☆ “काकतालीय न्याय…” – लेखक : श्री उमेश करंबेळकर ☆ प्रस्तुति – सौ. उज्ज्वला केळकर ☆
केवळ योगायोगाने म्हणजे यदृच्छेने एखादी गोष्ट घडते, तेव्हा कावळा बसायला आणि फांदी तुटायला एक गाठ पडली, असे म्हटले जाते. कावळ्याच्या भाराने फांदी तुटत नाही, केवळ योगायोगाने तसे घडलेले असते. त्यावरूनच तो वाक्प्रचार रूढ झाला. संस्कृतमध्ये त्याला काकतालीय न्याय असे म्हणतात.
काक म्हणजे कावळा, तर ताल म्हणजे ताड वृक्ष. ताल याचा फांदी असा अर्थ शब्दकोशात नाही. त्यामुळे काकतालीय न्यायाचा योग्य अर्थ कावळा बसायला आणि ताल वृक्ष कोसळायला एक वेळ येणे असा म्हणायला हवा. मात्र मराठीत ताडाऐवजी फांदी असा शब्दभेद झाला.
ताल या संस्कृत शब्दाचे टाळी, तळहात, तसेच ताल (ठेका) असेही अर्थ कोशात दिले आहेत. त्यामुळे काकतालीय न्यायाचा, टाळी वाजवावी आणि त्यात कावळा सापडावा असाही अर्थ होऊ शकतो. तशा अर्थाचा वापर ज्ञानेश्वरांनी केला आहे. ज्ञानेश्वरीतील सतराव्या अध्यायातील
‘विपाये घुणाक्षर पडे । टाळियां काऊळा सापडे ।
तैसा तामसा पर्व जोडे । तीर्थ देशी ॥१७.३०१’
ह्या ओवीत तो आढळतो.
त्या ओवीचा अर्थ मामासाहेब दांडेकर असा देतात, की ‘घुणा नावाच्या किड्याकडून लाकूड कोरताना नकळत अक्षरे कोरली जावीत अथवा टाळी वाजवताना तीमध्ये जसा क्वचित कावळा सापडावा, त्याप्रमाणे तमोगुण्याला पुण्यस्थळी पर्वकाळाची संधी क्वचित प्राप्त व्हावी.’
ती ओवी तामस दानासंदर्भात आहे. ओवीच्या पहिल्या आणि दुसऱ्या चरणात घुणाक्षर आणि काकतालीय असे दोन्ही एकाच अर्थाचे न्याय दृष्टांत म्हणून दिले आहेत. दोन्हींचा अर्थ यदृच्छेने म्हणजेच योगायोगाने एखादी गोष्ट घडणे असा आहे. पैकी घुणाक्षर न्यायाचा उल्लेख स्पष्ट आहे, तर दुसरा ज्ञानेश्वरांनी वेगळ्या अर्थाने वापरलेला काकतालीय न्यायच आहे. ज्ञानेश्वरांनी हा वेगळा अर्थ योजण्यामागे त्यांचा काहीतरी हेतू असावा असे मला वाटते. ज्ञानेश्वरांनी केलेली योजना अधिक अर्थपूर्ण आहे. ताल म्हणजे ठेका. संगीतात सुरांइतकेच तालालाही महत्त्व असते. आरतीसारख्या गायनातदेखील टाळी वाजवून ठेका धरला जातो. लेखन आणि संगीत ही दोन मानवाची अनन्यसाधारण वैशिष्ट्ये आहेत. मानवाशिवाय इतर कोणताही प्राणी लेखन आणि संगीत निर्माण करू शकत नाही. त्या ओवीत तामसदानाचे वर्णन आहे. दान हादेखील मानवी गुणधर्म आहे. त्यामुळे त्यासंबंधीचे दृष्टांतदेखील मानवी जीवनाशी संबंधित असले पाहिजेत. कावळा बसला आणि फांदी तुटली काय किंवा ताड वृक्ष कोसळला काय, माणसाच्या जीवनात काय फरक पडतो? त्या उलट सहज टाळी वाजवावी आणि त्यात कावळ्यासारखा चाणाक्ष पक्षी सापडावा, ही माणसाच्या दृष्टीने योगायोगाने घडणारी गोष्ट ठरते. म्हणूनच, काकतालीय न्यायाचा ज्ञानदेवांचा अर्थ हा अधिक सूचक वाटतो. ज्ञानदेवांची अलौकिक प्रतिभा अशीच ठायी ठायी दिसून येते.
☆
लेखक:श्री.उमेश करंबेळकर
प्रस्तुती : उज्ज्वला केळकर
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर ≈
(निमित्त २८ मे, स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर जयंती)
(सावरकरांच्या बाबत यापूर्वी मी दोन लेख लिहिले आहेत. त्याच मालिकेतील हा तिसरा लेख.)
खरं म्हणजे सावरकरांचे चरित्र म्हणजे ‘माझी जन्मठेप’ हे पुस्तक(?). त्यातील अंदमानातील तुरुंगवास संपेपर्यंतच(?). कारण अनेकांनी तेवढंच वाचलंय. सावरकरांच्या चरित्राला अंदमानातल्या सुटकेचे कुंपण घालून तेवढ्यावरच त्यांचा उदो उदो करणाऱेच जास्त. त्यानंतर त्यांनी हिंदू समाजातील अनेक दुष्प्रथांवर प्रचंड कोरडे ओढणाऱ्या समाजकार्याबद्दल किती जणांनी सविस्तर जाणून घेतलंय? सावरकर ब्रिटिशांच्या स्थानबद्धतेमुळे आणि त्यानंतर स्वातंत्र्योत्तर काळामधील उपेक्षित जीवनामुळे काहीच करू शकले नाहीत (?) अशा प्रकारचा एक मतप्रवाह असणारेच अनेक. सावरकरांचे अष्टपैलू व्यक्तिमत्व आणि त्यांची प्रभावी विचारसरणी ही समजून घेताना, आपले वाचन अथवा ज्ञान ‘माझी जन्मठेप’ या पुस्तकापुरते (आणि आता सावरकर सिनेमा पुरते) मर्यादित असता कामा नये असे माझे मत आहे. सावरकरांना टोकाचे हिंदुत्ववादी बनवून त्यांचा हिंदुत्ववाद समजूनही न घेता त्यांना ईश्वरवादी समजणाऱ्या माणसांची संख्याच जास्त आहे असे मला वाटते.
परमेश्वराच्या अस्तित्वाला नाकारा. भजन पूजन करू नका. देवळे बांधू नका. धार्मिक विधी करू नका. धार्मिक परंपरा धरू नका, रूढी या माणसाला नष्टचर्याकडे नेणाऱ्या आहेत. कोणतीही प्रथा काल सुसंगत आणि कालमान परिस्थितीनुसार बदलता आली पाहिजे. श्रुती आणि स्मृती संपूर्णपणे नाकारणारा आणि त्यांच्या विरोधात प्रचंड लेखन करणारा. जातीयवाद आणि अस्पृश्यता यांच्याबाबत समाजाशी प्रचंड संघर्ष करणारा. दारू अथवा मांसाहार या गोष्टी चुकीच्या आहेत असे न मानणारा, अर्थात व्यसनाधीन होऊ नका हेही सांगणारा. असा एक जबरदस्त आधुनिक विचारांचा नास्तिक माणूस. याला परंपरावादी लोक हिंदू म्हणून तरी स्वीकारणार आहेत काय हाच मुळातला प्रश्न आहे. हिंदुत्ववादी आणि हिंदूहृदयसम्राट अशी बिरुदावली ज्यांना अर्पण केली आहे त्या सावरकरांना सर्व बाजूंनी समजून घ्यायचे असेल तर, त्यांच्या या विचारांना सुद्धा हिंदुत्वाचे विचार म्हणून स्वीकारले पाहिजे. हे स्वीकारणार आहात काय ? खरे तर त्यांना राष्ट्रनिष्ठसम्राट असे म्हणणे हेच जास्त संयुक्तिक आहे असे वाटते. स्थानबद्धतेत असताना सावरकरांनी प्रचंड मोठे समाजकार्य केले आहे.
पु ल देशपांडे यांनी एक छान वाक्य त्यांच्याबद्दलच्या व्याख्यानात सांगितलं आहे की ‘सावरकरांनी माझ्यावर फार मोठे उपकार केले ते हे की, त्यांनी मला नास्तिक बनवलं’ ह्या विचारांशी किती जण सहमत होतील मला शंका आहे.
त्यांचा मुळात राग किंवा वाद हा वर्षानुवर्षे अन्याय व अत्याचार करणारे आणि वर्षानुवर्षे अन्याय व अत्याचार सहन करणारे यांच्यातला वाद होता. मुस्लिमांच्या विरोधात त्यांनी फक्त एखादी व्यक्ती मुस्लिम आहे म्हणून त्यांचा द्वेष करावा असे सांगितलेच नाही. ज्यांच्या निष्ठा इथल्या भूमीशी प्रामाणिक आहेत ते मुस्लिम असले तरी, त्यांना मी हिंदूच म्हणेन असे ते म्हणत. त्यांचा मुळात आक्षेप मुस्लिम समाजाच्या निष्ठा जर आपल्या देशाबाहेरील कुठल्यातरी दुसऱ्या देशात वा देशाशी जोडल्या गेल्या असतील तर ते राष्ट्रनिष्ठ होऊ शकत नाहीत. अशा राष्ट्रविरोधी विचारांच्या व्यक्तींना विरोध करा. वर्षानुवर्षे ज्यांनी एतद्देशियांवर अन्याय आणि अत्याचार केले त्यांचे समर्थन करणार असाल तर तुम्ही राष्ट्रनिष्ठ नाही. मग तुम्ही हिंदू असला आणि अस्पृश्यांवर अत्याचार केले असतील आणि त्याचे समर्थक असाल तरीही तुम्ही हिंदू म्हणून घेण्याच्या लायकीचे नाही. एवढे त्यांचे हिंदुत्व वेगळ्या टोकाचे होते. हे किती जणांना पटणार किंवा पचणार आहे हाच मुळातला प्रश्न आहे. या देशात ब्रिटिशांचे राज्य नसते तर ते कांही हिंदूंच्या विरोधात सुद्धा लढले असते. सावरकरांच्या मते राष्ट्रवाद हाच हिंदुत्ववाद. परंतु त्यांच्याच काही समर्थकांनी हे वाक्य उलटे करून हिंदुत्ववाद हाच राष्ट्रवाद असे बनवले.
अल्लाउद्दीन खिलजी जेव्हा हिंदूंच्या महिलांवर अत्याचार करत होता हिंदूंची देवळे नष्ट करीत होता त्या जागी मशिदी बांधीत होता हजारो हिंदूंना बाटवून धर्मांतरित करीत होता त्यावेळी तुमचा विठोबा ज्ञानेश्वरांची भिंत चालवत होता? हे वाक्य किती जणांना पचणार आहे?
एके दिवशी सेनान्हाव्याला बादशहाकडे जायला उशीर झाला. तेव्हा विठोबाने सेना न्हाव्याचे रूप घेऊन बादशहाची दाढी केली या घटनेचा उपहास करताना ते म्हणतात ‘ विठोबाने त्याच वेळेला, हिंदूंवर अन्याय आणि अत्याचार करणाऱ्या बादशहाची मान का छाटून टाकली नाही? गुलामांचा देवही गुलामच.’
अशा तऱ्हेने कपोल कल्पित संतांच्या कथांवर त्यांनी प्रखर विचारांचे आसूड ओढले. या कथांमधून किंवा या विचारांमधून लोकांची अन्याया विरोधी लढण्याची अस्मिताच नष्ट करून टाकली. गुलामगिरी पुढे समाज नतमस्तक होऊ लागला. समाज नेभळट बनला. स्वातंत्र्याची उर्मी समाजात निर्माण करण्यासाठी त्यानंतर खूप त्रास झाला. असे त्यांचे स्पष्ट मत होते.
‘मनुष्याचा देव आणि विश्वाचा देव’ ‘दोन शब्दात दोन संस्कृती’ हे निबंध किंवा एकूणच सावरकरांचे विज्ञाननिष्ठ निबंधाचे दोनही भाग तसेच ‘क्ष किरणे’ वगैरे पुस्तके. हे वाचण्याची तसदी किती जणांनी घेतली असेल? ‘क्ष किरणे’ मध्ये श्रुती आणि स्मृतिंवर त्यांनी केलेली भाष्ये
ही मुळातच आपल्या मनातील धार्मिक परंपरांना उलटेपालटे करणारी आहेत. ‘गाय केवळ उपयुक्त पशू माता नव्हे, देवता तर नव्हेच नव्हे’ हे त्यांच्या एका निबंधाचे शीर्षक आहे हे किती जण जाणतात आणि ते पटवून घेऊ शकतात?
परंपरावादी तथाकथित हिंदुत्ववादी व्यक्तींना न पटणारी, न पचणारी, न आवडणारी किंवा कानावरही पडायला नको वाटणारी अशी वाक्ये ठासून भरलेले सावरकरांचे वाङ्मय वाचताना अशा तथाकथित हिंदुत्ववाद्यांचे काय होईल?
स्वतःच्या सामाजिक विचारांशी सुसंगत अशा व्यक्ती त्यांना मोठ्या प्रमाणात जमवता न आल्यामुळे त्यांनीच स्थापन केलेल्या हिंदूमहासभेला त्यांना सोडचिठ्ठी द्यावी लागली असावी असे आज मला वाटते. स्वातंत्र्योत्तर काळातही त्यांना उपेक्षित जीवन जगावे लागले. कारण त्यांची काँग्रेसने केलेली उपेक्षा हे खरे असले तरी, त्या बरोबरच त्यांच्या हिंदुत्ववादी विचारांशी पटवून न घेता आल्यामुळे तथाकथित हिंदूंनी सुद्धा त्यांची केलेली उपेक्षाही जास्त कारणीभूत आहे. सावरकरांना हिंदुत्ववादी म्हणणाऱ्या लोकांनी सावरकरांचे हे विचार तसेच, ते विचार ज्यामध्ये आहेत ते वाङ्मय समाजात पसरूच दिले नाही. त्यांची खरी ओळख समाजाला होणे हे टाळण्यात हिंदुत्ववादी परंतु मनातून सावरकर विरोधी विचारांच्या तथाकथित विचारवंतांनी सावरकरांचे हे विचार समाजामध्ये मोठ्या प्रमाणात पसरवण्याचे टाळले.
त्याचप्रमाणे भाषाप्रेमी, साहित्यनिष्ठ आणि काव्यानंदात वेदना विसरणारे. आपली प्रखर विचारसरणी साहित्यिक आणि कलात्मक स्वरूपात समाजासमोर मांडू शकणारे. मराठीभाषाहृदयसम्राट सावरकर समजून घेणे हा सुद्धा खूप मोठा वैचारिक व्यायाम आहे.
सावरकरांमधील या साहित्यिक पैलूं बाबत सुद्धा फार कमी लिहिलं आणि बोललं गेलेलं आहे अर्थात त्याबाबत पुन्हा कधीतरी. झाला एवढा वैचारिक व्यायाम वाचकांना खूप झाला असे वाटते.
ही कथा नसून माझ्या जीवनातला एक भयानक अनुभव आहे. माझं नावं प्राजक्ता संजय कोल्हापुरे. मी जेव्हा लहान होते तेव्हा मी सायकलवरून शाळेत जात होते. माझी शाळा होती आमच्या घरापासून जवळ जवळ 4km अंतरावर आणि शाळेत जाताना व घरी येताना मला फार दम लागायचा,
मला थकवा जाणवायचा पण वाटायचे सर्वांना होते त्यात काय वेगळं? म्हणून सारखं मी त्याकडे दुर्लक्ष करायचे. आई पण मला म्हणायची ‘ दिदू जेवणं वेळेवर करतं जा किती थकवा येतो तुला ‘ पण मी मात्र दुर्लक्ष करणार. पण त्याचे परिणाम पुढे जाणवतील हे कुणालाच लक्षात आले नाही. मी मोठी झाले पण माझा हा त्रास कुणाच्याच लक्षात आला नाही. ४ वर्षाखाली माझी आई वारली. तिने आत्महत्या केली, सगळे जण म्हणतात मी फार रडलेच नाही. पण माझं फार प्रेम होत तिच्यावर म्हणून मला फार आठवण यायची. ती गेल्यावर मी एकटीच असायचे घरी, मी फार रडतच नव्हते त्यामुळं सर्व त्रास मी निमूटपणे सहन केला, भावनाहीन झाले होते.
मग मला स्थळ आले. मलवडीमध्ये दाखवण्याचा कार्यक्रम अगदी उत्साहात झाला. माझं एक वर्षाखाली धूमधडक्यात लग्न झालं, आणि तेही माझ्या आईच्या पुण्याईने. तिने माझ्यासाठी करून ठेवलेले सोने माझ्या उपयोगाला आले. स्वामींच्या आशीर्वादाने खूप चांगले लग्न झाले. मला एक छान आणि सुंदर व्यक्तिमत्व असणारा नवरा मिळाला, आणि त्या कुटुंबातील माणसं फार चांगल्या स्वभावाची आणि निर्मळ मनाची होती,. मी झाले प्राजक्ता संघर्ष गंभीर, गंभीर घराची मोठी सून.
सर्वजण फार आनंदात होते, नित्य नियमाने सगळी कामे होत होती, कुलाचार पण चांगला होत होता. पण आमच्या हसणाऱ्या कुटुंबाला कुणाची तरी नजर लागली. आमच्या घरी मामीच्या दोन मुली आल्या होत्या, नम्रता आणि गौरी. आम्ही सगळे शनिवारी पिक्चरला गेलो. पिक्चर बघून घरी आलॊ तर आमचा फ्लॅट आहे तिसऱ्या मजल्यावर. मी चढून वर आले तर मला थकवा जाणवायला लागला. फार दम लागला .. १० मिनिटे झाली पण माझा दम काही थांबेना. मागच्या आठवड्यात मी आणि माझे मिस्टर दवाखान्यात जाऊन आलॊ होतो तेव्हा डॉक्टर म्हणाले होते की ऍसिडिटी झाली आहे आणि त्यांनी मला गोळ्या दिल्या, पण माझा त्रास काही थांबेना. त्याच दिवशी रात्री मला फार त्रास झाला, मला नीट आणि पुरेसा श्वास घेता येत नव्हता. आडवे झोपले कि श्वासाच प्रमाण कमी अधिक होत होते. त्या दिवशी मी काही झोपले नाही, पण दुसऱ्या दिवशी मी आईंना सांगितले कि मला दम लागतोय मग त्या मला म्हणाल्या कि, आपण दवाखान्यात जाऊ, मी टाळाटाळ केली, लक्ष दिले नाही. मग मात्र आईने मागे लागून माझ्यावर रागवून मला प्रायव्हेट हॉस्पिटलमध्ये नेलं. तिथे त्यांनी टेस्ट केली आणि त्या टेस्टमध्ये कळले कि माझ्या छातीत पाणी झाले आहे.,आधी एकदा होऊन गेले आहे आणि ते छातीत साठून चिटकून बसले आहे हृदयात. म्हणून मला श्वास घेता येत नव्हता. डॉक्टर म्हणाले लवकरात लवकर हॉस्पिटल मध्ये ऍडमिट करावे नाहीतर मुलगी वाचणार नाही. दुसऱ्या दिवशी मला प्रायव्हेट हॉस्पिटलमध्ये नेले. तिथे त्यांनी टेस्ट केली आणि मला ताबडतोब वोर्डमध्ये ऑक्सिजनवर ठेवले होते, आणि भीती घालण्यात आली होती कि ट्रीटमेंट लवकरात लवकर चालू करा नाहीतर मुलगी वाचणार नाही. ते डॉक्टर हृदयात होल पाडून पाणी काढणार होते, असा आहे प्रायव्हेट हॉस्पिटलमधला भोंगळ कारभार. तिथे बिल तर फाडले जातेच पण भीती देखील दाखवली जाते. या भीतीखाली रात्रभर कुणालाच झोप लागली नाही. सगळे हॉस्पिटल मधेच होते पण तेवढ्यात त्यांना कुणीतरी कळवले कि मुलीला ससून हॉस्पिटलमध्ये शिफ्ट करा, तिथे चांगली ट्रीटमेंट केली जाते. मला प्रायव्हेटवरून गव्हर्नमेंटमध्ये ऍम्ब्युलन्समधून न्यावे लागले. ऑक्सिजन लावलेलाच होता. असा अनुभव परत कधीच कुणाच्या वाट्याला येऊ नये. मी ससूनला आले. फार गर्दी होती आणि बेडदेखील शिलक नव्हता. कसाबसा बेड आरेंज केला. मी त्रासाने कळवळत होती, त्यानंतर मला वरच्या हॉलमध्ये हालवण्यात आले. सगळे जण घाबरून गेले होते मला अशा अवस्थेत पाहून आणि माझ्या आई तर फार रडत होत्या मला पाहून, कारण तशी भयानक दिसत होते मी त्या अवस्थेत! मला तिथून बाहेर काढून प्रायव्हेट हॉस्पिटलमध्ये हालवण्यावरून फार वाद झाले सासर कडच्यामध्ये आणि माहेर कडच्यामध्ये, पण शेवटी मला ससूनमध्ये ठेवण्याचा निर्णय पक्का झाला, कारण प्रायव्हेट मध्ये पैसे जास्त घेणार होते आणि शिवाय पायपिंग करून पाणी बाहेर काढणार होते, ससून मध्ये मात्र मला गोळ्यांनी बरे केले,
रोज मला दोन गोळ्या सकाळी आणि संध्याकाळी सुरु केल्या, स्टेरॉईड आणि इंजेकशन तर वेगळाच जीव घेत होते, आणि ऑक्सिजन आणि सलाईन वेगळेच, मी फार गळून गेले होते. मात्र त्या 10 दिवसात जो अनुभव आला तो वैऱ्याला पण येऊ नये, कारण त्या दिवसात मला माझी माणसं कळली, कोण जवळचे आणि कोण परके सर्व दाखवलं स्वामी महाराजांनी. माझे पाळीचे प्याड बदलण्यापासून माझी युरीन फेकण्यापर्यंतचे सगळे काम माझी सासू म्हणजेच दुसरी आई करतं होती. शेवटी काय, ” परदु:ख शितळ असतं ” असे सर्वांना वाटतं असेल , असो. आईने कधीच मला सून म्हणून ट्रीट नाही केले. तिथे असणारे सर्व पेशन्ट आणि त्यांचे कुंटूब जेव्हा आम्हाला पहायचे तेव्हा त्यांना नवलच वाटत होते, जेव्हा आई माझी तेल लावून वेणी घालायचे, मला रोज गरम गरम जेवायला आणायची, तेव्हा सर्व म्हणायचे कि काय मुलीच नशीब, आणि आई नाही तर सासरे म्हणजेच बाबादेखील माझे ताट धुवून ठेवायचे तर सर्व फक्त माझ्या कडेच पाहायचे त्या दिवसात खूप dr लोकांनी खूप भीती घातली कि हे या लहान वयात होणे चांगले नाही. खूपच वाईट वाटले कि ‘असे कसे झाले तुमच्या सुनेचं ‘ असे टोमणे देखील ऐकायला मिळाले. मात्र माझी आई माझ्या सोबत होती आणि बाबा देखील. त्या दिवसात मला एक देखील जवळचे नातलग भेटायला आले नाहीत, माझा भाऊ देखील मला अर्ध्यावर सोडून गेला निघून गेला, माझा सखा बाप पण मला पाहायला आला नाही कि माझी मुलगी कशी आहे? म्हणून. फक्त मावशीचे mr भेटायला आले. बाकीच्यांनी तर तोंड फिरवली होती. मुलगी जिवन्त आहे कि मेली कुणाला काहीच देणं घेणं नाही आणि मी खुळी त्या दरवाज्याकडे नजर लावून होती कि कोणी तरी येईल भेटायला, पण देवाने माणसे मात्र दाखवली.
त्या दिवसापासून ठरवलं कि सासरकडची माणसं आपली, कारण ज्या सख्या आईने जीव सोडला तरी दुसऱ्या आईने जीव वाचवला. आज ती नसती तर मी पार खचून गेले असते. ती रोज तुळजाभवानी मातेला प्रार्थना करायची, महाराजांना विनंती करायची कि माझ्या सुनेला घरी सुखरूप घेऊन ये, तिला पूर्ण बरे कर आणि तसेच झाले. त्यांनी माझ्यासाठी शुक्रवार धरले आणि कालभैरवाने तिचे मागणे पूर्ण केले. त्याला आईने साकडं घातलं होते कि सुनेला पूर्ण बरे कर आणि देवाने प्रार्थना ऐकली. मी पूर्ण बरी झाले. मला घरी आणण्यात आले. आज ही मी व्यथा मांडत आहे पण माझ्या डोळ्यातले अश्रू काही थांबायला तयार नाहीत. तरी देखील हे सत्य मला मांडायचे होते कारण असं म्हणतात कि देव तारी त्याला कोण मारी……,
लेखिका : सुश्री प्राजक्ता संघर्ष गंभीर
प्रस्तुती – दत्तकन्या (सौ. वृंदा पंकज गंभीर)
न-हे, पुणे. – मो न. 8799843148
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ आणखी एक कोवळा अभिमन्यू ! – भाग-२☆ श्री संभाजी बबन गायके☆
परमवीर अरूण खेतरपाल !
(आणि लढाईत सर्वांत महत्त्वाचे असते ते सैनिकांचे मनोबल….शस्त्रांपेक्षा ती शस्त्रे चालवणारी मने मजबूत असावी लागतात.) इथून पुढे. —
हनुतसिंग साहेबांनी मैदानातील सर्वांना आदेश बजावला…कुणीही कोणत्याही परिस्थितीत माघारी फिरायचे नाही! जेथे आणि ज्या स्थितीत असाल तेथूनच लढा…एक तसूभरही मागे सरायचे नाही! प्रमुखांचा आदेश सर्वांनच शिरसावंद्य होता. अरूण साहेबांनीही हा संदेश ऐकला आणि मनात साठवून ठेवला!
त्यांनी आपल्या रणगाड्यामधील साथीदारांना सांगितलं…सी.ओ.साहब का आदेश सुना है? उन्होंने कहा है..यही रूककर लडना है!
पाकिस्तानचा हल्ला सूरूच होता…अरूण साहेबांच्या शेजारीच लढत असलेले लेफ़्टनंट अवतार अहलावत साहेब जखमी झाले. त्यांचा रणगाडाही निकामी झाल. मल्होत्रा साहेबांच्या रणगाड्याची तोफ निकामी झाल्याने ते काहीही करू शकत नव्हते…फक्त पाकिस्तानचा मारा सहन करीत युद्धक्षेत्रात निश्चलपणे उभे होते…सेनापतींचा आदेश शिरावर घेऊन…साक्षात मृत्यूच्या डोळ्यांत पहात!
आता फक्त अरूण साहेबांचा रणगाडा युद्ध करू शकत होता. परंतू तोही आगीने वेढला गेला…मल्होत्रासाहेबांनी अरूणसाहेबांना मागे जावे असे सुचवले…त्यावर अरूण साहेब गरजले…नाही,साहेब! आता माघार नाही….मी शत्रूचा समाचार घेण्यास समर्थ आहे…जीवात जीव असेतोवर!
प्राकसिंग अरूण साहेबांच्या रणगाड्याचे चालक होते…ते म्हणाले…साहेब…थोडं मागे सरकू…रणगाड्याला लागलेली आग विझवू आणि पुन्हा पुढे येऊ! त्यावर अरूणसाहेबांनी त्याला स्पष्ट नकार दिला…सेनापतींचा आदेश आहे…न मागुती तुवा कधी फिरायचे…सदैव सैनिका पुढेच जायचे!
याच क्षेत्राच्या आसपास भारतीय रणगाड्यांच्या ब्राव्हो,चार्ली या अन्य तुकड्याही कार्यरत होत्या. पण त्यांच्यावरही पाकिस्तानने तुफान हल्ला चढवला होता. अरूण साहेबांच्या क्षेत्रात आता ते स्वत:च फक्त लढू शकत होते. महाभारत….अभिमन्यू उभा ठाकलेला आहे…त्याने चक्रव्युह भेदला आहे…पण त्यातून बाहेर पडण्याचा मार्ग त्याला गवसत नाहीय…संधी पाहताच कौरवांनी जणू सिंहाच्या बछड्याला घेरलं…शिकारी कुत्र्यांसारखं. .. भारताचे तेथे उपलब्ध असलेले सर्वच रणगाडे आता युद्धात होते. मागून कुमक येण्याची शक्यता नव्हती. परिस्थिती भयावह होती…पराभव समोर होता…आपण हरण्याची शक्यता जास्त होती.
अरूण साहेबांनी समोर येईल त्या रणगाड्याला अचूक टिपायला आरंभ केला. आपल्या तोफचालकाला, नथूसिंग यांना ते सतत प्रोत्साहन देत राहिले…मार्गदर्शन करीत राहिले. एक स्थिती अशी आली की, पाकिस्तानचे सर्वच्या सर्व रणगाडे नेस्तनाबूत झाले…फक्त एक सोडून. हा रणगाडा होता….पाकिस्तानच्या स्क्वाड्रन कमांडर मेजर निसार याचा. निसार थेट अरूण साहेबांच्या रणगाड्याच्या अगदी समोर आला…केवळ दोनशे मीटर्सचे अंतर. ही रणगाड्यांची लढाई आहे…हे अंतर दिसायला जास्त दिसत असले तरी रणगाड्यांसाठी अत्यंत कमी…अगदी डोळ्यांत डोळे घालून पाहण्याएवढे.
अरूण साहेब आणि निसार यांनी एकाच वेळी एकमेकांवर गोळा डागला. निसारचा रणगाडा निकामी होऊन जागीच थांबला. दिवसभर निसार आणि त्याचे सैनिक त्या रणगाड्यामागे लपून राहिले आणि रात्री आपल्या हद्दीत पलायन करते झाले. इकडे अरूण साहेबांच्या रणगाड्यावर पडलेल्या तोफगोळ्याने रणगाडा ऑपरेटर सवार नंदसिंग धारातीर्थी पडले. आणि अरूणसाहेब प्राणघातक जखमी झाले होते…पण त्यांनी पाकिस्तानचा निकराचा हल्ला प्राणपणाने परतवून लावला होता. अन्यथा आपले खूप नुकसान झाले असते.
ती रात्र उलटली…पहाटेची महाभयानक थंडी पडली..थोडंसं उजाडलं होतं. जखमी झालेले सवार प्रयाग सिंग आणि नथू सिंग यांनी हा धडधडून पेटून राखरांगोळी होण्याच्या स्थितीत असलेला रणगाडा मागे घेतला…या सेंचुरीयन रणगाड्याचे नाव होते फॅमगस्टा-JX 202.!
अरूण साहेबांच्या कुडीत काही प्राण शिल्लक होता…त्यांनी पिण्यास पाणी मागितले. या थंडीत थंड पाणी प्यायला दिले तर आहेत ते प्राण उडून जातील म्हणून त्यांनी ताबडतोब एक कप चहा उकळून घेतला…तो कप अरूण साहेबांच्या ओठांपाशी नेला….पण साहेबांनी नथूसिंग यांच्या मांडीवर प्राण सोडला…अरूण साहेब आपल्यातून निघून गेले होते….दिगंताच्या प्रवासाला…आपले कर्तव्य पार पाडून. क्षेत्राचं प्राणपणाने रक्षण करून आपले खेतरपाल हे आडनाव सार्थ करून आणि अरूण हे आपले सूर्याशी आणि सूर्यवंशाशी नाते सांगणारे नाव अमर करून… आणखी एक अभिमन्यू अमर झाला होता !
“The sand of the desert is sodden red, —
Red with the wreck of a square that broke; —
The Gatling’s jammed and the Colonel dead,
And the regiment blind with dust and smoke.
The river of death has brimmed his banks,
And England’s far, and Honour a name,
But the voice of a schoolboy rallies the ranks:
‘Play up! play up! and play the game!”
― Henry Newbolt
‘वाळवंटातली वाळू लाल झालेली आहे रक्ताने….
शस्त्र तुटून पडलं आहे…सैन्याधिकारी धारातीर्थी पडला आहे.
सैन्यदल धुराने आणि धुळीने आंधळ्यासारखं झालं आहे.
मृत्यूच्या नदीत दुथडी भरून रक्त वाहतं आहे….
त्या गदारोळातून एका शाळकरी मुलाचा आवाज स्पष्ट उमटतो आहे…
खेळत रहा..खेळत रहा….हा मरणाचा खेळ खेळत रहा….याशिवाय विजय कसा मिळेल?’
सेकंड लेफ्टनंट अरूण खेतरपाल परमवीर ठरले. मरणोपरांत परमवीर चक्र मिळवणारे सर्वांत कमी वयाचे सैन्य अधिकारी ठरले. खडकवासल्याच्या राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनी मधील कवायत मैदानाला अरूण खेतरपाल परेड ग्राऊंड म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या नावाने एक सभागृहसुद्धा असून एका प्रवेशद्वाराला यांचे नाव देण्यात आलेले आहे. नॅशनल वॉर मेमोरिअल मध्ये परमवीर सेकंड लेफ्टनंट अरूण खेतरपाल साहेबांचा अर्धपुतळा उभारण्यात आलेला आहे. इथे येणा-या प्रत्येकाला हुतात्मा अरूण खेतरपाल साहेबांच्या अविस्मरणीय शौर्यामुळे नवी प्रेरणा मिळत राहते. अरूण साहेबांच्या स्मृतींना दंडवत.
युद्धाची शक्यता निर्माण झाली तेंव्हा अरूण आपल्या घरी सुट्टीवर होते. त्यांना तातडीने रेजिमेंटमध्ये बोलावले गेले. निघण्याच्या दिवशी त्यांच्या मातोश्री त्यांना म्हणाल्या होत्या,” वाघासारखं लढायचं,अरूण. भेकडासारखं पराभूत होऊन परत फिरायचं नाही!” अरूण साहेब विजयी होऊन परतले पण तिरंग्यात लपेटूनच. खरं तर १६ डिसेंबर,१९७१ रोजीच युद्धविराम झाला होता. पण याच दिवशी अरूण साहेब हुतात्मा झाले होते. पण याची बातमी त्यांच्या घरी पोहोचली नव्हती. मात्र युद्ध थांबल्याची बातमी त्यांना रेडिओवरून समजली होती. आपला लेक बसंतरच्या लढाईत आहे, हेही त्यांना ठाऊक होतं. लढाई संपली….अरूण साहेबांच्या मातोश्रींना वाटलं होतं….आपला लेक आता घरी येईल. त्यांनी अरूण साहेबांची खोलीही व्यवस्थित करून ठेवली होती…पण…!
पुढे काही वर्षांनी घडलेली घटना तर आपल्यला व्यथित करून जाईल….अरूण साहेबांचे वडील निवृत्त ब्रिगेडीअर होते. त्यांचे मूळ घर पाकिस्तानात आहे. त्या घराला एकदा भेट द्यावी म्हणून ते पाकिस्तानात गेले असता त्यांचे यजमान एक ब्रिगेडीअरच होते…त्यांचे नाव नासिर….हो तेच नासिर ज्यांनी अरूण साहेबांच्या रणगाड्यावर गोळा डागला होता….नासिर यांनीच ही गोष्ट अरूणसाहेबांच्या वडीलांना सांगितली…तेंव्हा या बापाच्या मनाची काय अवस्था झाली असेल? कल्पना करवत नाही. मात्र ब्रिगेडीअर नासिर यांनी जेंव्हा त्यांना सांगितले की, तुमचा मुलगा खूप शौर्याने लढला आणि शहीद झाला…तेंव्हा या बापाचा ऊर अभिमनाने भरून आला ! This is Indian Army!
(लेफ्टनंट जनरल हनुत सिंग साहेबांच्या एका विडीओ मुलाखतीवर तसेच इतर बातम्या,लेख,विडीओस इत्यादींवर आधारीत हा लेख लिहिला आहे. लेखात वापरलेल्या हेंरी न्यूबोल्ट यांच्या कवितेचा स्वैर मराठी अनुवाद कथेच्या संदर्भात केला आहे. परमवीर अरूण खेतरपाल यांच्या रणगाड्याचे चालक श्री.प्रयाग सिंग आणि तोफ डागणारे नथू सिंग या धामधुमीत पाकिस्तानचे युद्धकैदी झाले होते. पाकिस्तानी सैन्याने या दोघांनाही वैद्यकीय उपचार दिले आणि नंतर भारताकडे सोपवले. पुढे हे दोघेही ऑनररी कॅप्टन म्हणून सेवानिवृत्त झाले. प्रयाग सिंग हे आता आपल्यात नाहीत. परमवीर खेतरपाल साहेबांचा मृतदेह आणि त्यांचा फॅमागस्टा रणगाडाही पाकिस्तानने त्यांच्या ताब्यात घेतला होता. पण काही वेळातच पाकिस्तानला साहेबांचा देह आणि रणगाडा भारताच्या स्वाधीन करावाच लागला.. )
हिंदीमध्ये ‘ दृष्टिकोन ‘ या मराठी शब्दासाठी ‘ नजरिया ‘ असा एक छान शब्द आहे. नजर आणि नजरिया यात फरक आहे. नजर म्हणजे दृष्टी आणि नजरिया म्हणजे एखाद्या गोष्टीकडे पाहण्याचा आपला दृष्टिकोन किंवा विचार करण्याची दिशा. त्यावरून एक सुंदर आणि प्रेरणादायी वाक्य आहे. ‘ नजर बदलो, नजारे बदल जायेंगे, सोच बदलो सितारे बदल जायेंगे, कश्तियाँ बदलने की जरुरत नहीं, दिशा बदलो, किनारे खुद-ब-खुद बदल जायेंगे. ‘
या वाक्याची आठवण येण्याचं कारण म्हणजे दोन वेगवेगळ्या पुस्तकांचं वाचन करत असताना, त्यातील काही प्रसंग वाचून मनात उठलेली विचारांची वादळं. त्या दोन गोष्टींनी मनाला अगदी हलवून सोडलं. व पु काळेंचं ‘ माझं माझ्यापाशी ‘ या नावाचं एक अतिशय सुंदर पुस्तक आहे. ते वेळ मिळाला की मी अधूनमधून वाचत असतो. या पुस्तकात ‘ अमर चित्रपट ‘ या नावाचा एक लेख आहे. त्यात ‘ प्रभात ‘ चित्रपट निर्मित १९३७ सालच्या ‘ कुंकू ‘ चित्रपटाबद्दल अतिशय मूलभूत विचार वपुंनी मांडले आहेत. दुसरं पुस्तक मी सध्या वाचतो आहे त्याचं नाव आहे ‘ आश्रम नावाचं घर : कहाणी श्रद्धानंद महिलाश्रमाची ‘. अचला जोशी यांनी हे पुस्तक लिहिलं आहे. आधी या दोन घटना कोणत्या ते जाणून घेऊ या.
आजच्या काळात बालाजरठ विवाह होत नाही पण काही वर्षांपूर्वी असे विवाह सर्रास होत असत. बालाजरठ विवाह म्हणजे एखाद्या अगदी कोवळ्या लहान मुलीचे लग्न साठ सत्तर वर्षाच्या वृद्धाशी लावणे. नाटककार गो ब देवल यांचं ‘ संगीत शारदा ‘ हे नाटक याच विषयावर आधारित आहे. ‘ कुंकू ‘ या व्ही शांताराम दिग्दर्शित चित्रपटात हाच विषय हाताळला आहे पण जरा वेगळ्या पद्धतीने. ‘ कुंकू ‘ चित्रपटाची सुरुवातच लहान मुले नाटकाचा खेळ खेळतात आणि त्यात एक सात आठ वर्षांची मुलगी संगीत शारदा मधील शारदा बनते. एक दहा बारा वर्षांचा मुलगा दाढी मिशा लावून वृद्ध बनतो. शारदेचा विवाह या वृद्धाशी लावून देण्याचा प्रसंग येतो, तेव्हा ही चिमुरडी मुलगी मी म्हाताऱ्याशी लग्न करणार नाही असं ठणकावून सांगते. तिला मग इतर मुलं सांगतात की अगं, हे नाटक आहे. नाटकापुरती भूमिका करायची. पण नाटक म्हणून सुद्धा ती वृद्धाशी लग्न करायला सुद्धा नकार देते. मग पुढे चित्रपटातील कथा सुरु होते. चित्रपटातील नीरा नावाच्या नायिकेचा विवाह तिचा दारिद्र्याने गांजलेला आणि पैशाचा लोभी असलेला मामा वकील असलेल्या आणि ज्यांना सगळे काकासाहेब असे संबोधतात अशा एका वृद्धाशी लावून देतो.
नीरासुद्धा आपल्या मनाविरुद्ध झालेल्या या लग्नाबद्दल जणू बंड करून उठते. ती ग्रुप फोटो काढायच्या वेळी सुद्धा येत नाही. त्यावेळी तिचा मामा तिला म्हणतो, ‘ फोटोला सुद्धा आली नाहीस. तुला जराही लाज वाटली नाही का ? ‘ तेव्हा ती त्या मामांना, मामीला आणि ज्यांच्याशी लग्न झाले त्यांना खडे बोल सुनावते. ती म्हणते, ‘ एका लहान तरुण मुलीचा वृद्धाशी विवाह करताना, गरीब गायीला कसायाच्या गळ्यात बांधताना तुम्हाला लाज नाही वाटली ? ‘ ती आपल्या नवऱ्याला, काकासाहेबांना म्हणते, ‘ तुमच्या मुलीच्या\नातीच्या वयाच्या मुलीशी लग्न करताना तुम्हाला लाज नाही वाटली ? लाज तर तुम्हाला वाटायला हवी. ‘
ती आपल्या पतीच्या खोलीत त्याच्याबरोबर झोपायला जात नाही. घरातील मोठ्या बायकांचं सांगणं ऐकत नाही. तिचा तिच्या मनाशी आणि या सगळ्यांशी उघड संघर्ष सुरु आहे. त्या घरात पूर्वीच्या काळातील षट्कोनी आकाराचे एक टोल देणारे लंबकाचे घड्याळ दाखवले आहे. ते घड्याळ एकदा बंद पडलेले असते. तेव्हा काकासाहेब आपल्या वृद्ध नोकराला घड्याळाला चाबी दिली नाहीस का असे विचारतात. तो नोकर म्हणतो, ‘ मालक, ते घड्याळ बी आता माझ्यासारखंच म्हातारं झालं आहे. कितीबी चाबी द्या, कव्हा बंद पडंल त्याचा नेम न्हायी. ‘ हे वाक्य तो बोलतो स्वतःसाठी पण ते झोंबतात मात्र काकासाहेबांना. हे घड्याळ म्हणजे जणू काकासाहेबांच्या वृद्धत्वाचे प्रतीक.
चित्रपटात एक क्षण असा येतो की काकासाहेबांना आपल्या वागण्याचा पश्चाताप होतो. ते नीरेचं कुंकू आपल्या हातानं पुसतात. त्यावेळी नीरा देखील वाघिणीसारखी चवताळून उठते. आता कुंकू लावीन तर काकासाहेबांच्या हातूनच असा निश्चय ती करते. एखाद्याचं हृदयपरिवर्तन, विचारपरिवर्तन होणं ही खूप मोठी गोष्ट आहे. तीच या चित्रपटात दाखवली आहे आणि तेच या चित्रपटाचे वैशिष्ट्य आहे. शेवटी काकासाहेब नीरेच्या कपाळी कुंकू लावतात पण ते पित्याच्या मायेनं. मनातली वासना नष्ट झालेली असते. यावेळी समाज काय म्हणेल असा विचार करत असलेल्या नीरेला ते म्हणतात, ‘ कसला विचार करतेस या जगाचा ? ज्या जगाला एका तरुणीचा एका म्हाताऱ्याशी विवाह लावून देताना काही वाटलं नाही अशा जगाचा काय विचार करायचा ! पित्याच्या जागी असलेल्या वृद्धानं आपल्या तरुण बायकोला मुलगी समजून शुद्ध भावनेनं कुंकू लावलं हे जर चालणार नसेल तर अशा समाजाची काय पर्वा करायची ?
चित्रपटात शेवटी काकासाहेबांना आत्महत्या करताना दाखवलं आहे. मृत्यूपूर्वी ते आपल्या तरुण पत्नीला लिहिलेल्या पत्रात म्हणतात, ‘ बाळ, माझ्या मृत्यूशिवाय तुझी सुटका होणं शक्य नाही हे मी जाणून आहे. माझ्या मृत्यूनंतर तो पुनर्विवाह करावास, तुला भरपूर संसारसुख मिळावं अशी माझी इच्छा आहे. त्याशिवाय माझ्या आत्म्याला शांतता मिळणार नाही. तुझा प्रेमळ पिता. ‘ इथे खरं तर चित्रपट संपतो पण खरा चित्रपट सुरु होतो तो आपल्या मनात. मनाला आतून हलवून टाकण्याची ताकद या चित्रपटातील घटनात आहे. व्ही शांताराम यांचं दिग्दर्शन तर अप्रतिम. वपुंनी या चित्रपटाबद्दल फार सुंदर आणि सविस्तर लिहिलं आहे. ते मुळातूनच वाचावं. ते वाचून मी हा चित्रपट आवर्जून पाहिला.
दुसरी घटना आहे ‘ आश्रम नावाचं घर ‘ या पुस्तकातली. श्रद्धानंद महिलाश्रमाची ही कहाणी आहे. या आश्रमाने अनेक निराधार स्त्रिया, विधवा, अन्याय, अत्याचाराने होरपळलेल्या स्त्रियांना आधार दिला आहे. अशा अनेक स्त्रियांच्या कहाण्या या पुस्तकात वाचायला मिळतात. त्यातीलच एक कृष्णाबाई. तिची कहाणी वाचून मी अस्वस्थ झालो आणि वाईटही वाटले. न कळत्या वयात म्हणजे वयाच्या केवळ नवव्या वर्षी कृष्णीचं लग्न एका मोठ्या एकत्र कुटुंबातील मुलाशी झालं. कृष्णेला न्हाण येण्यापूर्वीच मुदतीच्या तापानं तिचा नवरा वारला. माहेरची वाट बंदच होती. सासरच्यांनी तिच्यावर अनेक बंधनं लादली. तिला बाहेर जायलाच काय पण बाहेरच्या घरातही यायला बंदी केली. पण कृष्णी जसजशी वयात येऊ लागली,तशी घरातल्या कर्त्या पुरुषांनी तिच्यावर वाईट नजरेनं पाहायला सुरुवात केली. कधी सासूबाई चार दिवस बाहेरच्याला बसल्या तर सासरे तिला पाय चेपायला बोलावू लागले. एके दिवशी पाय चेपता चेपता त्यांनी दार बंद करून घेतलं. नंतर चुलत सासऱ्यांनी हाच कित्ता गिरवला. कृष्णीला सुरुवातीला जरा वेगळं वाटलं. अर्थात बरं वाईट कळण्याचं तिचं फारसं वय नव्हतं आणि जे काही घडत होतं त्यात तिचा दोषही नव्हता. पण तिने आपल्या सासूबाईंच्या कानावर ही गोष्ट घातली. पण घरातील कर्त्या पुरुषांसमोर बोलण्याची त्यांची प्राज्ञा नव्हती. पुरुष जे काही आपल्याला देतात ते मुकाट्यानं घ्यायचं असं त्यांनी कृष्णीला सांगितलं. तीस माणसांच्या एकत्र कुटुंबात ही गोष्ट कर्णोपकर्णी व्हायला कितीसा वेळ लागणार ? दिरांनीही तिचा फायदा घायला सुरुवात केली. लवकरच ती घरातल्या सर्वांची हक्काची मत्ता झाली. अशातच तिला दिवस राहिले. मग तिच्या सासऱ्यांनी तिला आश्रमात आणून सोडले. तेव्हा तिला नववा महिना लागला होता. बाळंत झाल्यावर मुलाला आश्रमातच सोडून सासरी परत यायला तिला सासऱ्यांनी बजावले होते.
आश्रमातील बाईंना तिची ही अवस्था पाहून वाईट वाटले. त्यांनी तिला समजावून सांगितले की बाळ तू इथेच निर्धास्तपणे राहा. इथे कोणीही तुला त्रास द्यायला येणार नाही. पण कृष्णीचा मनात परत जायचे होते. तिला त्या जीवनाची चटक लागली होती. बाईंनी तिला सांगितलं की तुझं रूप, वय साथ देतं आहे, तोपर्यंतच तुला सासरी विचारतील. एकदा का वय सरलं की मग तुझे हाल कुत्राही खाणार नाही. एके दिवशी कृष्णी प्रसूत झाली. तिनं एका गोंडस मुलाला जन्म दिला. एका सकाळी कोणाला नकळत त्या बाळाला तिथेच टाकून कृष्णी पुन्हा आपल्या सासरी निघून गेली.
तसं पाहिलं तर या दोन घटनांचा परस्पर संबंध काही नाही. ‘ कुंकू ‘ चित्रपटातील नीरा आणि या महिलाश्रमात आलेली कृष्णी या दोघीही परिस्थितीच्या बळी ठरल्या. पण दोघींच्या आयुष्याला नंतर जे वळण मिळालं त्यात जमीनअस्मानाचा फरक आहे. निराला बऱ्यावाईटाची जाण आहे. ती परिस्थितीचा बळी ठरली तरी आहे त्या परिस्थितीत जगण्याचे ती नाकारते. परिस्थितीविरुद्ध बंड करून उठते. तिच्या वागण्याने काकासाहेबांना सुद्धा आपल्या चुकीची जाणीव झाली आहे. तिने पुन्हा लग्न करून तिचा संसार भविष्यात फुलावा यासाठी त्यांनी आपल्या आयुष्याचे समर्पण केलं. याउलट गोष्ट कृष्णीची आहे. ती जरी परिस्थितीची बळी ठरली आणि जे काही घडले त्यात तिचा दोष नसला, तरी मुळातच त्या नरकात आपले आयुष्य वाया घालवण्यापेक्षा काही वेगळा विचार ती करू शकली असती. तिला उर्वरित आयुष्य महिलाश्रमात घालवून स्वतःची प्रगती साधता आली असती. पुढे शिक्षण घेऊन स्वतःच्या पायावर उभे राहता आले असते. पण अशा प्रकारची उर्मीच तिच्या मनात उठत नाही. हा दृष्टिकोनातला फरक नीरा आणि कृष्णी यांच्यात आपल्याला दिसतो.
आहे त्या परिस्थितीत तसेच जगणे किंवा कसेबसे दिवस काढणे याला जगणं म्हणता येणार नाही. परिस्थितीशी संघर्ष तर सगळ्यांच्या नशिबी असतो. पण मी आहे त्याच परिस्थितीत राहणार नाही. स्वकष्टाने, प्रयत्नाने, बुद्धीने, जिद्दीने मी पुढे जायचा प्रयत्न करीन यातच मानवी जीवनाचे साफल्य आहे. मी जे कोणते काम करतो, ज्या कोणत्या पदावर आहे, त्यापेक्षा आणखी काही वर्षांनी मी नक्कीच पुढे गेलेलो असेन, मी काहीतरी नवीन शिकेन. ज्या परिस्थितीत मी जन्मलो, जगलो त्याच परिस्थितीत नक्कीच निवृत्त होणार नाही, त्याच परिस्थितीत नक्कीच मरणार नाही अशा प्रकारची दुर्दम्य आशा आणि जिद्द जो मनात बाळगतो, त्याच्या आयुष्याचे सोने होते. यातील आहे त्याच परिस्थितीत खितपत राहून आनंद मानणाऱ्या व्यक्तींची प्रतिनिधी कृष्णी आहे तर प्राप्त परिस्थितीशी संघर्ष करून पुढचं प्रगतीचं पाऊल टाकू पाहणाऱ्या व्यक्तींची प्रतिनिधी नीरा आहे. हा दृष्टिकोनातला फरक आहे. म्हणून त्या प्रसिद्ध हिंदी ओळी पुन्हा आठवतात. ‘ नजर बदलो, नजारे बदल जायेंगे, सोच बदलो सितारे बदल जायेंगे, कश्तीया बदलने की जरुरत नहीं, दिशा बदलो, किनारे खुद-ब-खुद बदल जायेंगे.’
सध्या ओ टी टी मुळे सगळं जग हातात आलं आहे. मला हव्या त्या देशातील हव्या त्या भाषेतील सिनेमे आणि सिरियल बघता येतात. आणि मला आवडतं निरनिराळ्या देशातले लोक, तिथल्या पद्धती, तिथला निसर्ग बघायला, त्यामुळे इंग्लिशमध्ये भाषांतर केलेल्या सिरीयल मी बघते.
अशीच एक सिरीयल बघत होते, त्यात आजकालच्या स्त्रियांना किती ताण असतो, घरचं सगळं करून नोकरी करून मुलं सांभाळून शिवाय पुन्हा स्वतःच्या आवडीचं काही करायला कसा वेळ मिळत नाहीये यावर त्यातली पात्रं चर्चा करत होती…
मला ही चर्चा पाहताना पटकन असं वाटलं की ही गोष्ट किती ग्लोबल आहे… हाच संवाद आत्ता मुंबईत एखाद्या लोकलच्या डब्यात पण चालू असेल, जपानच्या बुलेट ट्रेन मध्ये किंवा अमेरिकेत एखाद्या कॅफेत सुद्धा सुरू असेल…
तेवढ्यात त्या चर्चेत सहभागी नसलेली पण शेजारच्या खोलीतून सरबत घेऊन आलेली एक आज्जी असते, तिला त्या सगळ्या जणी विचारतात की, “ए तू कसं मॅनेज केलंस गं सगळं? तूही कॅफे चालवत होतीस, तूही घरी येऊन पुन्हा सगळं काम करत होतीस, मुलांची शाळा अभ्यास, मोठ्यांचे आजार सगळं छान मॅनेज करत होतीस… तुला आम्ही कधीही थकलेलं पाहिलं नाही…”
यावर ती आज्जीबाई छान गोड हसते आणि म्हणते, “मी थकत असे कधीकधी, पण मला ताण मात्र कधीही आला नाही… कारण मला पर्फेक्ट व्हायची भूक नव्हती… किंबहुना आमच्या काळी असं ‘पर्फेक्ट असं काही नसतं’ असं लोकांना मान्यच होतं…
आई म्हटल्यावर ती चुरगळलेल्या ड्रेसमध्ये केस विस्कटलेली असू शकते… मुलांनी भरलेलं घर हे पसारा युक्तच असणार… चाळीशी पार केलेला मुलांचा बाबा, टक्कल असणारच त्याला… पर्फेक्ट असं काही नव्हतं आणि ते असावं असा अट्टाहास सुद्धा नव्हता त्यामुळे सोप्पं गेलं जरा तुमच्यापेक्षा…” पुष्कळ आत्मपरीक्षण करायला लावणारा प्रसंग आहे हा.
का अट्टाहास करतोय आपण पर्फेक्ट असण्याचा आणि कुणासाठी?
जाहिरातीत दाखवतात तशी संध्याकाळी सुद्धा तरतरीत आणि केस सुद्धा वाकडा न झालेली आई प्रत्यक्षात नसते, कारण प्रत्यक्षातल्या आईला संध्याकाळी ऑफिसमधून आल्यावर गॅस जवळ उष्णतेची धग सोसत पुन्हा संध्याकाळचा स्वयंपाक करायचा असतो… सणाच्या दिवशी 12 माणसांचा स्वयंपाक आणि आदरातिथ्य करताना मेकअप आणि भरजरी साडी नाही सांभाळू शकत सगळ्या, त्या ऐवजी कुर्ता घातला असेल तर सरसर कामे करता येतात…
ऑफिसला प्रेझेंटेशन असेल त्यादिवशी घरी काम जरा बाजूला ठेवावेच लागणार आहे… मुलांच्या परीक्षा असतील तर आईनेच अभ्यास घ्यायचा असं कुठल्याही ग्रंथात सांगितलेले नाही… चित्रातल्या सारखं आवरलेलं घर हे फक्त चित्रात नाहीतर नाटक सिनेमातच असतं…
स्वतःहून अभ्यास करणारी आणि पहिले नंबर वगैरे आणणारी मुलं तर मला वाटतं बहुधा फक्त स्वप्नातच असतात… कुणाचा तरी पहिला नंबर येणार म्हणजे इतरांचा दुसरा तिसरा चवथा पाचवा येणारच… अभ्यास छान करून घ्या पण नंबर येऊ दे की पंचविसावा… नोकरी देताना शाळेतला चवथी ब मधला नंबर कोण विचारतो?…
तब्येत सांभाळावी हे ठीक पण पन्नाशीच्या बाईने पंचविशीतील दिसण्याचा अट्टाहास कशासाठी?… वजनाचा काटा आटोक्यात असावा जे ठीक पण ‘साइझ झिरो’ चा हट्ट कशाला? सगळ्यांना वन पीस चांगलाच दिसला पाहिजे हा हट्ट कशासाठी ? काहींची वळणे साडीमध्ये काय सुरेख दिसतात… टाचा मोडून पडतात की काय असं वाटेपर्यंत दुखावणार्‍या हाय हील कशासाठी टाच महत्वाची आहे की फोटो?…
मुळात या पर्फेक्शनच्या व्याख्या कोण ठरवते आहे?
ऑफिसला काय घालावे, घरी काय घालावे, कसे रहावे, कसे चालावे, कसे बोलावे, कसे दिसावे, कुठे फिरायला जावे, काय आणि कधी खावे, अगदी कुठल्या गादीवर आणि कसे झोपावे, सगळं काही ठरवण्याचे हक्क आपण मिडिया ला नेमके का आणि कधी दिले?
एक माणूस दुसर्‍या सारखं कधीही नसतं मग सगळ्यांना एकच व्याख्या कशी लागू होईल?
करा की मस्त भिंतीला तंगड्या लावून आराम… होऊ देत घराचं गोकुळ… अघळपघळ गप्पा मारा मुलांशी, नवर्‍याशी… मस्त मोठमोठ्याने गाणी म्हणत फिरा घरभर गबाळ्या अवतारात… आणि तेवढ्यात पाहुणा आलाच तर त्यालाही आग्रह करा गोष्ट सांगायचा… सध्या दुर्मिळ होत चाललेली कला आहे ती…
लेखिका- अनामिका
संग्राहिका आणि प्रस्तुती – सुश्री प्रभा हर्षे
पुणे, भ्रमणध्वनी:- 9860006595
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ आणखी एक कोवळा अभिमन्यू ! – भाग-१☆ श्री संभाजी बबन गायके☆
परमवीर अरूण खेतरपाल !
सेना सीमेवर युद्धावर जायला सज्ज आहे. युद्ध तर निश्चितच होणार आणि घनघोर होणार ही तर काळ्या दगडावरची पांढरी रेघच जणू. सैनिकाच्या आयुष्यात युद्ध म्हणजे एक महोत्सवच. आणि हा महोत्सव काही नेहमी नेहमी येत नाही. प्रत्येक सच्च्या सैनिकाला हा अनुभव घ्यायचा असतोच….’अ‍ॅक्शन’ पहायची असते….मर्दुमकी गाजवायची असते. आणि हे करताना धारातीर्थीही पडायची तयारी असते. सेकंड लेफ़्टनंट अरूण खेतरपाल साहेब (१७,हॉर्स रेजिमेंट) सुद्धा याला अपवाद नव्हते.
सैनिकी प्रशिक्षण संपवून अरूण नुकतेच या रेजिमेंटमध्ये दाखल झाले होते. वर्ष १९७१. प्रशिक्षणत अव्वल दर्जा प्राप्त केलेला असला तरी प्रत्यक्ष युद्धाचा अनुभव नव्हता आणि असणार तरी कसा?
सेकंड लेफ्टनंट अरूण यांना आपली रेजिमेंट युद्धाला निघाली आहे आणि आपल्याला मात्र सोबत नेले जाणार नाही, याचं फार मोठं दु:ख झालं. पण लष्करी नियम होता. अनुनभवी अधिका-याला थेट सीमेवर तैनात करणं म्हणजे प्रत्यक्ष मोहिमेला आणि त्या अधिका-यासोबतच त्याच्या नेतृत्वाखालील सैनिकांच्या जिवितालाही धोकाच की!
म्हणूनच सेनापतींनी या नव्या अधिकारी तरूणास काही महिन्यांच्या उच्चतर प्रशिक्षणासाठी महाराष्ट्रातील अहमदनगर (रणगाडा प्रशिक्षण केंद्र) येथे पाठवायचा आदेश दिला होता..अन्य अशाच अधिका-यांसोबत.
सेकंड लेफ्टनंट त्यांचे कमांडींग ऑफिसर लेफ्टनंट जनरल हनुत सिंग साहेबांच्या समोर उभे राहिले. डोळ्यांत पाणी. चेह-यावर अत्यंत अजीजीचे भाव. म्हणाले,”साहेब, आपली रेजिमेंट युद्धला निघालीये. आणि मला सोबत नेले जात नाहीये. युद्धाची ही संधी माझ्या संपूर्ण कारकीर्दीत पुन्हा येईल,याची खात्री नाही. साहेब,मला युद्धावर जायचे आहे….नाही म्हणू नका!”
सेनापतींनी अरूण यांना परोपरीने समजावून सांगितले. पण अरूण यांच्या डोळ्यांतील भाव,देशसेवेची प्रचंड भावना पाहून ते ही नरमले. पण त्यांनी एक अट घातली. रेजिमेंट सीमेवर जाण्यास आणखी काही दिवसांचा अवधी होता. ज्या उच्चतर प्रशिक्षणासाठी अरूण यांना पाठवण्यात यायचे होते, त्या प्रशिक्षणातील एक अल्पकालीन नमुना अभ्यासक्रम त्यांनी यशस्वीरीत्या पूर्ण करून दाखवायचा होता. अरूण यांच्यासाठी एक खास प्रशिक्षण सत्र आयोजित केले. अरूण यांनी जीवाचे रान करून हे प्रशिक्षण पूर्ण केले. महाभारतात अभिमन्यूने असा हट्ट केला होता. स्वत: सेनापतींनी, लेफ्टनंट जनरल हनुतसिंग साहेबांनी अरूण त्यांची कसून परीक्षा घेतली…..सेकंड लेफ्टनंट अरूण खेतरपाल या परीक्षेत उच्च श्रेणीमध्ये उत्तीर्ण झाले…..आणि त्यांची युद्धावर जाण्यासाठी निवड झाली…..एका आधुनिक अभिमन्यूचा हट्ट असा प्रत्यक्षात उतरत होता….१९७१ मध्ये झालेल्या भारत-पाकिस्तान युद्धाचं महाभारत पुढं घडणार होतं…आणि हा अभिमन्यू कौरवांचं चक्रव्यूह भेदणार होता!
क्षेत्रपाल या शब्दाचं अपभ्रंशित रूप म्हणजे खेतरपाल. भूमीचे रक्षण करणारे असा या शब्दाचा शब्द्श: अर्थ घेता येईल. प्रभु श्रीरामाशी नाते सांगणा-या आणि खेतरपाल असं आडनाव लावणा-या एका वंशात हे आडनाव सार्थ करणारा एक वीर जन्माला आला….अरूण त्याचं नाव. १४,ऑक्टोबर,१९५० रोजी पुण्यात ब्रिगेडीअर एम.एल.खेतरपाल साहेबांच्या पोटी अरूण यांचा जन्म झाला. आणि १३ जून, १९७१ रोजी त्यांची १७,पुना हॉर्स रेजिमेंट मध्ये सेकंड लेफ्टनंट या पदावर नियुक्ती झाली. ही रेजिमेंट रणगाडा युद्धासाठी जगप्रसिद्ध आहे.
पाकिस्तानकडे त्यावेळचे अत्यंत बलशाली पॅटन रणगाडे होते. त्यांचं रणगाडा युद्धदळही अतिशय आक्रमक होते. १९६५च्या लढाईत त्याची चुणूक दिसली होती. पाकिस्तान हे रणगाडे भारतीय हद्दीत घुसवण्याच्या पूर्ण तयारीनिशी युद्धात उतरल्याची कुणकुण भारतीय सैन्याधिका-यांना होतीच. पाकिस्तानला रोकलं गेलं नसतं तर युद्धाचं पारडं निश्चितपणे पाकिस्तानच्या बाजूने झुकलं असतं आणि ते भारताला परवडणारं नव्हतं. आणि भारतीय सेना असं काही होऊ देणार नव्हती…भले त्यासाठी कितीही मोठी किंमत द्यावी लागली तरी!
सीमेवरील शकरगढ येथील बसंतर नदीच्या पुलापर्यंत पोहोचण्यासाठी व त्यावरून रणगाडे पलीकडे नेण्यासाठी एक मोठा भराव टाकण्याचे आदेश पायदळाच्या ब्रिगेडला देण्यात आले….त्यांच्यासोबत १७,पुना हॉर्स रेजिमेंटही होतीच. १५ डिसेंबर,१९७१च्या रात्रीच्या नऊ वाजेपर्यंत पायदळाने आपले काम चोख पूर्ण केले. आता शत्रूने रस्त्यात पेरलेले भूसुरुंग शोधून ते निकामी करण्याची जबाबदारी इंजिनिअर्स दलाकडे सोपवली गेली. पण हे काम अत्यंत काळजीपूर्वक करत पुढे जावे लागते. अर्थात यातील धोका लक्षात घेता वेळ हा लागतोच. पण तरीही त्वरा करावी लागत होती…पाकिस्तानी रणगाडे या पुलापर्यंत कोणत्याही क्षणी पोहोचणार होते…त्यांच्या आधी आपले रणगाडे त्यांना सामोरे जाणे गरजेचे होते. आणि भूसुरुंग निकामी करण्याचे काम तर अजून तसे निम्मंच झालं होतं. आता थांबायला वेळ नव्हता…कमांडींग ऑफिसर लेफ्टनंट जनरल हनुतसिंग साहेबांनी त्या भुसुरुंगांनी भरलेल्या रस्त्यातून आपल्या सैन्याला पुढे चाल करण्याचे आदेश दिले…यात सेकंड लेफ्टनंट यांच्या नेतृत्वातील एक रणगाडा तुकडीही होतीच. सुमारे सहाशे मीटर्सचा हा प्रवास. जीवावर उदार होऊन सैन्य पुढे निघाले….आणि दैवाची कमाल म्हणावी…एकही भुसुरुंग उडाला नाही! त्यारात्री सर्व तुकडी पुलापर्यंत सुरक्षित पोहोचली! आता प्रतीक्षा होती ती शत्रूने आडवं येण्याची.
१६ डिसेंबर,१९७१..सकाळचे आठ वाजलेले आहेत….युद्धभूमी तशी शांत भासते आहे खरी पण ही तर वादळाआधीची भयाण शांतता. पाकिस्तानकडून तोफांचा भडीमार होऊ लागला…..आणि तोफगोळ्यांनी उडवलेल्या मातीच्या धुरळ्याच्या आडोशांनी पाकिस्तानी रणगाडे पुढे सरसावलेही!
रणगाडे भारतीय सैन्यावर तुफान हल्ला चढवू लागले. त्यांना जारपाल या ठिकाणी काहीही करून पोहोचायचं होतं…आणि यात जर ते यशस्वी झाले असते तर भारतीय सैन्य मोठ्या संकटात सापडणार होतं…कदाचित युद्धाचा निकालच इथे स्पष्ट झाला असता!
भारताची बी स्क्वाड्रन या चकमकीत संख्येने कमी पडू लागली…पाकिस्तानी संख्येने खूपच जास्त होते. बी स्क्वाड्रनने मागे असलेल्या इतर तुकड्यांना मदतीसाठी येण्याचं आव्हान केलं. हे आव्हान कानी पडताच आपले दोन रणगाडे आणि सैनिक-तुकडी घेऊन अरूण खेतरपाल युद्धभूमीकडे आवेशात धावले. प्रचंड गोळीबाराच्या वर्षावातही अरूण खेतरपाल शत्रूवर थेट समोरासमोर चालून गेले. पाकिस्तानने उभारलेल्या तोफ चौक्यांवरून गोळीबार होत होता..त्याच चौक्या अरूण साहेबांनी पादाक्रांत केल्या…त्यांची शस्त्रं ताब्यात घेतली….पिस्तुलाच्या धाकावर पाकिस्तानी सैनिक कैद केले! या चकमकीत अरूण साहेबांच्या रणगाड्याचा कमांडर हुतात्मा झाला…असे असूनही अरूण साहेबांनी एकट्याने प्रतिहल्ला जारीच ठेवला. पाकिस्तानी रणगाडे माघारी पळू लागले…अरूण साहेबांनी त्यांचा पाठलाग सुरुच ठेवला…पळून जाणारा एक रणगाडा अरूण साहेबांनी अचूक उध्वस्त केला!
अरूण साहेबांच्या अंगात वीरश्रीचा संचार झाला होता…त्यांना कशचीही पर्वा नव्हती राहिली. त्यांच्या वरीष्ठांनी मोठ्या मुश्किलीने त्यांना पुढे जाण्यापासून परावृत्त केले. या मोठ्या युद्धातील एक चकमक आपण जिंकली होती…युद्ध अजून बाकी होतंच. शत्रू त्याच्या सवयीनुसार आधी शेपूट घालून पलायन करतो आणि संधी साधून पुन्हा माघारी येतो…हा आजवरचा इतिहास!
शत्रू पुन्हा आला…मोठ्या तयारीनिशी. आता त्यांचे लक्ष्य होते ते अरूण खेतरपाल साहेब आणि इतर दोन अधिकारी यांच्या तुकड्या. कारण भारतीय हद्दीत घुसण्यात त्यांच्यासमोर हेच मोठे अडथळे होते.
रणगाडे एकमेकांवर आग ओकू लागले. भारताने पाकिस्तानचे दहा रणगाडे अचूक टिपले..त्यातील चार तर एकट्या अरूण साहेबांनी उडवले होते.
आपल्या तीन रणगाड्यांपैकी दोन रणगाडे निकामी झाले होते…एकावर मोठा रणगाडा-तोफगोळा आदळला होता तर एक रणगाडा नादुरूस्त झाला होता. अरूण साहेबांच्या रणगाड्याला तर आगीने वेढले होते. पण हाच एकमेव रणगाडा होता जो शत्रूला रोखू शकणार होता.
तोफ नादुरूस्त झालेल्या रणगाड्याच्या प्रमुखांनी कॅप्टन मल्होत्रा साहेबांनी कमांडींग ऑफिसर हनुतसिंग साहेबांकडे हा रणगाडा दुरूस्तीसाठी माघारी आणण्याची परवानगी मागितली. पण युद्धक्षेत्रातून आपला रणगाडा मागे सरतो आहे, हे दृश्य मागील सर्व सैनिकांच्या मनोधैर्यावर विपरीत परिणाम करणारे ठरले असते. आणि लढाईत सर्वांत महत्त्वाचे असते ते सैनिकांचे मनोबल….शस्त्रांपेक्षा ती शस्त्रे चालवणारी मने मजबूत असावी लागतात.
☆ सात प्रकारच्या विश्रांती – लेखिका : डॉ. मानसी पाटील☆ प्रस्तुती – सौ. गौरी गाडेकर☆
दिवसभर खूप दगदगीचे काम करून थकून आपली सगळी एनर्जी संपलेली असते. थकवा घालवण्यासाठी आपण छान झोप घेतो. मस्त झोपून उठल्यानंतर जरा फ्रेश वाटतं , बरोबर ना ?
झोप आणि आराम यात नेमका फरक काय असतो ? आपण मस्त झोप पूर्ण केल्यानंतर आपल्याला एकदम फ्रेश वाटायला लागतं, आपल्यामध्ये एनर्जी येते. झोप पूर्ण करणे म्हणजेच आपल्याला गरज असलेल्या विश्रांतीची पूर्तता करणे नक्कीच नाही. आपण जीवनात विश्रांतीचे महत्व जाणून घेत नाही. त्यामुळे आपल्यामध्ये कायम विश्रांतीची कमतरता भासते. आपल्या जीवनात या विश्रांती सम प्रमाणात असणं अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शरीराला आणि मनाला आवश्यक असे विश्रांतीचे सात प्रकार असतात. ते आपण सविस्तरपणे पाहूयात.
शारीरिक विश्रांती
आपण झोपतो किंवा थोडा वेळ पडून एक डुलकी काढतो, त्याला सक्रिय विश्रांती असे म्हटले जाते . यासोबतच निष्क्रिय विश्रांती पण असते, जी आपल्या निरोगी आरोग्यासाठी मदत करत असते. योग , स्ट्रेचिंग , मसाज केल्याने निष्क्रिय विश्रांती मिळत असते.
मानसिक विश्रांती
दिवसभर दगदग करून आपण काहीसे चिडचिडे आणि विसरभोळे व्हायला सुरुवात होते. रात्री दमून थकून आपण झोपायला जातो, तेव्हापण आपल्या डोक्यात दिवसभर जे काही झालं, तेच सुरू असतं. रात्री झोपताना देखील आपण आपले विचार बाजूला ठेवून झोपू शकत नाही.
आठ तास झोपून पण आपल्याला झोप पूर्ण झाली नाही, असे वाटत राहतं. बिछान्यावर पडून राहण्याची इच्छा होते. हे आपल्यासोबत कशामुळे होत असेल, याचा विचार कधी आपण केला आहे का ?
मानसिक विश्रांतीचा अभाव हे याचे मुख्य कारण आहे. आता या त्रासातून स्वतःला कसे सोडवायचे ? आपली नोकरी किंवा काम सोडून देणं, हा मार्ग तर आपण अवलंबू शकत नाही. त्यामुळे आपल्या कामाचे एकूण किती तास आहेत, ते पहिले बघा. त्यांचे दोन दोन तासात विभाजन करा. आता प्रत्येक दोन तासांमध्ये एक दहा मिनिटांचा ब्रेक घ्या. आणि हा ब्रेक आपण कधी घेणार आहोत, याचं नियोजन करा . आपल्याला सुट्टी घेण्याचीही बऱ्याचदा गरज असते. त्यामुळे आपण सुट्टी घेणं आवश्यक आहे. रात्री झोपताना जवळ एक डायरी घेऊन झोपा आणि ज्या विचारांमुळे झोप येत नाही किंवा घाबरायला होतं, अशा विचारांची नोंद ठेवा. जेणेकरून त्यावर मात कशी करू शकू, यावर आपण अभ्यास करू शकतो.
सेन्सरी विश्रांती
विश्रांतीचा तिसरा प्रकार आहे , सेन्सरी विश्रांती. दिवसभर सतत लॅपटॉप, कॉम्प्युटर यांच्यासमोर बसून काम करणे, लाईट्स , आजूबाजूला होणारा आवाज , खूप लोकांशी कामासाठी बोलत राहणे , यामुळे आपल्या संवेदनांवर खूप लोड निर्माण होतो. आता तुम्ही म्हणाल, ऑफिसमध्येच फक्त काम केल्याने हे होते का ? कारण सध्या बरेच लोक घरून काम करत आहेत. पण ऑनलाइन मिटींग करूनही आपण या त्रासाला सामोरे जात असतो. यासाठी काम करत असताना काही वेळ, अगदी एक मिनिट तरी शांत डोळे मिटून बसणं फायदेशीर ठरेल. आपले काम पूर्ण संपल्यानंतर झोपण्यापूर्वी स्वतःला इलेक्ट्रॉनिकस् माध्यमातून अनप्लग करून झोपण्यास सुरुवात करा.
क्रिएटीव्ह विश्रांती
क्रिएटीव्ह विश्रांतीचे महत्व सातही विश्रांतीमध्ये सगळ्यात जास्त आहे. अशा प्रकारच्या विश्रांतीमुळे आपल्याला नवीन कल्पना सुचण्यास मदत होते. आपण आपल्याला आवडणाऱ्या एखाद्या शांत रम्य जागी शेवटचं कधी गेला होतात आणि तिथे निवांत कधी बसला होता ते आठवा. बाहेर असणाऱ्या निसर्गाच्या सानिध्यात वेळ घालवल्यानंतर आपल्याला क्रिएटीव्ह विश्रांती मिळत असते. आता फक्त निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवणं म्हणजेच क्रिएटीव्ह विश्रांती नव्हे. तर काम सोडून ज्या गोष्टी , छंद, कला आपल्याला आवडतात ते करणे म्हणजे क्रिएटीव्ह विश्रांतीच . अशा गोष्टी, जिथे आपण व्यक्त होत आहोत असे वाटते , अशा गोष्टी , छंद जोपासण्यासाठी वेळ देणं याचा समावेश क्रिएटीव्ह विश्रांतीमध्ये होत असतो. आपण आपले आठवड्यातील चाळीस तास तर गोंधळून विचार करण्यात घालवत असतो. त्यामुळे आपल्याकडून क्रिएटीव्ह काही होत नसल्याचे पाहायला मिळते.
भावनिक विश्रांती
सतत इतरांना काय वाटेल, यांच्या चिंतेत असण्याने भावनिक विश्रांतीची गरज वाढते. कुटुंबातील व्यक्ती, मित्र, सहकारी आणि बॉसेस यांच्या लेखी योग्य असे वागण्यात प्रचंड ऊर्जा खर्च होते.
अशा वेळेस जो आपल्याबद्दल काहीही मत बनवणार नाही, ज्याच्याशी आपण कोणत्याही विषयावर काहीही बोलू शकतो अशा मित्रांना भेटा/फोन करा. तेव्हाच आपल्याला ‘भावनिक विश्रांती’ मिळेल. आपल्या मनातील गोष्टी बोलता येणं आणि ते ऐकणारा माणूस असणं हे परमभाग्याचं लक्षण आहे.
सामाजिक विश्रांती
भावनिक विश्रांती नंतर आता सामाजिक विश्रांती काय असते ते पाहूयात.
गेल्या काही वर्षात सोशल मीडियाच्या अति वापरामुळे नकारात्मकता प्रचंड वाढली आहे. आपल्या आसपास असणारी माणसे आपण बदलू तर शकत नाही. मात्र जास्तीत जास्त प्रेरणा देणाऱ्या, उत्साह वाढविणाऱ्या, सकारात्मक विचार करणाऱ्या लोकांच्या संपर्कात राहण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे सामाजिक विश्रांती. ज्यांच्याशी दोन मिनिटे बोलल्यानंतर लगेचच उत्साह दुणावतो, अशा लोकांसोबत संपर्कात राहा.
आध्यात्मिक विश्रांती
या विश्रांतीनंतर आध्यात्मिक विश्रांती समजून घेऊया. प्रेम , आपुलकी , स्वीकार करणे या भावना अगदी शारीरिक व मानसिकतेच्या पलीकडे जाऊन खोलवर समजून घेणं, ही आध्यात्मिक विश्रांती. आता ही विश्रांती आत्मसात करण्यासाठी स्वतःपेक्षा इतरांना उपयोग होईल, अशा कामांत स्वतःला गुंतवा , रोजच्या रोज प्रार्थना, ध्यान करा, तसेच आपल्या आवडीच्या सामाजिक कार्यासोबत जोडले जा.
मित्रहो, लक्षात आलं ना? फक्त झोप पूर्ण करून आपण बाकीच्या विश्रांतीच्या गरजा पूर्ण करू शकत नाही. त्यामुळे आता स्वतःसाठी आवश्यक असणाऱ्या विश्रांतीवर लक्ष केंद्रित करा. शारीरिक आणि मानसिक दोन्हीही दृष्ट्या सुदृढ व्हा !
लेखिका :डॉ. मानसी पाटील
संग्राहिका : सौ. गौरी गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ प्रसाद घेतल्याशिवाय कुणीही जायचं नाही ! ☆ श्री प्रमोद वामन वर्तक ☆
☆
प्र सा द !
“प्रसाद घेतल्याशिवाय कुणीही जायचं नाही !’
आपण एखाद्या पूजेला कोणाकडे गेलो असता, तिथल्या यजमानांनी हसत हसत दिलेली ही प्रेमळ तंबी आपल्या सगळ्यांच्याच परिचयाची आहे. आणि जर ती पूजा “सत्य नारायणाची” असेल तर मग काय बोलायलाच नको ! कारण त्या पूजेचा जो प्रसाद असतो तो करण्याची एक विशिष्ठ पद्धत असते, हे आपल्याला ठाऊक आहेच. त्यामुळे त्या प्रसादाला एक वेगळीच चव प्राप्त झालेली असते. गोडाचा शिरा करतांना जे पदार्थ लागतात तेच पदार्थ हा सत्य नारायणाचा प्रसाद करतांना लागतात, पण त्यांचं प्रमाण थोडं वेगळ असतं. त्यामुळंच की काय तो सारखा खातच रहावा असं मला वाटतं, पण प्रसाद हा प्रसाद असल्यामुळे तो निगुतीने पाडलेल्या छोट्या मुदीच्या रूपात, कागदाच्या द्रोणात आपल्या समोर येतो. अशावेळी मग मी धीर करून आणि सत्य नारायणाची क्षमा मागून, यजमानांकडे आणखी एक प्रसादाचा द्रोण मागून घेतो. पण जर पूजेचे यजमान आणि यजमाणिन बाई माझ्या जास्तच परिचयातल्या असतील तर मग माझी प्रसादाची चंगळ झालीच म्हणून समजा ! “वाहिनी काय तुमच्या हाताला चव आहे हो ! असा प्रसाद गेली कित्येक वर्ष या मुखात पडला नाही. निव्वळ अप्रतिम !” असं नुसतं बोलायची खोटी, की लगेच वाहिनीसाहेबांचा चेहरा, प्रसाद करतांना जसा रवा फुलतो तसा फुलतो आणि “भाऊजी एक मिनिट थांबा हं, मी आलेच !” असं म्हणून ती माऊली किचन मध्ये जाते आणि दोन मिनिटात माझ्या समोर प्रसादाचा डोंगर केलेली एक छान डिश माझ्या हातात देते. अशावेळी मग मी सुद्धा मानभाविपणे “अहो काय हे वहिनी, घरी जाऊन मला जेवायचे आहे, एवढा प्रसाद खाल्ला तर…..” “काय भाऊजी एवढ्याश्या प्रसादाने तुमची भूक थोडीच भागणार आहे? काही होतं नाही, आज थोडं उशिराने जेवा.” असं म्हणून दुसऱ्या पाहुण्यांच्या सरबराईला जाते. मग मी सुद्धा फारसे आढे वेढे न घेता त्या डोंगरूपी चविष्ट प्रसादाची चव, जिभेवर घोळवत घोळवत, माझ्या पोकलेनरुपी रसनेने त्याला आडवा करून मनोमन वहिनींना धन्यवाद देतो!
“भक्तांनो गडबड करू नका, रांगेत या! कितीही वेळ लागला तरी महाराज सगळ्यांना प्रसाद देऊन उपकृत करणार आहेत !”
लाऊड स्पीकरवरून महाराजांचा शिष्य सतत घोषणा करत होता. प्रचंड अशा उघड्या मैदानावर सामान्य भक्तगण रणरणत्या उन्हाची पर्वा न करता, आलिशान अशा वातानुकुलीत तंबूमध्ये मखमली गाद्या गिरद्यावर बसलेल्या महाराजांचे दर्शन घेण्यासाठी ताटकळत उभा होता. कित्येक मैलाची पायपीट करून अनेक भक्तगण दुरून दुरून महाराजांची कीर्ती ऐकून आले होते. महाराजांची ख्यातीच तशी होती. कुठल्याही संकटातून महाराज त्यांच्या प्रसादाने भक्तांना मुक्त करत. अगदी ज्यांना मुलबाळ नाही त्यांना सुद्धा महाराजांच्या प्रसादाने मूलं झाल्याच्या बातम्या शहरभर पसरल्या होत्या. अनेक असाध्य रोग महाराजांच्या प्रसादाने बरे झाल्याच्या बातम्या वाऱ्यासारख्या पसरल्या होत्या. अशा प्रभावी महाराजांचे दर्शन आणि त्यांचा प्रसाद घेण्यासाठी इतकी झुंबड मैदानावर उडणं साहजिकच होतं.
VIP लोकांची रांग वेगळी. त्यांच्या गाड्यांच्या ताफ्यासाठी मैदानाचा एक कोपरा राखून ठेवला होता. महाराजांचे अनेक शिष्य आणि शिष्या VIP लोकांचं स्वागत करण्यासाठी सज्ज होत्या. मैदानाला जणू जत्रेच रूप आलं होतं. महाराजांच खटलंच तसं मोठं होतं !
कुणाचा बसलेला धंदा महाराजांच्या प्रसादाने पुन्हा उभा राहून नावारूपाला आला होता. एखाद्या बड्या सरकारी अधिकाऱ्याची बढती, बदली अडली असेल तर महाराजांच्या प्रसादाने ती मार्गी लागत असे. एवढंच कशाला मंत्री मंडळात खाते वाटप करतांना खात्या पित्या खात्यात वर्णी लागण्यासाठी सुद्धा अनके मंत्री महाराजांच्या प्रसादासाठी त्यांच्या पायावर लोटांगण घालीत ! महाराज म्हणजे जणू परमेश्वराचा अवतार आणि त्यांनी दिलेला प्रसाद म्हणजे जणू कुठल्याही संकटावरचा रामबाण उपाय असं समीकरणच झालं होतं !
मुलांनो, पुरे झाला तुमचा खेळ. मुकाट्यानं घरात या नाहीतर माझ्या हातचा धम्मक लाडूचा प्रसाद मिळेल बरं कां !
उन्हाळ्याच्या सुट्टीत मामाच्या गावाला गेल्यावर मुलांना किती खेळू आणि किती नको असं होऊन जात. अगदी दिवेलगणीची वेळ झाली तरी खेळ म्हणून संपत नाही त्यांचा. मग आईचा धम्मक लाडूचा प्रसाद चुकवण्यासाठी मुलं नाईलाजाने घराकडे वळत. कारण आईचा प्रसाद एक वेळ परवडला, पण तिने जर बाबांना सांगितलं तर मग आपलं काही खरं नाही हे तेंव्हाची मुलं चांगलंच जाणून असायची. त्यामुळे आईने बोलावल्यावर “पाचच मिनिटं” असं सांगून मुलं पुन्हा खेळायला लागायची.
आई बाबांच्या हातचा प्रसाद त्यावेळेस एक वेळ ठीक होता, पण शाळेतला गुरुजींच्या हातचा, हातावरचा छडीचा प्रसाद हाताला थोडे दिवस तरी जायबंदी करून जात असे, डोळ्यातून पाणी काढत असे. आणि गुरुजींच्या छडीच्या प्रसादाची जागा हाता ऐवजी पार्श्वभागावर आली तर उठता बसता त्या प्रसादाची आठवण होई. तेंव्हाचे गुरुजी पण हुशार. पार्श्वभागावर प्रसाद देतांना शाळेच्या गणवेशाची अर्धी विजार, त्या मुलालाच पुढून घट्ट ओढून धरायला सांगत आणि मगच छडीच्या प्रसादाचे वाटप करीत. एवढा प्रसाद खाऊन वर पुन्हा वर्गातल्या मुलींसमोर रडायची चोरी! कारण मुली काय म्हणतील याची मनांत भीती. आणि हे प्रकरण घरी कळलं तर, चेरी ऑन द केक प्रमाणे वडिलांच्या हातचा प्रसाद मिळायचा तो वेगळाच !
मे महिन्याची सुट्टी संपतानाच निकाल लागायला सुरुवात होत असते. पूर्वी फक्त दहावी आणि बारावी यांना महत्व असायचे, आता त्यात निट, गेट अशा अनेक परीक्षांची आणि निकालांची भर पडली आहे.
दहावी/बारावी ही वर्षे सर्व विद्यार्थी आणि पालकांच्या आयुष्यात महत्वाची मानली गेली आहेत, जात आहेत आणि पुढेही जातील. दहावी/बारावीची परीक्षा आणि त्यात मिळणारे गुण ही नक्कीच महत्वाचे आहेत, यात कोणाचे दुमत असण्याची गरज नाही, परंतु ही परीक्षा म्हणजे आयुष्याच्या शेवट आहे, यात कमी गुण मिळाले अथवा एखादा विद्यार्थी अनुत्तीर्ण झाला तर त्याचे पुढील भवीतव्य अंधकारमय आहे असे मात्र बिलकुल समजू नये. ‘परीक्षा हा शिक्षणक्रमाचा एक भाग आहे’, इतकेच आपण ध्यानात घ्यावे. विद्यार्थ्याने स्वतःला तपासून घेण्याचा तो एक राजमार्ग आहे. समजा यावेळी कमी गुण मिळाले तर आपले नक्की काय चुकले याचा विचार करून, योग्य व्यक्तीचा सल्ला घेऊन पुन्हा नव्या उमेदीने अभ्यास करावा.
आयुष्याच्या लढाईत शाळेतील गुण फारच कमी वेळा कामास येत असतात. जीवन जगण्याच्या पाठशाळेत शाळेतील गुणापेक्षा मनुष्याच्या अंगातील गुण जास्त उपयोगी पडतात. यातील प्रमुख गुण म्हणजे यश किंवा अपयशाला मनुष्य कसा सामोरा जातो. हा गुण ज्याने आत्मसात केला, तो जीवनाच्या शाळेत नक्कीच यशस्वी होऊ शकेल…
कमी गुण मिळवून पुढील आयुष्यात यशस्वी झालेली अनेक उदाहरणे आपल्याला ठाऊक असतील. पालकांनी इथे एक गोष्ट लक्षात घ्यावी की मुले म्हणजे ‘मार्कांची factory’ नाही. आपण दहावी बारावीत किती गुण मिळवले होते, याचाही विचार करावा.
ज्यांनी परीक्षेत उत्तम यश मिळवले त्यांचे मनःपूर्वक अभिनंदन आणि ज्यांना तुलनेनं कमी गुण मिळाले किंवा जे अनुत्तीर्ण झाले त्यांना मानसिक आधार देण्यासाठी या पत्राचे प्रयोजन आहे.
आपण वाचावे, तसेच सबंधित व्यक्तींपर्यंत हे पत्र पोचेल असा प्रयत्न करावा ही नम्र विनंती.
वाचताना वेचलेले 
विविधा 
इंद्रधनुष्य 
वाचताना वेचलेले 
विविधा 
