच आहे धुंदपणाने,वयास चकवित फुलावयाचे’ हा ज्यांच्या जगण्याचा मूलमंत्र आहे ; अशा बा.भ.बोरकर म्हणजेच बाकीबाब यांचा आज जन्मदिवस!
गोमंतकाच्या निसर्गरम्य भूमीतील बोरी या स्वर्गीय सौंदर्य लाभलेल्या छोट्याश्या खेडेगावात 30/11/1910 ला त्यांचा जन्म झाला.आज त्यांच्या जन्म दिनी त्यांच्या साहित्य उद्यानात हा एक फेरफटका!
बोरकरांच्या साहित्याविषयी बोलायचे,लिहायचे म्हणजे साक्षात निसर्गाविषयी लिहायचे.आवाक्यात न येणारा हा निसर्ग आणि तसंच त्यांचं साहित्य.आनंद असो,दुःख असो,प्रेम असो किंवा अन्य काही,निसर्गापासून दूर जाणे ज्यांना कधी जमलेच नाही असा हा गोमंतकाला भूषण असणारा साहित्यिक! त्यांनी कथा,कादंब-या लिहील्या असल्या तरी बा.भ.बोरकर म्हटल्याबरोबर डोळ्यासमोर येते ती स्वतःच्या कविता गाऊन दाखवणारी ,डोक्यावरील केस उडत आहेत,हाताचे आणि चेह-यावरील भाव मुक्तपणे उधळत आहेत अशी त्यांची मूर्ती! वयाच्या 23 व्या वर्षी ‘प्रतिभा ‘हा त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह मडगाव येथील साहित्य संमेलनात प्रकाशित झाला.1934 साली बडोदा येथील वाङ्मय परिषदेत त्यांनी,’दिव्यत्वाची जेथ प्रचिती, तेथे कर माझे जुळती’ ही त्यांची रचना गाऊन सादर केली आणि कवी म्हणून त्यांची ख्याती झाली.सुरूवातीच्या काळात त्यांनी चौदा वर्षे शिक्षक म्हणून नोकरी केली.पण नंतर 1955 ते 1970 या काळात त्यांनी आकाशवाणी पुणे आणि गोवा येथे वाङ्मय विभागाचे संचालक या पदावर काम केले व निवृत्त झाले.
ललित,कथा कादंबरी,चरित्रात्मक प्रबंध असे अनेक प्रकारचे लेखन त्यांनी केले.काही पुस्तकांचे अनुवादही केलेत.पण एक आनंदयात्री कवी म्हणून त्यांनी रसिकांच्या ह्रदयात स्थान मिळवले ते त्यांच्या आशयघन,तालबद्ध,वृत्तबद्ध,निसर्गसौंदर्याने ओथंबलेल्या कवितांमुळेच!समृद्ध शब्द भांडार,जीवनातील तृप्ततेचे दर्शन,आध्यात्मिक विचारांची बैठक आणि ओळीओळीतून ठिबकणारा निसर्ग हे त्यांच्या कवितेचे वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल.
प्रतिभा,जीवन संगीत , दूधसागर,आनंदभैरवी,चित्रवीणा,गितार,चैत्रपूनव, चांदणवेल, कांचनसंध्या,अनुरागिणी,चिन्मयी हे त्यांचे काही काव्यसंग्रह.याशिवाय त्यांनी चार कादंब-या,दोन कथासंग्रह,दोन चरित्रात्मक प्रबंध,चार ललित लेख संग्रह,कुसुमाग्रज कवितांचा संपादित काव्य संग्रह आणि सहा पुस्तकांचा अनुवाद असे विपुल लेखन केले आहे.याशिवाय कोकणी भाषेतील त्यांची दहा पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत.
सासाय या त्यांच्या कोकणी भाषेतील पुस्तकास एकोणीसशे एक्सायाऐशीचा साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला आहे.भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री देऊन गौरविले आहे.
निसर्गाच्या सोबतीला आपली कविता ठेवून बाकीबाब आठ जुलै एकोणीसशे चौ-याऐशीला त्याच निसर्गात विलीन झाले.
☆☆☆☆☆
श्री.विजय देवधर :
विजय देवधर हे पुणे येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ ट्राॅपिकल मीटिऑराॅलाॅजी येथे वरिष्ठ तांत्रिक अधिकारी या पदावर कार्यरत होते.त्यांनी लेखनाचे तंत्रही उत्तम आत्मसात केले होते.नवल,विचित्र विश्व अशा मासिकातून त्यांच्या लेखनाला प्रारंभ झाला.रहस्यकथा,साहसकथा,शौर्यकथा,गुप्तहेरकथा हे त्यांच्या लेखनाचे विषय होते.अनेक इंग्रजी पुस्तकांचे अनुवाद त्यानी केले आहेत.सुमारे पन्नास पुस्तके त्यांच्याकडून लिहीली गेली आहेत.
अस्वलांचा शेजार,डाॅ.नो, डेझर्टर,डेडली गेम,नो कम बॅक्स,बर्म्युडा ट्रॅगल,मृत्यूलेख,द सेव्हन्थ सिक्रेट इत्यादी.
पुणे येथे 30/11/2012 ला त्यांचे निधन झाले.त्यांच्या स्मृतीस अभिवादन.
☆☆☆☆☆
श्री.आनंद यादव :
ज्येष्ठ साहित्यिक आनंद यादव यांचा आज जन्मदिन.आपण त्यांच्या साहित्याविषयी दि.27/11 च्या अंकात म्हणजे त्यांच्या स्मृतीदिनी जाणून घेतले आहे.म्हणून येथे पुनरावृत्ती टाळत आहोत.
☆☆☆☆☆
श्री सुहास रघुनाथ पंडित
ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ: विकीपीडिया,मराठी विश्वकोश.
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
आकाशवाणीच्या बालोद्यान कार्यक्रमातील मुलांचे लाडके नाना म्हणजे, गोपीनाथ तळवलकर . ते पुणे केंद्रावर बालविभागाचे प्रमुख होते. बालोद्यान कार्यक्रम दर रविवारी सकाळी १० वाजता बाळ- गोपाळांच्या गच्च उपस्थितीत सादर होई. अतिशय बालप्रिय आणि लोकप्रिय असा हा कार्यक्रम होता.
मुलांसाठी वा.गो. आपटे यांनी ‘आनंद मासिक काढले होते. गोपीनाथ तळवलकर त्याचे ३५ वर्षं संपादक होते.
त्यांची काही पुस्तके – आकाश मंदीर, छाया प्रकाश, आशियाचे धर्मदीप, चंदाराणी, निंबोणीच्या झाडाखाली (बलवाङ्मय) सहस्त्रधारा ( आत्मचरित्र) त्यांचे आत्मचरित्र त्यांच्या व्यक्तिमत्वाप्रमाणेच सौम्य, ऋजु आहे. त्यात आत्मगौरव, आत्मसमर्थन, अहंकार याचा लावलेशही नाही.
माणूस पाक्षिक सुरू झाल्यावर त्यामध्ये प्रसिद्ध होणार्‍या कवितांसोबत त्यांचा आस्वाद दिला जाई. ते पान गोपीनाथ तळवलकर लिहीत.
आज त्यांच्या जन्मदिंनानिमित्त त्यांना मन:पूर्वक अभिवादन.
☆☆☆☆☆
माधव ज्युलियन – ( २१ जानेवारी १८९४ – २९ नोहेंबर १९३९)
माधव ज्युलियन हे मराठीतले प्रतिभा संपन्न कवी. त्यांचे नाव माधवत्र्यंबक पटवर्धन. रविकिरण मंडळाची स्थापना त्यांनी केली. या मंडळाबद्दल अत्रे एकदा म्हणाले होते, या मंडळात रवी एकच आहे. बाकी सगळी किरणे आहेत. तो रवी म्हणजे माधव ज्युलियन.
माधव ज्युलियन यांनी शिक्षणानंतर फर्ग्युसन इथे १९१८ ते १९२४ फारसी भाषा शिकवत. मुंबई विद्यापीठात मराठी साहित्यात डी. लिट. पदवी मिळवलेले ते पहिले साहित्यिक. ‘छंदोरचना’ या ग्रंथासाठी त्यांना १ डिसेंबर १९३८ मधे माधव ज्युलियन डी. लिट. मिळाली.
माधवराव पटवर्धन यांनी ज्युलियन नाव का घेतले, याबद्दल अनेक दंतकथा आहेत.
त्यांचे काही लिखाणइंग्रजीतही आहे. कवितांव्यतिरिक्त त्यांनी भाषाशास्त्रीय लिखाणही केले आहे. ‘भाषाशुद्धीविवेक’ या त्यांच्या ग्रंथात, कालबाह्य झालेल्या मराठी भाषेतल्या शेकडो शब्दांची सूची दिलेली आहेत. काव्यचिकित्सा व काव्याविहार आशी आणखी दोन पुस्तके काव्याची चिकित्सा करणारी आहे. याशिवाय त्यांची आणखी पुस्तके –
उमरखय्यामच्या रुबाया – १९२९ – अनुवादीत २. तुटलेले दिवे ( यात एक सुनितांची मालाहे दीर्घ काव्य आणि अनेक स्फुट कविता आहेत. ) ३. नकुलालंकार – १९२९ –. दीर्घकाव्य ४. विरहतरंग – खंडकाव्य ५. मधुलहरी हे रुबायांच्या अनुवादाचे दुसरे पुस्तक त्यांच्या निधनानंतर रुबायांच्या अनुवादाचा तिसरा संग्रह निघाला.
त्यांचे २९ नोहेंबर १९३९ ला निधन झाले. त्यांच्या निधंनांनंतर त्यांच्यावर ३ चरित्र ग्रंथ प्रकाशित झाले. १. स्वप्नभूमी माधव ज्युलियन- शंकर. के. कानिटकर ( कवी गिरीष), २. डॉ. पटवर्धन ऊर्फ माधव ज्युलियन ३. माधव ज्युलियन- गं. दे. खानोलकर
त्यांच्या पत्नी लीलाताईंनीही ‘आमची ११ वर्षे या पुस्तकात त्यांच्या सहजीवनाच्या आठवणी दिल्या आहेत.
त्यांच्या कवितांपैकी त्यांच्या गाजलेल्या कविता म्हणजे- प्रेमस्वरूप आई , मराठी असे आमुची मायबोली.
☆☆☆☆☆
रियासतकार सरदेसाई – (१७ मे १८६५ – २९नोहेंबर १९५९)
रियासतकार सरदेसाई यांचं नाव गोविंद सखाराम सरदेसाई . यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील मावळ तालुक्यातील कमशेत इथे झाला. ते मराठी इतिहासकार व लेखक होते. त्यांनी मराठी साम्राज्याचा इतिहास, ‘मराठी रियासत’ या नावाने ८ खंडात लिहिला आहे. ‘मुसलमानी रियासत’ ३ खंडात मांडली आहे व ब्रिटीश रियासत २ खंडात. यातून महाराष्ट्राचा सुमारे १००० वर्षांचा इतिहास लिहिला आहे. भारतीय केंद्रशासनाने इतिहासविषयक साहित्याच्या योगदानासाठी त्यांना १९५५ मधेपद्मभूषण पुरस्कार देऊन गौरवले आहे.
रियासतकर सरदेसाई आणि माधव ज्युलियन यांचा आज स्मृतिदिन. या निमित्त या दोघांनाही मानाचा मुजरा.
☆☆☆☆☆
श्रीमती उज्ज्वला केळकर
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ : १.शिक्षण मंडळ कर्‍हाड: शताब्दी दैनंदिनी २. माहिती स्त्रोत – इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
आपल्या कादंबरी-लेखनातून इतिहासाचे जणू पुनर्दर्शन घडवणारे नामांकित लेखक श्री. विश्वास पाटील यांचा आज जन्मदिन. भारतीय प्रशासकीय सेवेतील निवृत्त अधिकारी असणारे श्री पाटील यांनी ऐतिहासिक विषयांबरोबरच इतर वेगवेगळ्या विषयांवरही दर्जेदार लेखन केलेले आहे. पानिपत, महानायक, संभाजी, या त्यांच्या ऐतिहासिक कादंबऱ्या, आणि रणांगण हे नाटक प्रचंड लोकप्रिय झाले आहे. याचबरोबर, चंद्रमुखी, झाडाझडती, पांगिरा, लस्ट फॉर लालबाग, अशा त्यांच्या कादंबऱ्याही प्रसिद्ध आहेत. नॉट गॉन विथ द विंड हा त्यांचा लेखसंग्रह, आणि ‘ फ्रेडरिक नित्शे– जीवन आणि तत्वज्ञान ‘ हा अभ्यासपूर्ण चरित्रग्रंथ, या पुस्तकांनाही रसिक वाचकांची पसंतीची पावती मिळालेली आहे.
श्री. पाटील यांच्या चंद्रमुखी, पांगिरा आणि महानायक या कादंबऱ्या हिंदीत अनुवादित केल्या गेल्या आहेत, हेही विशेषकरून माहिती असायला हवे.
त्यांच्या अतिशय गाजलेल्या ‘ पानिपत ‘ या कादंबरीला ‘ प्रियदर्शिनी पुरस्कार ’, गोव्याचा ‘ नाथमाधव पुरस्कार ‘, कलकत्त्याच्या ‘ भाषा परिषदेचा पुरस्कार ‘, यासह इतर पस्तीसपेक्षाही जास्त पुरस्कार मिळालेले आहेत. तसेच “ झाडाझडती “ या कादंबरीला लोकप्रियतेबरोबरच, अतिशय मानाचा समजला जाणारा ‘ साहित्य अकादमी पुरस्कार ‘ देऊन गौरविले गेले आहे ( सन १९९२ )
श्री. विश्वास पाटील यांच्याकडून यापुढेही अशीच उत्तमोत्तम आणि रसिकमान्य साहित्य-निर्मिती होवो, या आजच्या त्यांच्या जन्मदिनी त्यांना हार्दिक शुभेच्छा.
☆☆☆☆☆
चित्रपट अभ्यासक आणि अनेक मराठी संगीत-दिग्दर्शकांचे चरित्र-लेखक अशी खास ओळख असणारे श्री. मधू पोतदार यांचाही आज जन्मदिन. ( २८/११/१९४४ — ८/१०/२०२०).
लोकप्रिय संगीतकारांबद्दल, त्यांच्या जीवनाबद्दल आणि कारकीर्दीबद्दल साद्यन्त माहिती देणारी त्यांची पुढील पुस्तके प्रसिद्ध झालेली आहेत. —-
जनकवी पी. सावळाराम, मानसीचा चित्रकार तो ( वसंत प्रभू ), संगीतकार राम कदम, वसंतलावण्य ( वसंत पवार ), वसंतवीणा ( वसंत देसाई ).
याव्यतिरिक्त, विनोदवृक्ष ( वसंत शिंदे), कुबेर ( मास्टर अविनाश ), देवकीनंदन गोपाळा ( गाडगे महाराज ), अशी त्यांनी लिहिलेली चरित्रेही प्रसिद्ध झालेली आहेत.
त्यांची इतर काही प्रसिद्ध पुस्तके अशी —– ‘ मराठी चित्रपट संगीतकार कोश ‘, ‘ इतिहासातील वेचक आणि वेधक ‘, धर्मपथ ‘, तसेच ‘ शिक्कामोर्तब ‘ हा कथासंग्रह.
“ छिन्नी हातोड्याचा घाव “ या संगीतकार राम कदम यांच्या आत्मचरित्राचे उत्तम शब्दांकन श्री पोतदार यांनीच केलेले आहे.
‘ एक अतिशय अभ्यासू, हसतमुख आणि उत्साही व्यक्तिमत्व ‘ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या श्री. मधू पोतदार यांना मनःपूर्वक आदरांजली.
☆☆☆☆☆
महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा आज स्मृतिदिन. ( ११/४/१८२७ — २८/११/१८९० ).
महान विचारवंत, समाजसुधारक, शेतकरी, अस्पृश्य तसेच बहुजन समाजाच्या समस्यांना प्राधान्य देत पुरोगामी विचारांचा फक्त पुरस्कारच नाही, तर प्रत्यक्ष आचरणातून त्या विचारांचा सातत्याने पाठपुरावा करणारे खऱ्या अर्थाने समाजसेवक ठरलेले ज्योतिबा. — त्यांच्या या अद्वितीय कामाला त्यांच्या लेखनकार्याचीही भक्कम जोड होती.
त्यांनी लिहिलेला ‘ सार्वजनिक सत्यधर्म ‘ हा त्यांच्या मृत्यूनंतर प्रकाशित झालेला महत्वाचा ग्रंथ, सत्यशोधक समाजाचा प्रमाणग्रंथ मानला जातो. फुले यांच्यातला उपजत थोर तत्वज्ञ या ग्रंथात ठळकपणे दिसून येतो. ‘ सत्यमेव जयते ‘ हे या ग्रंथाचे मूळ सूत्र होते, असे म्हणता येईल. नव्या सर्वसमावेशक धर्माचे तत्वज्ञान यात विशद केलेले आहे. हा ग्रंथ म्हणजे सत्यशोधकांचा आचारधर्म, जो माणसाला सुखाकडे नेणारा, विचारशक्तीला प्राधान्य देणारा, स्वातंत्र्य-समता-बंधुभाव या मूल्यांना मध्यवर्ती स्थान देणारा आहे, आणि म्हणूनच, त्यातले हे पायाभूत मौलिक विचार म्हणजे ज्योतिबांचे संपूर्ण व्यक्तिमत्व हुबेहूब साकारणारे चित्र आहे, असे म्हणणे वावगे ठरणार नाही.
संत तुकारामांच्या अभंगांचा सखोल अभ्यास असल्याने त्यांनी त्या धर्तीवर अनेक रचना केल्या होत्या. जागतिक स्तरावरच्या सामाजिक विषमतेचे भान असल्याने, ‘ गुलामगिरी ‘ हा त्यांचा ग्रंथ त्यांनी अमेरिकेतील कृष्णवर्णीयांना समर्पित केला होता. त्याकाळच्या उपेक्षित बहुजन समाजाच्या उपेक्षित प्रश्नांकडे सरकारचे, आणि त्याहीपेक्षा एकूणच समाजाचे लक्ष वेधणे या हेतूने त्यांनी वृत्तपत्रातून लिखाणही केले होते. शेतकऱ्यांचा आसूड, गुलामगिरी, यासारख्या ग्रंथांमधून तेव्हाची चिंताजनक सामाजिक स्थिती आणि त्यातून बाहेर पाडण्याचे मार्ग यावर भाष्य करत, या क्रांतिकारी आणि सुधारणावादी लेखकाने तेव्हाचा उपेक्षित पण निद्रिस्त समाज, आणि त्या समाजाची शोषणाविरुद्ध बंड करण्याची ताकद, या दोहोंना जागृत करण्याचा जणू विडाच उचलला होता. या पुस्तकांव्यतिरिक्त त्यांनी नाटक, पोवाडे, निबंध, पत्रे, जाहीर प्रकटने, काव्यरचना, निवेदने, अशा विविध प्रकारच्या साहित्याचा जनजागृतीसाठीचे माध्यम म्हणून उपयोग करून घेतला होता. यापैकी ‘ नाटक ‘ हे माध्यम, परिवर्तनवादी चळवळ जास्त सशक्त आणि परिणामकारक व्हावी या हेतूने, त्यांनी एखाद्या शस्त्रासारखे वापरले होते. ‘ तृतीय नेत्र ‘ हे त्यांनी १८५५ साली लिहिलेले नाटक हे पहिले लिखित मराठी नाटक होते, आणि ज्योतिबा फुले हे पहिले मराठी नाटककार होते असे म्हटले जाते. पण या नाटकाचे प्रत्यक्ष किती प्रयोग झाले, त्याला कसा प्रतिसाद मिळाला, याची ठोस माहिती मात्र उपलब्ध नाही. १८५५ मध्ये लिहिलेल्या या नाटकाच्या हस्तलिखित प्रती १९७९ साली प्रा. सीताराम रायकर यांना मिळाल्या ही एक नाट्यपूर्ण घटनाच म्हटली पाहिजे.
फुले यांच्या सामाजिक कार्याचा गौरव करत १८८८ मध्ये त्यांना ‘ महात्मा ‘ ही उपाधी दिली गेली.
महात्मा फुले यांच्यावरही असंख्य पुस्तके लिहिली गेली आहेत. तसेच त्यांचे एकूण व्यक्तिमत्व, अफाट समाजकार्य यावर बरीच नाटके आणि चित्रपटांचीही निमिर्ती केली गेली आहे.
महात्मा फुले आणि पत्नी सावित्रीबाई फुले यांच्या नावाने अनेक संस्था उभारलेल्या आहेत. त्यांच्या नावाने बरीच साहित्य संमेलने नियमित भरवली जातात. त्यांच्यावर काढलेल्या चित्रपटाला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळालेला आहे. त्यांच्या जीवनावर आधारित दूरदर्शन मालिकाही निर्मिलेल्या आहेत. अनेक ठिकाणी त्यांचे पुतळे स्थापन केले गेले आहेत.
‘ भारतीय समाजक्रांतीचे जनक ‘ अशीच ज्यांची ख्याती मानली जाते, त्या महात्मा ज्योतिबा फुले यांना अतिशय भावपूर्ण श्रद्धांजली.
☆☆☆☆☆
सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
माहितीस्रोत :- इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
मराठीतील प्रसिद्ध साहित्यिक दि.बा.मोकाशी यांचा आज जन्मदिन तर ग. त्र्यं. माडखोलकर व आनंद यादव यांचा आज स्मृतीदिन. या साहित्यिकांच्या कारकिर्दीची आज ओळख करून घेऊ.
शिवाय बा.द.सातोसकर या गोमंतकीय साहित्यिकाविषयी आजच्या अंकात स्वतंत्रपणे जाणून घेऊ.
दिगंबर बाळकृष्ण तथा दि.बा.मोकाशी
उरण,जि .रायगड हे दि.बा.मोकाशी यांचे जन्मगाव.त्यांनी अभियांत्रिकी पदविका घेतली होती व पुण्यात रेडिओ दुरूस्तीचा व्यवसाय सुरू केला होता.पण त्यांच्यातील लेखक मात्र अविरतपणे सक्रीय होता.त्यामुळेच ललित ,कथा,गूढ कथा,पिशाच्च कथा,रहस्य कथा ,बाल साहित्य अनुवादित साहित्य अशा विविध प्रकारचे लेखन ते करू शकले.विषयांची विविधता,सोपी भाषा,आशयघन लेखन,व्यक्तिच्या अंतर्मनाचा वेध घेण्याची प्रवृत्ती हे त्यांच्या लेखनाचे वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल.कथालेखन हा त्यांच्या विशेष आवडीचा प्रांत !
सुमारे पस्तीस पुस्तकांची निर्मिती त्यांनी केली आहे.
त्यांची काही साहित्य संपदा
कथासंग्रह – आदिमाया,आम्ही मराठी माणसं,कथामोहिनी,तू आणि मी,माऊली,लामणदिवा,वणवा इ. लामणदिवा हा 1947 साली लिहिलेला त्यांचा पहिला कथासंग्रह.
कादंबरी – संत तुकाराम महाराज यांच्या जीवनावरील आनंद ओवरी,देव चालले,पुरूषास शंभर गुन्हे माफ,स्थळयात्रा इ.
यापैकी आनंद ओवरी आणि देव चालले या दोन कादंब-यांचे इंग्रजीत भाषांतर झाले आहे.वात्स्यायन ही कादंबरी चरित्रात्मक आहे.
ललित साहित्य –
आमोद सुनासि आले,अठरा लक्ष पाऊले,अमृतानुभव,पालखी,संध्याकाळचे पुणे इ.
यापैकी आमोद सुनासि चा हिंदी तर अमृतानुभव चा गुजराती अनुवाद व पालखी चा इंग्रजी अनुवाद झाला आहे.
संध्याकाळचे पुणे हे 1980 साली लिहिलेले त्यांचे शेवटचे पुस्तक होय.
बालसाहित्य –
अंधारदरी,किमया,गुपित,जगाच्या कोलांट्या,बालचंद्र, तुमचा रेडिओ इ.
या व्यतिरिक्त त्यांना काही पुस्तकांचे अनुवादही केले आहेत.हेमिंग्वे च्या FOR WHOM THE BELL TOLLS याचा ‘घणघणतो घंटानाद’ हा अनुवाद.मेडोज टेलर यांच्या ग्रंथावर आधारित प्लासीचा रणसंग्राम हे ऐतिहासिक पुस्तक भाषांतरित केले आहे.
पुरस्कार –
त्यांच्या साहित्याला महाराष्ट्र शासनाचे विविध पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत.
गुपित 1957,पालखी1957,स्थळयात्रा1958,आमोद सुनासि आले1960,देव चालले1962,जमीन आपली आई1966.साहित्य अकादमीने ‘,निवडक मोकाशी’ हा कथासंग्रह संपादित केला आहे.
या चतुरस्त्र साहित्यिकाचे निधन 1981 मधे पुणे येथे झाले.
☆☆☆☆☆
गजानन त्र्यंबक माडखोलकर
ग.त्र्यं.माडखोलकर हे उच्चशिक्षित नसले तरी मराठी,संस्कृत आणि इंग्रजी या तिनही भाषांत त्यांनी भरपूर वाचन केले होते.शिवाय केवळ आवड म्हणून इटली व आयर्लंड च्या इतिहासाचा अभ्यास केला होता.
ज्येष्ठ साहित्यिक न.चिं. केळकर यांचे लेखनिक,दै.ज्ञानप्रकाश चे विभाग संपादक, दै.महाराष्ट्र चे सह संपादक अशा विविध पदावर त्यांनी सुरूवातीला काम केले.नंतर तरूण भारत,नागपूर या दैनिकाचे 1944मध्ये संपादक झाले आणि 1967ला त्या पदावरून निवृत्त झाले.त्यामुळे त्यांचे वृत्तपत्रिय लेखनही विपुल प्रमाणात झाले आहे. वयाच्या बावीसाव्या वर्षी त्यांनी ‘आधुनिक कविपंचक’ हा समीक्षा ग्रंथ लिहिला.तो खूप गाजला व त्यांना चांगली प्रसिद्धीही मिळाली. सुरूवातीला त्यांनी संस्कृत, मराठी काव्यलेखनही केले.कादंबरी,ललित,प्रवासवर्णन,व्यक्तिचित्रण,नाटक,समीक्षा असे विविध प्रकार त्यांनी हाताळले आहेत.
मराठी बरोबरच हिंदी भाषेचा प्रचार आणि प्रसार यासाठीही त्यांनी कार्य केले.त्यांचा भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातही सहभाग होता.शिवाय संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलनात ते सक्रीय होते.
1946 साली बेळगाव येथे भरलेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.या संमेलनाचे वैशिष्ट्य म्हणजे संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मितीचा ठराव येथे सर्वप्रथम पास झाला.
माडखोलकर यांची साहित्यसंपदा –
कादंबरी – अनघा,उद्धार,कांता, डाकबंगला,अरुंधती,उर्मिला,भंगलेले देऊळ इ.
ललित व राजकीय लेखसंग्रह – अवशेष,आव्हान,चिपळूणकर काळ आणि कर्तृत्व,जीवनसाहित्य,महाराष्ट्राचे विचारधन इ.
व्यक्तीचित्रणे – आधुनिक महाराष्ट्राचा राजा,माझे आवडते कवी,माझे आवडते लेखक,इ.
प्रवास वर्णन – मी पाहिलेली अमेरिका
आत्मचरित्रपर – मी आणि माझे वाचक,मी आणि माझे साहित्य,मृत्यूंजयाच्या सावलीत ,एका निर्वासिताची कहाणी इ.
नाटक – देवयानी.
लघुकथा – रातराणीची फुले
समीक्षा – वाड्मयविलास,विलापिका,साहित्य समस्या,श्री.कृ.कोल्हटकर व्यक्तिदर्शन इ.
भारतीय साहित्य शास्त्र या त्यांच्या ग्रंथास साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला आहे.
27/11/1976 ला त्यांचे निधन झाले.त्यांच्या स्मृतीस अभिवादन.
☆☆☆☆☆
आनंद यादव
कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल येथे जन्मलेले आनंद यादव यांनी आपले लेखन कथा,काव्य,कादंबरी,ललित,समीक्षा अशा विविध प्रकारात केले आहे.त्यांचे शिक्षण कोल्हापूर व पुणे येथे झाले.सुरूवातीला काही काळ त्यांनी आकाशवाणीत नोकरी केली.नंतर पुणे विद्यापीठात प्र पाठक या पदावर काम सुरू करून विद्यापीठातून
मराठी विभागाचे प्रमुख म्हणून निवृत्त झाले.त्यांचे लेखन हे मूलभूत सामाजिक जाणिवा व्यक्त करणारे होते.एकीकडे सर्जनशील साहित्यिक आणि दुसरीकडे चिकित्सक समीक्षक अशी दुहेरी भूमिका त्यांनी पार पाडली.झोंबी या आत्ममचरित्रात्मक कादंबरीत त्यांनी ग्रामीण बोलीभाषेचा वापर केल्यामुळे त्या भाषेला महत्व प्राप्त झाले.त्यांचे साहित्य कन्नड,तेलुगू,हिंदी,इंग्रजी,जर्मनी अशा विविध भाषांमध्ये अनुवादित झाले आहे.
श्री.यादव यांनी अनेक साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भुषवले आहे.जुन्नर,असोदा, विटा,बेळगाव,भंडारा,नाशिक,औदुंबर,जळगाव,पुणे, मुंबई अशा ठिकाणी भरलेल्या संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.तसेच 2009 साली महाबळेश्वर येथे भरलेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.
शिवाजी सावंत पुरस्कार,पु.य.देशपांडे स्मृती पुरस्कार,आचार्य अत्रे,लाभसेटवार,साहित्य अकादमी असे अनेक पुरस्कार त्यांना प्राप्त झाले आहेत.त्यांच्या पुस्तकाना राज्य सरकारची विविध दहा पारितोषिके मिळाली आहेत.शिवाय राष्ट्रीय हिंदी अकादमीने त्यांना उत्कृष्ट साहित्य निर्मितीचा पुरस्कारही दिला आहे.’झोंबी’ या आत्मचरित्रात्मक कादंबरीस 1990चा साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला आहे.
त्यांचे निवडक साहित्य –
काव्य – मळ्याची माती,हिरवे जग इ.
कथासंग्रह – आदिताल,उखडलेली झाडे,घरजावई,डवरणी,माळावरची मैना इ.
ललित,वैचारिक,समीक्षा—–
आत्मचरित्र मीमांसा,ग्रामसंस्कृती,ग्रामीणता:साहित्य आणि वास्तव,पाणभवरे,मराठी लघुनिबंधाचा इतिहास,साहित्याची निर्मिती प्रक्रिया, स्पर्शकमळे इ.
आत्मचरित्रात्मक – काचवेल , घरभिंती,झोंबी,नांगरणी.
बालसाहित्य – उगवती मने,रानमेवा,सैनिक हो तुमच्यासाठी.इ.
आज त्यांचा स्मृतीदिन. त्यांच्या स्मृतीस अभिवादन!
☆☆☆☆☆
श्री सुहास रघुनाथ पंडित
ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ: विकीपीडिया,मराठी विश्वकोश.
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
फक्त आधुनिक मराठी साहित्यातच नाही, तर एकूणच भारतीय साहित्यात मोठी भरारी घेतलेले अग्रेसर लेखक असा गौरव प्राप्त केलेले श्री.भाऊ पाध्ये यांचा आज जन्मदिन. (२६/११/१९२६ — ३०/१०/१९९६)
‘साहित्यिक ‘ या ठळक ओळखीबरोबरच, कामगार चळवळकर्ते, पत्रकार, म्हणूनही सुपरिचित असणारे श्री. भाऊ पाध्ये ( प्रभाकर नारायण पाध्ये ) यांनी कादंबरी, कथा , नाटक अशा सर्व माध्यमांमधून मुख्यतः सामाजिक विषयांवर आधारित असे विपुल लेखन केलेले आहे. वैतागवाडी, वासूनाका, राडा, वणवा, करंटा, अग्रेसर, वॉर्ड नं. ७–सर्जिकल, होमसिक ब्रिगेड, बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर, जेल बर्ड्स, डोंबाऱ्याचा खेळ, या त्यांच्या कादंबऱ्या प्रसिद्ध झाल्या होत्या. यापैकी ‘ वैतागवाडी ‘ या कादंबरीच्या ५ आवृत्त्या काढल्या गेल्या आहेत . वासूनाका, राडा, बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर, या कादंबऱ्या आधुनिक मराठी साहित्यातील ‘ क्लासिक ‘ कादंबऱ्या म्हणून नावाजल्या गेल्या आहेत. ‘ वासूनाका ‘ ही कादंबरी काहीशी विवाद्य ठरली होती खरी, पण दुर्गा भागवत, विजय तेंडुलकर यासारख्या लेखकांनी त्या कादंबरीतील मानवतेचे वास्तव चित्रण आणि मौलिकता याचे फार कौतुक केले होते.
थोडीसी जो पी ली, थालीपीठ, मुरगी, डोंबाऱ्याचा खेळ , असे त्यांचे कथासंग्रह, आणि पिचकारी ही विनोदी कथाही वाचकांच्या पसंतीस पूर्णपणे उतरले होते. “ गोदाम “ या चित्रपटाची कथाही श्री. पाध्ये यांनीच लिहिलेली होती. त्यांनी “ ऑपरेशन छक्का “ हे नाटकही लिहिले होते. रहस्यरंजन, अभिरुची, माणूस, सोबत क्रीडांगण, दिनांक, चंद्रयुग, अशा लोकप्रिय मासिकांसाठी ते सातत्याने स्तंभलेखन करत असत.
भाऊ पाध्ये यांच्या साहित्यावर, “ वासूनाका सांगोपांग “ हे वसंत शिरवाडकर यांनी संपादित केलेले पुस्तक, आणि “ मी आणि माझे समकालीन “ हे श्री. दिलीप पु. चित्रे यांनी लिहिलेले पुस्तक,अशी दोन पुस्तके प्रसिद्ध झालेली आहेत.
त्यांच्या “ वैतागवाडी “ या कादंबरीला महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार, “ बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर “ या कादंबरीला ललित पुरस्कार, आणि त्यांना स्वतःला ‘ महाराष्ट्र साहित्य आणि संस्कृती मंडळ गौरववृत्ती ‘ देऊन गौरवण्यात आले आहे.
आधी ‘ हिंद मजदूर ‘,’ नवा काळ ‘, आणि नंतर सलग दहा वर्षे ‘ नवशक्ती ‘ या दैनिकांसाठी त्यांनी पत्रकारिता केलेली होती.
“ विश्वसाहित्यात हे नाव कायमचे कोरले जाईल “ असे ज्यांच्याबद्दल म्हटले जायचे, त्या श्री. भाऊ पाध्ये यांना हार्दिक अभिवादन.
☆☆☆☆☆
महाराष्ट्रातील पुरोगामी चळवळीचे विचारवंत कम्युनिस्ट कामगार नेते कॉ.गोविंद पानसरे यांचाही आज जन्मदिन. ( २६/११/१९३३ — २०/०२/२०१५ )
एक वर्तमानपत्र-विक्रेता, मग नगरपालिकेत शिपाई, मग प्राथमिक शिक्षक, अशी वाटचाल करत शिवाजी विद्यापीठात असोसिएट प्रोफेसर म्हणून कार्यरत झालेले कॉ. पानसरे, कामगारांचे वकील म्हणून कोल्हापुरात नावाजले गेले होते. आणि पुढे वकील संघटनेचे अध्यक्षही झाले होते. समाजातील सर्वात जास्त शोषित असणाऱ्यांच्या, तसेच असंघटित कामगार, शेतमजूर, घरगडी, अशासारख्यांच्या हक्कांसाठी, कुठलीही तडजोड न करता लढणारे कार्यकर्ता अशीच त्यांची सर्वमान्य ओळख होती. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ, गोवा मुक्ती संग्राम, यात त्यांचा सक्रीय सहभाग होता. शांतता व निरपेक्षता यासाठीच्या अभियानांमध्येही ते सातत्याने कार्यरत होते.
त्यांनी,– अवमूल्यन : कळ सोसायची कुणी ?, काश्मीरबाबतच्या कलम ३७० ची कूळकथा, कामगार-विरोधी कामगार धोरणे, धर्म-जात-वर्ग आणि परिवर्तनाच्या दिशा, पंचायत राज्याचा पंचनामा, मार्क्सवादाची तोंडओळख, शेतीधोरण परधार्जिणे, महाराष्ट्राची आर्थिक पाहणी–पर्यायी दृष्टिकोन, अशी अनेक अभ्यासपूर्ण आणि विचार-प्रवर्तक पुस्तके लिहिली होती. राजर्षी शाहू : वसा आणि वारसा हे त्यांचे पुस्तकही प्रसिद्ध होते. त्यांचे सर्वात जास्त प्रसिद्ध पुस्तक म्हणजे “ शिवाजी कोण होता ?”.– ‘ शिवाजी महाराजांची इतिहासाशी इमान राखणारी प्रतिमा लोकांपर्यंत पोहोचवून, त्याद्वारे लोकशिक्षणाची महत्वाची कामगिरी या पुस्तकाने केली आहे ‘ असे या पुस्तकाबद्दल आवर्जून म्हटले गेले होते. आणि या पुस्तकाची १. ५ लाखांहून जास्त विक्री झाली होती. विशेष म्हणजे या पुस्तकाचे अनेक भाषांमध्ये भाषांतर केले गेले आहे.
संपादक अशोक चौसाळकर यांनी “ कॉ. गोविंद पानसरे : समग्र वाङ्मय “ हे दोन खंडातले पुस्तक प्रकाशित केलेले आहे. २००३ साली श्री. पानसरे यांचे चित्र असणारे पोस्टाचे तिकीट काढले गेले आहे. त्यांच्या नावाने २०१५ सालापासून एक ‘ प्रबोधन पुरस्कार ‘ ही दिला जातो.
आयुष्यभर प्रामुख्याने फक्त सामाजिक विचार करत राहिलेल्या कॉ. गोविंद पानसरे यांना विनम्र आदरांजली.
☆☆☆☆☆
लोककलाकार, शाहीर विठ्ठल उमप यांचा आज स्मृतिदिन. ( १५/७/१९३१ — २६/११/२०१० )
लहानपणापासूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या चळवळीकडे आकर्षित झालेल्या शाहीर उमप यांनी वयाच्या आठव्या वर्षांपासून स्वतः लोकगीतांचे कार्यक्रम करण्यास सुरुवात केली होती. डॉ. बाबासाहेबांनी लोकगीते आणि पथनाट्ये या माध्यमांमधून दलितांमध्ये जनजागृती करण्याचा प्रयत्न सुरु केला होता. उमपांनी हेच कार्य आयुष्यभर पुढे चालू ठेवले. एक हजाराहून अधिक लोकगीते लिहून लोकांसमोर स्वतः ती सादर करतांना, पोवाडे, भारूड, भजन, गण-गवळण, लावणी, कवने, तुंबडी, धनगरी गीते, वासुदेव, डोंबारी, पोतराज, गोंधळी, नंदीबैल असे अनेकविध प्रकार त्यांनी समर्थपणे हाताळले. कव्वाली आणि गझल गायनातही ते अव्वल समजले जात. आपल्या गाण्यांमधून सतत सामाजिक संदेश दिला जावा, यासाठी ते आग्रही असायचे.
माझी वाणी भीमाचरणी, आणि रंग शाहिरीचे, हे त्यांचे काव्यसंग्रह, आणि “ उमाळा “ या नावाने त्यांच्या गझलांचा संग्रहही प्रसिद्ध झाला होता. पण त्याचबरोबर, अबक दुबक तिबक, अरे संसार संसार, खंडोबाचं लगीन, जांभूळ आख्यान, दार उघड बया दार उघड, विठ्ठल रखुमाई, ही त्यांनी लिहिलेली नाटकेही अविस्मरणीय म्हणावी अशीच होती. ‘ फू बाई फू,फुगडी फू ‘ हे त्यांचे आत्मचरित्र रसिकमान्य ठरले होते.
विशेष म्हणजे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, टिंग्या, विहीर, नटरंग, अशासारख्या १० चित्रपटात त्यांनी भूमिका केल्या होत्या. १९८३ मध्ये आयर्लन्ड इथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय लोकनृत्य स्पर्धेत
भारताचे प्रतिनिधित्व करून त्यांनी आपल्या देशाला प्रथम क्रमांक मिळवून दिला होता हेही आवर्जून सांगायलाच हवे.
राज्य सांस्कृतिक पुरस्कार, व दलित-मित्र पुरस्कार देऊन त्यांना गौरविण्यात आले होते. महा. राज्य सांस्कृतिक संचालनालयातर्फे आयोजित शाहिरी शिबिराचे ते चार वर्षे संचालक होते. मुंबई विद्यापीठाच्या लोककला अकादमीचे सल्लागार, नभोवाणीवर परीक्षक, यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठानाच्या कामात सक्रीय सहभाग,— अशा अनेक लोकाभिमुख कामांसाठी आयुष्यभर मनापासून कार्यरत असणारे शाहीर विठ्ठल उमप यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली.
☆☆☆☆☆
सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
माहितीस्रोत :- इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर ( २५ नोहेंबर १८७२ ते ऑगस्ट १९४८)
नाटक आणि पत्रकारिता या दोन्ही क्षत्रात मोठे कर्तृत्व दाखवलेल्या कृ. प्र. खाडिलकर यांचा आज जन्मदिन.
नाटककार खाडिलकर – आपल्या प्रखर राष्ट्रवादाच्या समर्थनार्थ त्यांनी नाटके लिहिली. कांचनगडची मोहना, सवाई माधवरावांचा मृत्यू , कीचकवध, संगीत बायकांचे बंड, भाऊबंदकी, संगीत मेनका, इ. १५ नाटके त्यांनी लिहिली. त्यात संगीत मानापमान, सगीत स्वयंवर, भाऊबंदकी, कीचक वध ही नाटके खूप गाजली. त्यांची नाट्यप्रतिभा पुराण काळ आणि ऐतिहासिक काळ यात रमली. पण नाटके लिहिताना जिथे शक्य असेल, तिथे त्यांनी वर्तमानाचा धागा पुराण काळाशी जोडला. कीचकवध या नाटकात कर्झनशाहीचे वर्णन आहे. कीचक हे पात्र कर्झनवरूनच रंगवले आहे. त्यामुळे १९१० साली या नाटकावर बंदी आली होती.
त्यांच्या लेखणीमुळे मराठी नाटकांना वैभवाचा काळ आला, असं म्हंटलं जातं. राघोबा,आनंदी, रामशास्त्री, द्रौपदी, कंकभट अशी अविस्मरणीय पात्रे त्यांनी निर्माण केली.
१९२१पत्रकारखाडिलकर – खाडिलकर यांनी १८९३ मध्ये लेखनाला प्रारंभ केला. १८९५ मध्ये विविधज्ञान विस्तारात त्यांनी लिहीलेल्या एका लेखामुळे लो. टिळकांचे लक्ष त्यांच्याकडे वेधले आणि त्यांनी खाडिलकरांना केसरीकडे बोलावून घेतले. १८९७ मधे ते ‘केसरी’त दाखल झाले. लो. टिळकांच्या जहाल भूमिकेशी तन्मय होऊन त्यांनी केसरीत लेखन केले. १९०८ ते १९१०मध्ये टिळकांच्या तुरुंगवासाच्या काळात ते केसरीचे संपदक झाले. पुढे त्यांनी केसरीचे संपादकपद सोडले. १९१८ मधे टिळक व केळकर विलायतेला गेल्यानंतर ते पुन्हा केसरीचे संपादक झाले. १९२०ला टिळकांच्या निधंनानंतर त्यांचा केसरीशी संबंध संपला.त्यानंतर टिळक संप्रदायापासून ते वेगळे झाले व गांधीजींच्या राजकारणाचे समर्थक बनले.
त्यांनी १९०१ मधे ‘गनिमी काव्याचे युद्ध, १९१३ मधे बाल्कन युद्ध, १९१४ मध्ये चित्रमय जगत मधे ‘पहिले महायुद्ध’ यावर लेखमाला लिहिल्या.
१९२५ मधे नवाकाळ साप्ताहिक सुरू केले. हे साप्ताहिक, दैनिकाच्या स्वरुपात अजूनही चालू आहे. १९२७ मधे ‘नवाकाळ’ या वृत्तपत्रात त्यांनी ‘हिंदू-मुसलमान वादाबद्दल एक लेख लिहिला होता. त्याबाद्दल त्यांच्यावर राजद्रोहाचा खटला होऊन त्यांना एक वर्षाची तुरुंगवासाची शिक्षा झाली होती.
१९३५, ते ४७ या काळात त्यांनी अध्यात्म ग्रंथमालेतील पुस्तकांचे लेखन केले.
१९०७ साली झालेल्या तिसर्‍या मराठी नाट्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.
१९२१ साली गंधर्व विद्यालयातर्फे आयोजित केलेल्या संगीत परिषदेचे ते अध्यक्ष होते.
१९३३ मधे नागपूर येथे झालेल्या १८व्यासाहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.
खाडिलकरांचा लेखसंग्रह – ( भाग१ व २) – यात त्यांच्या महत्वाच्या लेखनाचा व भाषणांचा संग्रह केलेला आहे.
नाट्य परिषदेतर्फे नाट्यक्षेत्रात विशेष लक्षणीय कामगिरी करणार्‍या रंगकर्मीस, दिला जाणारा जीवन गौरव पुरस्कारकृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर यांच्या स्मृतिप्रित्यर्थ दिला जातो.
☆☆☆☆☆
यशवंतराव चव्हाण – ( १२ मार्च १३ त२ २५ नोहेंबर ८४ )
यशवंतराव चव्हाण यांचा आज स्मृतीदिन. मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राचे ते पहिले मुख्यमंत्री हे सर्वपरिचित आहे. नंतर केंद्रात ते संरक्षण मंत्री, अर्थमंत्री, परराष्ट्र मंत्री झाले, हेही सर्वांना माहीत आहे. ते राजनीतिज्ञ होते, तसेच थोडे साहित्यिक आणि श्रेष्ठ रसिक होते, हेमात्र सर्वांना माहीत असेलच असे नाही.
त्यांचे प्रकाशित साहित्य – १. आपले नवे मुंबई राज्य (१९५७), २. ऋणानुबंध (ललित लेख ) – १९७१, ३. कृष्णाकाठ ( आत्मचरित्र) – १९८४ ४. भूमिका – १९७९ ५. विदेश दर्शन, ६. सह्याद्रीचे वारे ( भाषण संग्रह), ७. युगांतर –स्वातंत्र्यपूर्व व स्वतत्र्योत्तर हिंदुस्थानच्या प्रश्नांची चर्चा इ. त्यांची पुस्तके आहेत.
यशवंरावांवरही अनेक पुस्तके लिहिली आहेत. रामभाऊ जोशी, अनंत पाटील, गोविंद तळवलकर , कृस्मृतीदिन. भा. बाबर इ. नी त्यांच्यावर लिहिले आहे.
त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त त्यांना विनम्र श्रद्धांजली
☆☆☆☆☆
लीलावती भागवत ( ५ सप्टेंबर १९२० २५ नोहेंबर २०१३ )
आज लीलावती भागवत यांचाही स्मृतीदिन. त्यांचा जन्म ५ सप्टेंबर १९२०चा. मराठीत बाल-कुमारांसाठी त्यांनी विपुल लेखन केलं. आकाशवाणीवरील वनिता मंडळ हा स्त्रियांचा कार्यक्रम २० वर्षे चालवला. त्यांचा विवाह भा.रा. भागवत यांच्याशी ९ ने १९४० मध्ये झाला. या दोघांनी मिळून ५१ मध्ये मुलांसाठी ‘बालमित्र’ हे मासिक सुरू केले. त्यात नामवंतांचे लेख व द.ग. गोडसे यांची चित्रे होती. मुलांचे ते आवडते मासिक होते. पण त्या काळात पुस्तके विकत घेऊन वाचायची मानसिकता नव्हती. त्यामुळे पुढे ते आर्थिक तोट्यात आले आणि बंद करावे लागले. उभय पती- पत्नींनी आपल्या घराभोवतालचा परिसर मुलांसाठी मोकळा ठेवला. तिथे मुलांनी येऊन कोणतेही पुस्तक त्यांच्याकडून घेऊन वाचावे, अशी सोय केली. त्यांनी भा.रा. भागवतांच्या पुस्तकाचे संकलन केले आणि त्यांच्या नावातली काही महत्वाची अक्षरे घेऊन
त्या संकलनाला ‘भाराभर गवत’ असे गमतीदार नाव दिले.
पुण्याच्या अखिल भारतीय बाल-कुमार सस्थेच्या उभारणीत त्यांचा महत्वाचा वाटा आहे.वयाच्या ९०व्या वर्षीही त्या उत्साही आणि क्रीयाशील होत्या.
त्यांनी मुलांसाठी बरीच पुस्तके लिहिली. त्यापैकी काही – १. अभयारण्याची चोरी, २.आला विदूषक आला, ३. इंजीन हे छोटे, ४.कुडकुड थंडी ५. कोण असे हे राव ६. कोणे एके काळी७. चिट्टू पिट्टूच पराक्रम ७.झुमझुम झोका नि चमचम चांदण्या,८. स्वर्गाची सहल इत्यादी पुस्तके आहेत.
त्यांच्या स्मृतिदिनी त्यांना विनम्र अभिवादन.
☆☆☆☆☆
श्रीमती उज्ज्वला केळकर
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ : १.शिक्षण मंडळ कर्‍हाड: शताब्दी दैनंदिनी २. माहिती स्त्रोत – इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
मराठीतील ज्येष्ठ साहित्यिक कवी,कादंबरीकार आणि समीक्षक कै. केशव तानाजी मेश्राम यांचा 24नोव्हेंबर1937 हा जन्मदिन. त्यांनी एम्.ए. केल्यानंतर काही वर्षे पश्चिम रेल्वेत नोकरी केली. त्यानंतर महाड येथील महाविद्यालयात व महर्षी दयानंद महाविद्यालय, मुंबई येथे अध्यापनाचे कार्य केले.
त्यांचे लेखन हे दलित साहित्य,दलित चळवळ,नवलेखक यांना प्रेरणा देणारे होते.ग्रामीण व शहरी दलितांची गुंतागुंत,गुन्हेगारीकडे झुकलेल्या पिढीचे चित्रण असे विविध विषय त्यांच्या साहित्यात दिसून येतात. त्यांनी अनेक समीक्षा ग्रंथ लिहिले आहेत.आस्वादक आणि सामाजिक चिंतन हे त्यांच्या समीक्षेचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल.
त्यांच्या विपुल ग्रंथ संपदेपैकी काही —
कथा– धूळ वावटळ
कविता– जुगलबंदी,अकस्मात,उत्खनन,चरित इ.
कादंबरी– पोखरण,हकिकत,जटायू,
लेखसंग्रह — ओलाव्यातले ठसे,छायाबन इ
समीक्षा– समन्वय,शब्दांगण,बहुमुखी,प्रश्नशोध,साहित्य संस्कृती मंथन,साहित्य प्रवर्तन,प्रतिभा स्पंदने इ.
प्राप्त पुरस्कार — म. सा. परिषदेचा डाॅ.भालचंद्र फडके पुरस्कार 2000,
दलित समीक्षा पुरस्कार2000,महाराष्ट्र फाउंडेशन पुरस्कार 2003, शाहूफुले परिवर्तन अकादमी लेखक सन्मान पुरस्कार2003, जीवन गौरव पुरस्कार 2005,
उत्खनन या कवितासंग्रहास कवी केशवसुत पुरस्कार, चरित ला विशेष पुरस्कार,हकिकत आणि जटायू या कादंब-याना ह.ना.आपटे पुरस्कार आणि पोखरण या कादंबरीस विशेष पुरस्कार.
3 डिसेंबर2007 ला त्यांचे कॅन्सरने दुःखद निधन झाले.
थोरशिक्षणतज्ज्ञ ग. वि. अकोलकर यांचा स्मृतिदिन. ( १७सप्टेंबर १९०९ ते २३ नोहेंबर १९८३)
गणेश विनायक अकोलकर हे कुशल अध्यापक, विद्यार्थीप्रिय आणि प्रयोगशील, उपक्रमशील शिक्षक म्हणून ख्यातनाम होते . नंतर मुख्याध्यापक म्हणूनही ते कार्यरत होते. आपल्या शाळेत त्यांनी विविध शैक्षणिक प्रयोग केले. विविध योजना राबवल्या. विद्यार्थ्यांना लोकशाही कार्यपद्धतीची ओळख करून दिली. स्नेहसंमेलनात बसवण्यासाठी, मुलांसाठी त्यांनी नाटकेही लिहिली.
आपल्या अध्यापन काळात त्यांनी शिक्षणाच्या अनेक स्तरावर आणि पैलूंवर लेखन केले आहे. त्याबद्दलची त्यांची काही पुस्तके डी.एड., बी. एड. ला पाठ्यपुस्तके म्हणूनही लावली गेली आहेत. त्यांचा संस्कृत वाङ्मयाचा मोठा व्यासंग होता. त्यावरचीही त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध आहेत.
भारतातील प्राथमिक शिक्षण, माध्यमिक शिक्षण, उच्च माध्यमिक शिक्षण, गांधींचे शैक्षणिक विचार , ग्रामीण विकास आणि शिक्षण, नवशिक्षण, शालेय व्यवस्थापन आणि प्रशासन अशी अनेक पुस्तके त्यांनी शिक्षणाविषयी लिहिली आहेत. मराठीचे अध्यापन कसे करावे, यावरही त्यांचे पुस्तक आहे.
शिक्षण क्षेत्राव्यतिरिक्त, मादाम मेरी क्युरी यांचे चरित्र त्यांनी लिहिले आहे. कुसुमाग्रज गौरव ग्रंथ, नवी क्षितिजे नवी दृष्टी , भाषा संस्कृती व कला इ. त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध झालेली आहेत. बाणभट्टाच्या कादंबरीचा त्यांनी मराठीत अनुवाद केला आहे. दिव्या गीर्वाण भारती, तर्क दीपिका, व्यासकुसुमे, श्रीमद्भागवत कथा व शिक्षण इ. पुस्तके त्यांच्या संस्कृत व्यासंगाची साक्ष देतात. त्यांनी समर्थ चरित्र हे रामदासांचे चरित्र लिहिले आहे, तर स्वराज्याचा श्रीगणेशा व स्वराज्याची स्थापना ही त्यांची ऐतिहासिक पुस्तके आहेत. पाठ्यपुस्तक निर्मितीतही त्यांचा सहभाग होता. साहित्यप्रभा ( भाग १ ते ३) , इयत्ता ९वीसाठी कुमार भारती या पाठ्यपुस्तकांचे त्यांनी संपादन केले. या शिवाय लेखन विकासाचे ७ भाग त्यांनी तयार केले. महाराष्ट्र राज्य मुख्याध्यापक संघाचे १९६३साली जे अधिवेशन झाले, त्याचे ते अध्यक्ष होते.
अशा थोर शिक्षणतज्ज्ञाला त्यांच्या स्मृतिदिनी सादर वंदन.
☆☆☆☆☆
सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ : १) शिक्षण मंडळ कर्‍हाड: शताब्दी दैनंदिनी २) इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
त्र्यं. वि.सरदेशमुख ( २२ नोहेंबर १९१९ ते १२ डिसेंबर २००५ )
ग्रंथालयातून एकदा ‘बखर एका राजाची’ हे पुस्तक खूप आवडलं म्हणून पुन्हा एकदा लेखकाचा नाव पाहिलं. त्र्यं. वि.सरदेशमुख. मग त्यांची पुस्तकं आणायला लागले. त्यांच्या कादंबर्‍या लोकप्रिय आहेत, तसेच जाणत्यांच्या पसंतीलाही उतरल्या आहेत. सर्जनशीलता आणि संवेदनशीलता या दोन्ही गोष्टींचा प्रत्यय त्यांच्या लेखनातून दिसून येतो. त्यांच्या ‘डांगोरा एका नगरीचा’ या कादंबरीला साहित्य अ‍ॅकॅडमीचा२००३ साली पुरस्कार मिळाला. ‘ससेमिरा’ ही त्यांची पहिली कादंबरी. उच्छाद ही त्यांची आणखी एक कादंबरी.
त्यांनी आपल्या लेखनाची सुरुवात ज्योत्स्ना, वाङ्मायशोभा, धनुर्धारी या मासिकांमध्ये लेख लिहून केली. त्यांनी कादंबरीप्रमाणेच, कविता आणि समीक्षादेखील लिहिल्या. काव्यलेखन त्यांनी वैशाख या टोपणनावाने केले. १९५५साली त्यांचा ‘उत्तररात्र’ हा कवितासंग्रह प्रकाशित झाला.
साहित्याची निर्मिती, आकलन, स्वरूप आणि आस्वाद या संदर्भातील आपले चिंतन त्यांनी आपल्या समीक्षा ग्रंथतून मांडले. मानवी जीवनातील शोकात्मकता आणि त्याचे साहित्यातील व्यक्तिकरण या संदर्भात ‘ बालकवी, केशवसुत , गोविंदाग्रज, मर्ढेकर’ यांच्या काव्याचा ‘अंधारयात्रा’ या पुस्तकात वेध घेतला. गडकरी, ग्रेस, सुर्वे, शरद्चंद्र मुक्तिबोध यांच्या कवितांबद्दल मूलगामी चर्चा त्यांनी केली आहे. काफ्काशी संवाद ( ललित ), कालिदास आणि शाकुंतल- एक अर्ध्यदान (समीक्षा ग्रंथ), गडकर्‍यांची संसार नाटके यात रा.ग. गडकरी यांच्या नाटकांचे आस्वादन आणि समीक्षा आहे. असे त्यांचे काही समीक्षा ग्रंथ. कवितांच्या कार्यक्रमाची संहिता त्यांनी तुरे चंद्र्फुलांचे या पुस्तकात लिहिली आहे.
त्र्यं. वि.सरदेशमुख यांचे बरेचसे साहित्य अप्रसिद्ध व हस्तलिखित स्वरुपात होते. यात ३ कादंबर्‍या, ३ व्यक्तिचित्रणे, काही मुलाखती, पुस्तक प्रीक्षणे, प्रस्तावना, प्रदीर्घ निबंध इ. साहित्य होते. नीतिन वैद्य, अनुराधा कशाळीकर ,डॉ. सु.रा. चुनेकर यांच्या प्रयत्नाने त्यांचे सुमारे १००० पृष्ठांचे साहित्य प्रकाशात आले.
या महान लेखकाला त्यांच्या जन्मदिनी विनम्र अभिवादन.
☆☆☆☆☆
रविंद्र भट (१७ सप्टेंबर १९३९ – २२नोहेंबर २००८ )
१९६३ साली राष्ट्रपती पुरस्कार मिळाला, तो चित्रपट म्हणजे ‘ते माझे घर’ या चित्रपटाचे निर्माते, कथा आणि पटकथाकार म्हणजे सब कुछ होते, रविंद्र भट. कॉलेजमध्ये असताना नाटके बसवणे, त्याचे दिग्दर्शन , कविसंमेलने आयोजित करणे इ. मध्ये ते गुंतलेले असायचे. पुढे ते प्रसिद्ध कवी, कथा-कादंबरीकार, पटकथाकार झाले. काही वर्षे ते महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचे कार्यवाह होते.
अनादि मी अनंत मी , आभाळाचे गाणे, इंद्रायणी काठी, एका जनार्दनी, घरट्यात एकटी मी, घास घेई पांडुरंगा, देवाची पाऊले, भागीरथ, भेदिले सूर्यमंडळा. इ. कादंबर्‍या त्यांनी लिहिल्या. ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, रामदास इ. ची चरित्रे त्यांनी रसाळपणे आपल्या कादंबर्‍यातून मांडली. या संतांवर तसेच विवेकानंद, सावरकर यांच्यावर त्यांनी बाल कादंबर्‍याही लिहिल्या.
‘ओठांवरची गाणी, जाणता – अजाणता, मन गाभारा, मोगरा फुलला, हे त्यांचे कविता संग्रह, तर ‘सारी पाऊले मातीची, कृष्णाकाठचा भुत्या या पुस्तकातून त्यांनी ललीत लेखन केले आहे. त्यांनी काही नाटकेही लिहिली. अरे संसार संसार, अवघी दुंदुमली पंढरी अससासा नवरा नको ग बाई, एक कळी फुलली नाही. इ.. नाटके त्यांनी लिहिली आहेत.
साहित्य क्षेत्रात असं चौफेर लेखन करणार्‍या रवींद्र भट यांच्या स्मृतिदिनी त्यांना विनम्र अभिवादन.
☆☆☆☆☆
श्रीमती उज्ज्वला केळकर
ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ
मराठी विभाग
संदर्भ : १.शिक्षण मंडळ कर्‍हाड: शताब्दी दैनंदिनी २. माहिती स्त्रोत – इंटरनेट
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
१ डिसेंबर – संपादकीय 
