☆ चोर – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्री अमोल अनंत केळकर ☆
☆
कालच इयत्ता सातवीची परीक्षा घेतली होती. त्या मध्ये एका विद्यार्थ्याने ‘ चोर ‘ या विषयावर लिहिलेला निबंध ….
” चोर हा अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे “
लोकांना हे खोटे वाटते, पण लक्षात ठेवा…..
चोरामुळे तिजोरी आहे, कपाट आहे, त्यांना लॉक आहे,
चोरामुळे खिडकीला ग्रील आहे, घराला दरवाजा आहे, दरवाजाला कुलूप आहे, बाहेर अजून एक सेफ्टी दरवाजा आहे,
चोरामुळे घराला/सोसायटीला कंपाउंड आहे, त्याला गेट आहे, गेटवर वॉचमन आहे, वॉचमनला वर्दी आहे,
चोरामुळे CCTV कॅमेरे आहेत, मेटल डिटेक्टर मशीन आहेत, चोरामुळे सायबर सेल आहे,
चोरामुळे पोलीस आहेत, त्यांना पोलीस स्टेशन आहे, त्यांना गाड्या आहेत, काठ्या, पिस्तुल आणि बंदुका आहेत, त्यात गोळ्या आहेत,
चोरामुळे न्यायालय आहे, तिथं जज आहेत, वकील आहेत, शिपायापासून कारकून आहेत,
चोरामुळे तुरुंग आहे, जेलर आहे, जेलमध्ये शिपाई आहेत.
मोबाईल, लॅपटॉप, तत्सम इलेक्ट्रिक आणि इलेक्ट्रॉनिक वस्तू तसेच सायकल, बाईक, कार इत्यादी वस्तू चोरीला गेल्यावर माणूस नवीन वस्तू खरेदी करतो, आणि त्यामुळे अर्थव्यवस्थेला हातभार लागतो,
चोर शब्दामुळे भाषेतील साहित्यकृतींमध्ये भर पडण्यास हातभार लागला आहे.
अलीबाबा चाळीस चोर ही कथा, प्रेम कथांमध्ये हमखास येणारा चोरटा कटाक्ष, चित्तचोरटी, क्रिकेट मधील चोरटी धाव व चोराची आळंदी हे गाव… यासारखे शब्दप्रयोग याची सर्वश्रुत उदाहरणं आहेत.
चोराच्या वाटा चोराला ठाऊक /चोरावर मोर /चोराच्या मनात चांदणे /चोर सोडून संन्याशाला सुळावर देणे /काडी चोर तो माडी चोर /चोराच्या उलट्या बोंबा /चोरांच्या हातची लंगोटी/ चोर तो चोर वर शिरजोर/ चोर चोरीसे जाये पर हेरा-फेरीसे न जाये…… यासारख्या अनेक म्हणी… यामुळे मराठी भाषा समृद्ध झाली आहे.
चित्रपटसृष्टीला अर्थ, प्रसिद्धी मिळवून देणारे चोरी मेरा काम / चितचोर /चोर मचाये शोर / चोरोंकी बारात यासारखे अनेक लोकप्रिय चित्रपट… अशा कित्येक घटकांना अस्तित्वात असणाऱ्या “चोर” या शब्दाचं सहाय्य मिळालं आहे.
राजकीय चोरांमुळे मात्र अर्थ-व्यवस्थेला कोणताही फायदा नाही….. ते फक्त स्वतः साठीच जगत असतात.
“अरे ये इकडे ये असा! संबंध शहरात एकशे चव्वेचाळीस कलमाखाली संचारबंदी लागू केली आहे ना? तुझ्या टाळक्यात आलयं कि नाही… दुकानं, चहाच्या टपऱ्या पानपटृया, सलून, दारूची दुकानं, बीयर बार, माॅल, सगळी वाहतूक वगेरे कडकडीत बंद ठेवलं असताना… तू कोण लाॅर्ड माऊंटन लागून गेला आहेस रे? एकटाच बिनधास्तपणे रस्त्यावरून खाली मान घालून हलेडुले चालत निघालास?… काय कुठून चोरून झोकून वगैरे आलास कि काय?…. कोणी आगांतुक बाहेर दिसताच क्षणी पकडून जेलात टाकण्याची आर्डर आहे आम्हाला… आणि असं असून तू कायद्याला धतुरा दाखवून निघालास… एव्हढी तुझी हिंम्मत… बऱ्या बोलानं आता तू चौकीवर चलं… तिथे सायेबच तुला आता कायदा मोडला म्हणून चांगलाच इंगा दाखवतील…. अश्या तंग वातावरणात बाहेर पडताना आपल्या घरच्यांचा थोडा तरी विचार करायला पाहिजे होतास… नशिब तुझं चांगलं कि बाहेर काहीच राडा वगैरे काही झाला नाही… नाही तर कुठे फायरिंग वगेरे झालं असतं आणि त्यात तू सापडला असतास तर आज तुझ्या घरच्यांवर काय आपदा आली असती… किती बिनडोक असशील तू! बघितलसं का या दांडूका कडे हाणू अंगोपांगांवर चार रटृटे.. गप्प गुमान घरात बायका पोरांच्या बरोबर बसून आजचा दिवस छान घालवयाचा सोडून हि अवदसा का आठवली तुला म्हणतो मी… चल चल बोल लवकर आता का दातखिळी बसली तुझी.. आं! “
“अहो हवालदार सायेब.. तुम्ही मला या दांडक्यानं चार रटृटे घाला मला चालेल… हवंतर चौकीत नेऊन जेलात टाका त्यालाही माझी तयारी आहे… कारण मी संचारबंदी चा कायदा मोडला हा गुन्हा मला कबूल आहे… पण पण तुम्ही नुसता पोकळ दम देऊन मला घराकडे पाठवून देऊ नका… अहो आताच तर त्या घरातल्या अवदसेच्या तावडीतून कसाबसा बाहेर निसटलोय… काय सांगू हवालदार साहेब माझी कर्म कहाणी तुम्हाला… अहो तो एकशे चव्वेचाळीस च्या कलमाखाली संचारबंदी या शहारात लागू झाली पण ती आमच्या घरात लागू झाली नाही ना… एरवी महिना महिना भांडंकुंडण करायला नवरा हाती लागत नव्हता तो नेमका या संचारबंदी मुळे आयताच घरात सापडला म्हणून बायकोने जे सकाळपासून तोंडाचा पट्टा सुरू केला तो थांबायलाच तयार नाही… आणि अख्ख्या चाळीला फुकटचा कौटुंबिक मेलोड्रामाचा स्पेशल एपिसोड बघायला भाऊगर्दी जमा झाली… मी चकार शब्द काढत नव्हतो.. हे पाहून तिच्या संतापाचा पारा आणखी वाढला आणि मग धुण्याच्या काठीने माझी धुलाई करण्यासाठी तिने पवित्रा घेतला… एक दोन तडाख्यावर निभावले आणि मी चाळी बाहेर पळत सुटलो… साहेब तुमच्या या एकशे चव्वेचाळीस च्या कलमाखाली संचारबंदीने माझ्या बायकोचं तोंडं काही बंद झालं नाही… आणि जोपर्यंत मी घरात तिच्या समोर दिसणार तोपर्यंत ती मुलूख मैदान तोफ अशी डागत राहणार.. तिच्या पासून बचाव करण्यासाठी म्हणून मी असा जाणून बुजून धोका पत्करला…. आता तुम्हीच काय तो निर्णय घ्या… आणि मला यातून सोडवा म्हणजे झालं… “
“अरे वेड्या कशाला मला लाजवतोस! … माझ्या घरी सुद्धा अगदी हाच नाट्य प्रवेश मगा घडला… आम्हा पोलिसांच्या वर्दीला कधी काळवेळ, सुट्टी नसतेच ना… आताहेच माझ्या बायकोनं देखील माझ्यावर इतकी आगपाखड केली म्हणून मगं मी रागा रागाने त्याच तिरमिरीत बंदोबस्तासाठी बाहेर आलो.. मनात चांगलाच राग खदखदत होता मनात म्हटलं आता जो कोणी रस्त्यावरून दिसेल त्याची खैर करायची नाही… आणि बायकोलाच बदडून काढतोय असं समजून त्याला चांगलचं बदडून काढायचं… मनातला सगळा राग शांत करायचा त्याशिवाय मनाला चैन लागायाची नाही… आणि नेमका तू सापडलास… आपण एकाच नावेतले दोनं प्रवासी… काही नाही रे.. या बायकाच असतात अश्या भांडकुदळ… आपला निभावच लागत नाही… कुठल्याही कलमाखालची संचारबंदी लागू करा पण ती बायकांना लागू होतच नाही… आणि अश्या नेमक्या वेळीच त्यांच्या अंगात मात्र असा काही संचार होतो म्हणून सांगतोस… त्यावेळी आपण बंदी, अगदी जायबंदी होऊनच जातो… आपण समदुखी आहोत हेच खरं… चल मित्रा त्या पुढून बंद असलेल्या चहाच्या टपरीवर मागनं जाऊन एकेक कटींग घेऊ मग तू तसाच कडे कडेनं तुझ्या चाळीच्या वळचणीला जा… आणि मी ड्युटी संपली कि माझ्या काॅलनीकडे जातो… शेवटी आपल्या घराशिवाय सुरक्षीत आधार तिथचं तुला नि मलाही मिळणार आहे गड्या…! “
☆ बालदिन!!☆ श्री संदीप रामचंद्र सुंकले ‘दास चैतन्य’☆
“मुले ही देवाघरची फुले ” ही काव्यपंक्ती माहीत नसेल असा माणूस शोधूनही सापडणार नाही. लहान मुलांमुळेच घराला घरपण येत असते. साधारणपणे प्रत्येकाने याची अनुभूती कमीअधिक प्रमाणात नक्कीच घेतली असेल. आज बरेचसे मानसोपचार तज्ञ मनावरील ताण हलका करण्यासाठी लहान मुलांशी खेळायला सांगतात किंवा त्याच्या समवेत वेळ घालवायला सांगतात. सर्वांचा अनुभव मात्र हाच आहे की लहान मुलांशी खेळताना आपला वेळ कसा जातो ते कळत देखील नाही. त्यांच्याशी खेळता खेळता आपण सुद्धा लहान होऊन जातो आणि आपल्याला पुन्हा एकदा बालपण अनुभवायला मिळतं आणि तेही अगदी अकृत्रिमपणे.
‘बालदिन’ हा फक्त लहान मुलांसाठीच असेल असं मला तरी वाटत नाही. माझ्या मते याचे दोन भाग करता येतील. एक शरीराने लहान असलेली मुले म्हणजे खरी लहान बालके. आणि दुसरे म्हणजे वयाने वाढलेली, जबाबदारीने मोठी असलेली, कर्तृत्वाने मोठी असलेली आणि तरीही आपल्या मनाच्या एका कप्यात स्वतःचे बालपण जपणारी, निरागस मन टिकवून ठेवणारी आणि उपजत असेलेली बालवृत्ती वृद्धिंगत करून जीवनाचा निखळ आनंद घेणारी.
ज्या घरात भरपूर लहान मुले असत त्या घराला गोकुळ म्हणण्याची आपल्याकडे रीत होती किंवा घराचे गोकुळ व्हावे असेही म्हटले जायचे. घराला गोकुळ म्हटले तर त्या घरासाठी भूषणावह असायचे. त्याचा घरातील कर्त्या मंडळींना सार्थ अभिमान असायचा, आनंद असायचा. गोकुळ जर आपण इंग्रजीत लिहायचे झाल्यास असेही लिहिता येईल. Go cool. जिथे जाऊन मनाला निवांतपणा मिळतो, मनःशांती लाभते, गात्र सुखावतात असे स्थान म्हणजे गोकुळ. बालकृष्णाच्या काळात गोकुळवासियांनी याची अनुभूती घेतली आहे. कृष्णलीला पाहून सारे गोकुळ आनंदात न्हाऊन निघत असे. पूर्वी सारी घरे ही गोकुळच होती. घरातील मुलांची संख्या किती आहे यावर घराचे गोकुळ होत नसते तर त्या घरातील वातावरण, परस्पर स्नेह, नात्यांमधील अकृत्रिम स्नेह, बांधिलकी, निष्ठा महत्वाची ठरते. जोपर्यंत घरात गोकुळ होते तोपर्यंत भारतात मानसिक रुग्ण, कौटुंबिक समस्या फारच कमी होत्या किंवा नव्हत्याच. हे गोकुळ जोपर्यंत कार्यान्वित राही तोपर्यंत भारतातील समाज स्वाथ्य नक्कीच टिकून राहील. अर्थात हे सर्व भारतातच शक्य आहे कारण आपल्याकडे सुदृढ आणि उबदार कुटुंब व्यवस्था आहे.
आज काळ बदलला आहे. जीवनशैली आणि एकूण समाजरचना झपाट्याने बदलत आहे. त्यामुळे कुटुंब व्यवस्था टिकविण्याचे मोठे आव्हान आपल्यापुढे आहे. कुटुंब व्यवस्था नीट राहिली तर बालसंगोपन उत्तम रीतीने होईल आणि भावी पिढी निश्चित चांगली निपजेल आणि ‘घडेल’. कुटुंब व्यवस्थेत आईबाबांचे कर्तव्य नुसते जन्म देण्यापर्यंत सीमित नक्कीच नाही तर खरी जबाबदारी जन्म दिल्यानंतरच वाढते. सक्षम ‘आईबाबा’ घडवणे ही काळाची गरज आहे आणि हे आज असलेल्या मुलांमधूनच घडणार आहेत त्यामुळे आजच्या पालकांची जबाबदारी निश्चित वाढणार आहे.
आजच्या पिढीला अनेक आघाड्यांवर लढाई करावी लागत आहे. विभक्त कुटुंब पद्धतीमुळे मुलांची जबाबदारी, करिअर, नोकरीचे/कामाचे वाढलेले तास, पैशाने उपलब्ध होत असलेल्या सुखसोयी आणि प्रत्येक क्षेत्रातील जीवघेणी स्पर्धा या सर्वाचा स्वाभाविक परिणाम घरातील बालकांवर देखील होत आहे आणि भविष्यात नक्कीच होईल. खिश्यात वाढलेल्या पैशामुळे मुलांना पैशाने उपलब्ध असलेली सुखं देण्यात आजच्या काही पालकांना आपली इतिकर्तव्यता वाटते, पण मुलांच्या निकोप वाढीसाठी हे घातक आहे. पालकांनी मुलांसाठी निम्मा पैसा आणि दुप्पट वेळ खर्च करावयास हवा. सध्या मुलांसाठी ‘Value Time’ देण्याची एक नवीन संकल्पना मांडण्यात येत आहे. पण सर्वच वेळ हा quality time करता आला तर अधिक चांगले. त्यासाठीच गोकुळ! ! आणि त्यासाठीच उबदार कुटुंब! ! आणिक एक करता येईल की मुलांशी त्यांच्या इतके लहान होऊन आपण त्यांच्याशी संवाद साधला तर मुलं आपली मित्र होतील. (एका सर्वेक्षणानुसार मुलांशी अर्थपूर्ण संवाद साधण्याचे प्रमाण खूप कमी आहे ). आणि मग मुल आपली जबाबदारी (liability) न राहता ती स्वतः जबाबदार (reliable) होतील. आपल्या कुटुंबाचे एक सदस्य बनतील.
स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान पं. जवाहरलाल नेहरू यांच्या जन्मदिनाचे औचित्य साधून आपल्याकडे ‘राष्ट्रीय बालदिन’ बरीच वर्षे साजरा केला जातो. या निमित्ताने शासकीय आणि अशासकीय स्तरावर विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येते. याला अनुसरून ‘बालके, लहान मुले देशाचे भावी आधारस्तंभ आहेत, त्यांचा विकास व्हावयास हवा’, अशी अनेक वक्तव्य केली जातात. बऱ्याच वेळेस अन्य शासकीय कार्यक्रमाप्रमाणे हा कार्यक्रम देखील ‘उरकला’ जातो.
हा सर्व उपक्रमातील ‘Event’ बाजूला ठेऊन आपण ‘सजग’ होऊन घरात असलेल्या चैतन्यदायी लहान पिढीला साद घालू शकलो तर मग आपल्याला कोणालाही ‘घडवावे’ लागणार नाही, सर्व काही निसर्गक्रमाने होईल. मुलं पालकांवर अकारण आणि अकृत्रिम (Unconditional) प्रेम करतात. ते आपल्या पालकांना आपले आदर्श (idol) मानतात. पालकांनी देखील आपल्यावर तसेच (Unconditional) प्रेम करावे अशी त्यांची माफक अपेक्षा निश्चित असेल. आजच्या बालदिनी हि अपेक्षा पूर्ण करण्याचा प्रयत्न सुरु केला तर त्यांच्यासाठी बालदिनाची ही सर्वात मोठी भेट असेल.
‘बाल’ असलेल्या मनाचे बालपण जपून पुढील पिढीच्या पंखांना बळ देण्याचे काम आपल्याला करता आले तर ‘बाल मनं’ कणखर होतील आणि जीवनातील कोणत्याही परिस्थितीत ‘मन’ स्थिर ठेवण्यात यशस्वी होतील.
निकोप मनातून सदृढ कुटुंब घडेल, सुदृढ कुटुंबातून समाज बलशाली होईल आणि बलशाली समाजच गौरवशाली भारत घडवेल !!
(पूर्वसूत्र- “सी मिस्टर लिमये, फॉर मी हा प्रश्न फक्त पैशाचा कधीच नव्हता. हिअर इज ह्यूज अमाऊंट ऑफ इनफ्लो ऑफ फंडस् रेगुलरली फ्रॉम अॅब्राॅड. हा प्रश्न प्रिन्सिपलचा होता. तरीही वुईथ एक्स्ट्रीम डिससॅटिस्फॅक्शन त्यादिवशी मी त्यांना त्यांच्या म्हणण्यानुसार ८५०/-रुपये पाठवून दिले. इट्स नाईस यू कम हिअर पर्सनली टू मीट मी. सो नाऊ मॅटर इज ओव्हर फॉर मी. सो प्लीज हे पैसे घ्यायचा मला आग्रह करू नका. माय गॉड विल गिव्ह इट टू मी इन वन वे आॅर आदर. “
यात न पटण्यासारखं काही नसलं तरी मला ते स्वीकारता येईना “मॅडम प्लीज. मलाही असाच ठाम विश्वास आहे मॅडम. माय गॉड ऑलसो वुईल स्क्वेअर अप माय लॉस इन हीज ओन वे. प्लीज एक्सेप्ट इट मॅडम. प्लीज फॉर माय सेक”)
त्या हसल्या. अव्हेर न करता त्यांनी ते पैसे स्वीकारले. तरीही ८५०/- रुपये गेले कुठे ही रुखरुख मनात होतीच. पण ती फार काळ टिकली नाही. कारण मी परत येताच सुहास गर्दे सुजाताला घेऊन माझ्या पाठोपाठ माझ्या केबिनमधे आले. जे घडलं त्यात चूक सुजाताचीच होती आणि तिला ती कन्फेस करायची होती.
“समोरची गर्दी कमी झाल्यावर त्या दिवशी सुजाताने ‘लिटिल् फ्लॉवर’ची कॅश मोजायला घेतली होती. ” सुहास गर्दे सांगू लागले. ” पन्नास रुपयांच्या नोटा मोजायला तिने सुरुवात केली तेवढ्यात पेट्रोल पंपाचा माणूस पेट्रोल खरेदीच्या अॅडव्हान्स पेमेंटच्या डी. डी. साठी कॅश भरायला धावत पळत येऊन तिच्या काउंटर समोर उभा राहीला. नेहमीप्रमाणे त्याला डी. डी ताबडतोब हवा होता. कॅश मोजून घेतल्याशिवाय डीडी देता येत नव्हता. कॅश-अवर्स संपत आलेले. त्यात सुजाताला रुटीन मेडिकल चेकअपसाठीची अपॉइंटमेंट असल्याने काम आवरून जायची घाई होती. त्यामुळे ‘लिटिल् फ्लॉवर’ची नुकतीच मोजायला सुरुवात केलेली कॅश नंतर मोजायची म्हणून तिने तशीच काउंटरवर बाजूला सरकवून ठेवली आणि पेट्रोल पंपाची कॅश मोजायला घेतली. त्यात नेहमीप्रमाणे एक रुपयापासून शंभर रुपयापर्यंतच्या नोटांचा खच होता आणि त्याही सगळ्या जुन्या नोटा! ती कॅश गडबडीने मोजून झाली तेव्हा तिच्या लक्षात आले की त्यात आठशे पन्नास रुपये जास्त आहेत. नाईलाजाने पुन्हा सगळी कॅश मोजून तिने खात्री करून घेतली आणि मग शिक्का मारलेल्या रिसिटबरैबर जास्ती आलेले ८५०/- रुपयेही पेट्रोल पंपाच्या माणसाला तिने परत केले आणि ‘लिटिल् फ्लावर’ची कॅश मोजायला घेतली. ती कॅश मोजून झाल्यावर त्यात ८५०/- रुपये कमी असल्याचं तिच्या लक्षात आलं. आधी अर्धवट मोजून बाजूला सरकवून ठेवलेल्या त्या कॅशमधल्या पन्नास रुपयांच्या १७ नोटा पेट्रोल पंपाची कॅश मोजायला घेतली तेव्हा त्यात अनवधानाने मिसळून गेल्याने त्यात ८५०/- रुपये जास्त येत होते. हा घोळ लक्षात येताच सुजाता घाबरली. कारण तोवर पेट्रोल पंपाचा ड्राफ्ट काढायला आलेला माणूस ड्राफ्ट घेऊन परत गेला होता. “
“तो माणूस रोज बँकेत येणार आहे ना? “
“नाही सर. रोज त्यांचे दिवाणजी येतात. शनिवारी ते रजेवर असल्याने दुसऱ्या नोकराला पाठवलं होतं. “
” ठीक आहे, पण पेट्रोल पंपाचे मालक तुमच्या ओळखीचे आहेत ना? त्यांना भेटून त्याच दिवशी हे सांगायला हवं होतं ना लगेच. “
“हो सर.. पण.. ” बोलता बोलता सुहास गर्दे कांही क्षण मान खाली घालून गप्प बसले.
” मी इतर दोन-तीन स्टाफ मेंबर्सना घेऊन शनिवारी लगेच तिथे गेलो होतो सर. पण… “
“पण काय? “
“त्या नोकराने सरळसरळ हात वर केले. ८५०/- रुपये मला परत दिलेच नव्हते म्हणाला. मालकाने त्याला दमात घेतलं तेव्हा पॅंटचे खिसे उलटे करून दाखवत त्याने रडतभेकत कांगावा सुरू केलान्. “
“म्हणून मग तुम्ही मिस्. डिसोझाना फोन केलात? ही चूक कॅश काऊंटिंगमधे झालेल्या चुकीपेक्षा जास्त गंभीर होती सुहास. ” ती कशी हे मी त्यांना समजून सांगितलं. मी त्यांना त्यांचे पैसे परत करायला गेलो तेव्हा तिथं जे जे घडलं त्या सगळ्याची त्यांना कल्पना दिली. ते सगळं ऐकताना सुजाताची मान शरमेनं खाली गेली होती. तिचे डोळे भरून आले होते. ती असहायपणे उठली. न बोलता जड पावलांनी बाहेर गेली.
त्यानंतर पगार झाला त्यादिवशी मनाशी कांही ठरवून सुजाता केबिनचे दार ढकलून बाहेर उभी राहिली.
” मी आत येऊ सर? ” तिने विचारलं. ती बरीचशी सावरलेली होती.
“ये.. बैस. काय हवंय? रजा? ” ती कसनुसं हसली. मानेनंच ‘नाही’ म्हणाली. मुठीत घट्ट धरुन धरलेली शंभर रुपयांची नोट तिने माझ्यापुढे धरुन ती कशीबशी उभी होती.
“हे काय? “
” सर.. ” तिचा आवाज भरुन आला. “तुम्ही होतात म्हणून त्यावेळी मला सांभाळून घेतलंत सर. माझ्याऐवजी तुम्ही स्वतः पैसे भरलेत. त्यावेळेस खरं तर ते मी स्वतः भरायला हवे होते पण तेव्हा तेवढे पैसे नव्हते माझ्याजवळ. आता दर महिन्याला थोडे थोडे करून ते मी परत करणाराय सर… ” ती म्हणाली.
ऐकलं आणि मी मनातून थोडासा हाललो. याच सुजाताबद्दल क्षणभर कां होईना पण माझ्या मनात संशय निर्माण झालेला होता. नशीब रागाच्या भरात मी तो बोलून दाखवला नव्हता. नाहीतर….? नुसत्या कल्पनेनेच मला अस्वस्थ वाटू लागलं. नकळत कां होईना योग्यवेळी योग्य निर्णय घेतल्याचं समाधान त्या अस्वस्थतेइतकंच मोलाचं होतं! घडून गेलेल्या आत्तापर्यंतच्या या सगळ्या प्रसंगांच्या मालिकेचा हा समाधानकारक समारोप आहे असं मला वाटलं खरं, पण ते तसं नव्हतं. मी सुजाताची समजूत घातली. पैसे परत करायची आवश्यकता नाहीये हे तिच्या गळी उतरवायचा प्रयत्न केला. पण तिला ते पटेना. अखेर मिस् डिसुझांना जे उत्स्फूर्तपणे सांगितलं होतं तेच सुजाताला सांगावंसं वाटलं. म्हटलं, “सुजाता, तुला माझे पैसे परत करावेसे वाटले हेच मला खूप महत्त्वाचं वाटतं. पण अशी ओढाताण करून तू ते पैसे परत करायची खरंच काही गरज नाहीये. तुला माझं नुकसान होऊ नये असं वाटतंय ना? मग झालं तर. मिस्. डिसोझांना सांगितलं तेच तुला पुन्हा सांगतो, तू खरंच काळजी करू नकोस. माय गॉड विल गिव्ह इट टू मी इन वन वे ऑर अदर. माझं म्हणणं नाराजीने स्वीकारल्यासारखी ती उठली. मला वाटलं, या सर्वच प्रकरणाला मी योग्य पद्धतीने पूर्णविराम दिलाय. परंतु ते तसं नव्हतं. तो पूर्णविराम नव्हे तर अर्धविराम होता, हे मला कुठं ठाऊक होतं? प्रत्येकाच्याच विचारांचा आणि मनोभूमिकांचा कस पहाणाऱ्या या प्रसंगांचे धागेदोरे भविष्यात घडू पहाणाऱ्या अतर्क्याशी जोडले गेलेले आहेत हे त्या क्षणी कुणालाच ज्ञात नव्हतं, पण पुढे घडू पहाणारं, माझ्या मनावर आनंदाचा अमीट ठसा उमटवणारं ते अतर्क्य योग्य वेळेची वाट पहात होतं हे पुढं सगळं घडून गेल्यानंतर मला समजलं तेव्हा मी अंतर्बाह्य थरारून गेलो होतो! ! इतक्या वर्षानंतर आज ते सगळं असं आठवणंसुद्धा माझ्यासाठी खूप आनंददायी आहे!
सुजाताला तिची समजूत घालून मी परत पाठवलं आणि कामाचा ढीग उपसायला सुरुवात केली. तो दिवस मावळला. पुढचे कांही दिवस रोज नवे नवे प्रश्न सोबत घेऊन येणारे नेहमीचे रुटीन पुन्हा सुरू झाले. तो प्रसंग पूर्णतः विस्मरणांत जाणं शक्य नव्हतंच. पण तरीही वाढत्या कामांच्या ओघात तो प्रसंग, त्याची जाणीव आणि आठवण सगळंच थोडं मागं पडलं. पुढे बरेच दिवस मधे उलटले आणि त्या प्रसंगाची पुन्हा आठवण व्हायला माझ्या आईचं अचानक माझ्याकडे रहायला येणं निमित्त झालं.
मी सोलापूरला फॅमिली शिफ्ट केलेली नव्हती. पण बऱ्यापैकी मोठी आणि सोयीची जागा भाड्याने घेतलेली होती. कधी शाळेला सुट्ट्या लागल्या की आरती/सलिल, तर कधी शक्य असेल तेव्हा आई तिकडे येऊन रहात. आई आली तोवर ‘लिटिल फ्लाॅवर’च्या घटनेला तीन आठवडे उलटून गेले होते. पण आई येणार म्हटलं तेव्हा त्या घटनेची हटकून आठवण झाली त्याला कारण म्हणजे माझ्या बचत खात्यात शिल्लक असलेले ते फक्त पाच रुपये! त्याशिवाय खिशात होती ती जेमतेम दीड दोनशे रुपये एवढीच रोख शिल्लक. आई आल्यावर आमचा दोन्ही वेळचा स्वैपाक ती घरीच करणार म्हणजे आवश्यक ते सगळं सामान आणणं आलंच. हा विचारच त्या घटनेची आठवण ठळक करून गेला. ‘पण आता ते विसरायला हवं. निदान ते सगळं आईला सांगत बसायला तर नकोच. ‘असा विचार करून पाच-सहा दिवसांनी पगार होणार असल्याने तोवर पुरेल एवढ्याच आवश्यक वस्तू मी आणून दिल्या. त्यानंतर खिशात शिल्लक राहिली फक्त शंभर रुपयांची एक नोट!
त्या शंभर रुपयांच्या नोटेतच पुढे घडू पहाणाऱ्या आक्रिताचे धागेदोरे लपलेले होते हे त्याक्षणी मात्र मला माहित असायचा प्रश्नच नव्हता!
☆ पुण्य म्हणजे नक्की काय असतं..?… लेखिका : सुश्री संजीवनी बोकील ☆ प्रस्तुती – श्री मेघ:श्याम सोनावणे ☆
लहानपणी अनेकदा ‘असं का करायचं? ‘ या प्रश्नाला उत्तर असायचं “पुण्य मिळतं म्हणून! ” आणि ‘असं का नाही करायचं’ याचं “पाप लागतं म्हणून” असं उत्तर हमखास मिळायचं. पण पाप आणि पुण्य कसं ओळखायचं याचं उत्तर मनाशी निगडित आहे, नव्हे, पाप आणि पुण्याच्या तारा दुसऱ्याच मनाशी जोडलेल्या आहेत हे सत्य समजायला वयाची कित्येक वर्षे जावी लागली. या अशाच दिवसांची ही गोष्ट!
गणपतीचे दिवस आले की मला ती जेमतेम पाच- पावणेपाच फुटाची बटुमूर्ती आठवते. अवघ्या दु:खाचा प्रदेश जिथवर पसरला असावा आणि समस्त सोशीकपणाची सीमा जिथून सुरू होत असावी असा तो समईतल्या सरत्या ज्योतीसारखा चेहरा आठवतो. सुकत चाललेल्या रोपट्यासारखी, विटकरी लुगड्यातली ती कृश देहयष्टी डोळ्यांसमोर येते. दात नसलेल्या तोंडावरचं ते गोड हसू आठवतं. समोरच्या रस्त्यावरून येणारी-जाणारी माणसे बघत, दाराशी एकटीच बसलेली ती दीनवाणी मूर्ती दिसते. पागोळ्यांमुळे छपराखाली खळगाही व्हावा आणि भरूनही निघावा तसं काहीसं होतं.
तर अशा त्या माझ्या आजेसासूबाई, मनूताई! लहानपणी पायाला गळू झालं. त्या काळाच्या उपायांप्रमाणे त्यावर जळू लावली गेली. का तर जखमेतला अशुद्ध द्रव शोषून घेते म्हणून. थोड्या वेळाने ती ओढून काढायची होती पण कामाच्या नादात घरातली मंडळी विसरली, अशुद्ध रक्तानंतर त्या जळवेने पायातले शुद्ध रक्तही ओढून घेतले आणि मनूताईचा उजवा पाय कायमचा अधू झाला. तरीही लग्न झालं, संसार झाला, मुलंबाळं झाली. पण वयाच्या तिसाव्या वर्षीच वैधव्य पदरी पडलं. मुलं शिकली सवरली पण वृक्ष वाढत रहावा आणि त्याच्या बुंध्याशी असलेल्या पाराला चिरा पडत रहाव्यात तसं होत राहिलं. वृक्षाचा पाचोळा, पारावरचं अश्राप देऊळ निमूट झेलत राहिलं.
माझ्या मुलीचं, सोनलचं बारसं झाल्यावर मी आजींना माझ्याबरोबर पुण्याला घेऊन आले. वैधव्य आल्यानंतर त्या काळी ज्या जनरीती पाळल्या जात असत त्या बिनबोभाट पाळणारा, द्रव्यहीन, कुचंबलेला, कित्येक वर्षे घराबाहेर न पडलेला हा एकाकी, लहानखोरा जीव आनंदाने माझ्याबरोबर यायला तयार झाला यामागचे कारण मला सहजी कळण्यासारखेच होते.
जेवायच्या वेळी त्या खाली बसत आणि आम्ही दोघे डायनिंग टेबलवर. असे दोन- तीन दिवस गेल्यावर मला राहवेना. “आजी तुमचा काही असा नियम आहे का की खाली बसूनच जेवायचं? ” जुन्या धारणांना आपला धक्का बसू नये अशा मर्यादेने मी विचारले.
निर्मळ हसून त्या म्हणाल्या, ” नाही ग, तसं काही नाही, पण सवय नाही आणि मला टेबल उंच पडतं ना! “
त्यांच्या उंचीची अडचण लक्षात आल्यावर मी त्यांच्या खुर्चीसाठी एक चौकोनी, जाड उशी करून घेतली आणि माझे मिस्टर त्यांना उचलून खुर्चीत बसवू लागले.
माहेरून मी सी. के. पी. असल्याने मांसाहारी आहे हे त्यांना माहीत होतं. त्यांना वाटलं होतं की माझ्याकडे रोजच तसा स्वयंपाक असणार. दोन तीन दिवस माझ्या ताटात शाकाहारी जेवण बघून, माझ्याकडे पाहात त्यांच्या सायीसारख्या आवाजात त्या मला हळूच म्हणाल्या, ” संजीवनी, तुझ्या पानात ते ‘तुमचं’ काही दिसत नाही? माझ्यासाठी तुझा पोटमारा करू नकोस हो, तुला हवं ते तू आपली खुशाल करून खात जा. “
मी थक्क झाले. ट्रिपला गेल्यावर माझ्या पानातलं नॉनव्हेज पाहून नाकतोंड वाकडं करणाऱ्या, पलीकडच्या टेबलावर जाऊन जेवणाऱ्या काही मैत्रिणी मला आठवल्या. सासऱ्यांना आवडतो म्हणून (वेगळ्या भांड्यांत, आपल्या परवानगीनेच) करावासा वाटणारा सामिष सैपाक सुरू केल्यापासून पार मागची आवराआवर होईपर्यंत जवळच्या देवळात जाऊन बसलेल्या सासूबाई आठवल्या. ही तर माझ्या दोन पिढ्या आधीच्या, शुद्ध ब्राह्मणी संस्कारात वाढलेली बाई! तिचं मऊ मन माझ्या मनाला एखाद्या शीतल झुळुकीसारखं स्पर्शून गेलं आणि डोळ्यात पाणी भरून आलं.
गणपतीचे दिवस जवळ आले होते. आमच्या घराच्या पाठीमागच्या मंडपात सजावटीची तयारी जोरात चालू होती. खिडकीजवळ एक उंच स्टूल ठेवून त्यावर मी त्यांना बसवत असे. तिथून ते सगळे छान दिसत असे. ती सजावट बघताना त्या म्हणाल्या, ” किती वर्षे ऐकत आले पुण्यातल्या गणपतींबद्दल! फार बघण्यासारखे असतात ना? बरं झालं, बसल्या जागेवरूनच या गणपतीचं तरी दर्शन होईल आता मला. ” ऊन-पावसासारखा त्यांच्या चेहऱ्यावर खंत आणि आनंदाचा लपंडाव पाहिला मी. आपल्या पांगळेपणाची इतकी खंत त्यांना आजवर कदाचित कधीही वाटली नसावी.
आमच्या प्रेमनगर कॉलनीतल्या एकांची रिक्षा होती हे मला ऐकून माहीत होतं. मी संध्याकाळी त्यांच्याकडे गेले. नवा नवाच संसार होता आमचा. सांपत्तिक स्थिती बेताचीच होती. पण त्यांना म्हटले, “काका, गणपतीच्या पाचव्या दिवशी मला रिक्षेतून माझ्या आजेसासूबाईंना गणपती दाखवायला न्यायचे आहे, दुपारी चार ते साधारण सात वाजेपर्यंत. जमेल का तुम्हाला? त्यांना अधू पायामुळे जास्त चालता येत नाही. ” काकांचा होकार आला. ह्यांनी सोनलला सांभाळायची जबाबदारी घेतली आणि बेत पक्का झाला.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी मी आजींना म्हटले, “आजी, दुपारी चार वाजता आपल्याला बाहेर जायचं आहे. सोनलच्या बारशाला घेतलेलं निळं इंदुरी लुगडं नेसून तयार व्हा बरं का. “
आजींचा चेहरा कावराबावरा! बिचाऱ्या कोमट आवाजात म्हणाल्या, ” मला फार चालवत नाही ग संजीवनी. कुठं जायचंय? “
“जायचंय जवळच. ” मी म्हटलं.
बरोबर चार वाजता रिक्षा दारात येऊन थांबली. काकांनी आधार देत आजींना रिक्षेत बसवलं. त्यांच्या अंगाभोवती शाल गुंडाळत मी काकांना म्हटलं, “काका ही तुमची आजी आहे असं समजा. जरा हळूच चालवा आणि कमी गर्दीच्या ठिकाणी अशी रिक्षा थांबवा की आजींना रिक्षेतूनच त्या – त्या गणपतीबाप्पांचं दर्शन होईल. जितकं शक्य आहे तेवढं फिरवाल आम्हाला. “
चांगली माणसं अवतीभवती असण्याचा जमाना होता तो! काकांनी रुकार भरत मान हलवली, रिक्षेला किक मारली आणि आमची बाप्पादर्शन टूर निघाली. बरोबर तिघांना पुरेल असा खाऊ डब्यात भरून घेतला होता. पाणी घेतलं होतं आणि फार पाणी प्यायला लागू नये म्हणून लिंबाच्या गोळ्या जवळ ठेवल्या होत्या.
सातारा रोडवरून निघालेली रिक्षा मजल दरमजल करत सिटी पोस्टाजवळच्या दगडूशेठ हलवाई गणपतीजवळ येऊन थांबली. जवळपास अठ्ठेचाळीस वर्षांपूर्वीची ही गोष्ट! आताइतकी अलोट गर्दी होण्याचा काळ नव्हता तो आणि वेळही साडेपाच-सहाची. रिक्षा चौकातल्या उंच स्टेजच्या पायऱ्यांपाशी येऊन थांबली. तो शालीन थाट पाहून डोळे तृप्त झाले. आजच्यासारखी भव्यदिव्य सजावट तेव्हा नव्हती. डोळे दिपवणारा श्रीमंती, भव्य दिव्य देखावाही नव्हता नि दिखावाही नव्हता. त्या मूर्तीचे महात्म्यच कदाचित तेव्हा भाविकांना जास्त मोलाचे वाटत असावे.
स्टेजवर पाच सहा तरुण गप्पागोष्टी करत बसले होते. त्यांनी, रिक्षेतूनच धडपडत दर्शन घेण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या, भक्तिभावाने हात जोडणाऱ्या नाजुकशा आजींना बघितले. दोघेतिघे पटापट खाली आले आणि त्यातल्या एकाने लहान बाळाला उचलून घ्यावे तसा, तो चिमणासा देह हातांवर उचलून, पायऱ्या चढून चक्क बाप्पांच्या अगदी चरणांपाशी उभा केला. आम्हालाही वर बोलावले. आजवर जिचे त्यांनी फक्त वर्णन ऐकले होते अशी ती सुविख्यात, भव्य मूर्ती, इतक्या जवळून, याचि देहि याचि डोळा बघताना, तिच्या पायांजवळ डोके टेकवताना आजींच्या सुरकुतल्या गालांवरून घळाघळा आसवांच्या धारा ओघळत होत्या आणि मी बाप्पांच्या ऐवजी आजींचा अश्रूंतून वाहणारा आनंद आनंदाने बघत होते. किती रूपात दिसतो नाही देव आपल्याला?
रिक्षेत बसल्यावरही किती तरी वेळ वाहात होते ते थकलेले वयस्क डोळे! माझा घट्ट धरून ठेवलेला हातच काय ते बोलत होता. मागे वळून काकांनी म्हटले, ” काय आजी, खूश ना? अहो दगडूशेठ गणपतीच्या पायांना हात लावायला मिळाला तुम्हाला! असं पुण्य कुणाला मिळतं का? ”
आजी डोळे पुसत म्हणाल्या, “अहो, माझ्यासारख्या लंगड्या बाईला कधी पुण्यातले गणपती बघता येतील असं जल्मात वाटलं नवतं. देव तुम्हा दोघांचं खूप कल्याण करेल हो! मला देव दाखवलात तुम्ही! “
तोवर न उमजलेली, ‘ एकाच्या आनंदाच्या कारणाच्या तारा दुसऱ्या मनाच्या मुळाशी जुळल्या की तिथे जे झंकारतं ते पुण्य असतं ‘ ही व्याख्या तेव्हा आकळली मला आणि त्यासाठी फार काही तप करावं लागत नाही ही गोष्टही कळलीच! !
लेखिका : सुश्री संजीवनी बोकील
प्रस्तुती : मेघ:श्याम सोनावणे .
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
सिद्धावस्था प्राप्त झालेल्याची स्थिति या चरणात भगवंतांनी सांगितली. अखिल चराचराशी एकरुपता, अभिन्नत्व, ऐक्याचे म्हणा, वर्णन यात आले.
देवाचे नि प्रसन्नपणे l
जे जे घडेल बोलणे l
ते ते अत्यंत श्लाघ्यवाणे l
या नांव प्रासादिक ll
….. अशा ज्या संतांनी प्रत्यक्ष परमेश्वराशी संवाद साधला व ज्यांनी प्रासादिक वाणीने आपल्यासारख्यांच्या आत्यंतिक हितासाठी (श्रेयस् ) कमीत कमी व सोप्या शब्दात जो उपदेश केला तो आपल्यापुढे ठेवावा म्हणून हा लेखनप्रपंच.
अवघी भूते साम्या आली l
देखिली म्यां कै होती l
विश्वास तो खरा मग l
पांडुरंग-कृपेचा ll
*
माझी कोणी न धरू शंका l
ऐसे हो कां निर्द्वंद्व l
तुका म्हणे जे जे भेटे l
ते ते वाटे मी ऐसे ll
…… सर्व भूते एकरूप आहेत असे माझ्या डोळ्यांना जेंव्हा दिसेल, तेंव्हाच माझ्यावर पांडुरंगाची कृपा झाली असे मी समजेन. माझ्याविषयी कोणालाही जरासुद्धा शंका, भय वाटू नये अशी द्वंद्वरहित स्थिती झाली पाहिजे. आपल्या अभंगात संत तुकाराम महाराज म्हणतात जी जी वस्तू दिसेल ती ती माझेच रूप आहे असे वाटले पाहिजे. समर्थ हेच सांगतात…..
कदा ओळखीमाजी दुजे दिसेना l
मनी मानसी द्वैत कांही वसेना l
बहुता दिसा आपुली भेटी झाली l
विदेहीपणे सर्व काया निमाली ll
एकदा तुकाराम महाराज ज्ञानोबांच्या दर्शनासाठी जात असताना वाटेत शेतात झाडाखाली पक्षी दाणे टिपत होते. महाराजांना पाहून सर्व पक्षी उडाले. तुकारामांना वाईट वाटले, त्यावेळी त्यांच्या मुखातून हा अभंग निघाला. जो पर्यंत पक्षी पुन्हा अंगावर येऊन बसत नाहीत तोपर्यंत महाराज प्राणायाम करून निश्चल उभे राहिले. शेवटी महाराजांचा प्रेमभाव, विश्वात्मक भाव प्रकट झाला.. म्हणजेच किंबहुना चराचर आपणचि झाला असे झाले हे ओळखून सर्व पक्षी पुन्हा खांद्यावर बसले व झाडावर नि:शंक होऊन जसे खेळतात तसे खेळू लागले, तेंव्हा महाराजांचे समाधान झाले.
संत एकनाथ यांचे गाढवाला पाणी पाजणे, संत नामदेवांचे कुत्र्याने चपातीची चवड नेली असता त्यांच्या मागोमाग तुपाची तामली घेऊन धावत जाणे हा समदर्शी भाव झाला. गाढव, कुत्रा आपण म्हणतो, त्यांना त्यांतील चैतन्य दिसले. माऊलींनी निर्जीव भिंत चालवणे, ध्रुवाने प्राणायाम केल्यावर विश्वाचा श्वास थांबणे, कृष्ण गाई- वासरांना रानात नेत असताना वाटेत काटे-कुटे दगड धोंडे टोचत असता त्याचे दु:ख गोपीना होणे … हे सर्व चराचरात्मक भाव जागृत झाल्याचे द्योतक आहे. भगवद्गीता हेच प्रतिपादन करते…
विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनी l
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिता: समदर्शिन: ll
सिद्धावस्था अजूनही प्राप्त न झालेल्या साधकाचे मनोरथ सांगून थांबतो……
गंगातीरे हिमगिरीशिला बद्धपद्मासनस्य
ब्रह्मज्ञानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य l
किं तैर्भाग्यं मम सुदिवसै: यत्र ते निर्विशंका:
कण्डूयन्ते जरठ हरिणा श्रुंगमंके मदीये ll
….. गंगेच्या तीरी हिमालयाच्या सान्निध्यात बसून पद्मासन इ. आसने सिद्ध करून घेतली, ब्रह्मज्ञानाचा अभ्यास करता करता योगनिद्रा प्राप्त झाली. पण माझ्या जीवनात तो सुदिन केंव्हा येईल जेव्हा हिमालयातील हरिणे निर्भय होउन आलेली खाज कमी करण्यासाठी आपली शिंगे माझ्या मांडीवर घासतील …. तो मंगलदिन.
☆ “मला दुबईत भेटलेले पु. ल. …” – लेखक : श्री प्रशांत कुलकर्णी ☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆
८ नोव्हेंबर. पुलं चा वाढदिवस. त्यानिमित्ताने पुलंनी दुबईच्या महाराष्ट्र मंडळात कथा कथनाच्या रूपाने पहिला परदेश दौरा केला. त्यावेळी त्यांच्या कार्यक्रमाला उपस्थित राहण्याचे भाग्य मला मिळाले. त्यांचा सहवास लाभला. 1982 सालची ही आठवण.
दुबईच्या एअरपोर्ट समोर त्यावेळचे दुबई इंटरनॅशनल हॉटेल चे भव्य सभागृह दुबई महाराष्ट्र मंडळाच्या सभासदांनी खच्च भरले होते. सर्वांना उत्सुकता होती ती महाराष्ट्राचे लाडकं व्यक्तिमत्व पु. ल. देशपांडे यांना डोळे भरून पाहण्याची. आतापर्यंत पुस्तकातून भेटलेले पुल प्रत्यक्ष भेटणार होते. ‘हसवण्याचा माझा धंदा’ या कार्यक्रमातून ते आपल्या काही कथा साभिनय सादर करणार होते. या आधी पुलंना वाऱ्यावरची वरात, बटाट्याची चाळ या सारख्या प्रयोगातून बघितलेले ही काही भाग्यवंत मंडळात होतेच. त्यांच्या कडून पुलं बद्दल खूप काही कौतुकास्पद गौरव उदगार कानी आले होतेच. पण आज मात्र मंडळाचे पदाधिकारी कॉलर ताठ करून फिरत होते. त्याला कारणही तसेच होते. मंडळाच्या आठ वर्षांच्या इतिहासात प्रथमच भारतातून एका नामवंत कलाकाराला आमंत्रित करण्यात आले होते. आणि तो कलाकार सर्वांचे आवडते पुलं असावे हा एक सुंदर योगायोग होता. तत्पूर्वी मंडळाचे कार्यक्रम हे स्थानिक कलाकारांचे नाटक, गणेशोत्सव, वार्षिक सहल यापुरते मर्यादित असायचे. पण यावर्षी पुलं ना आमंत्रित करून मंडळाने एका नवीन पर्वाला सुरुवात केली होती. त्या पर्वाचे साक्षीदार होण्याचे भाग्य ज्या सभासदांना लाभले ते हा क्षण डोळ्यात साठवून आयुष्यभर आठवण म्हणून जपून ठेवणार होते. (पुलं च्या ‘चित्रमय पुलं’ या पुस्तकात पुलं च्या दुबईतील पहिल्या वहिल्या परदेश दौऱ्याच्या पोस्टर च फोटो अंतर्भूत केला आहे. )
कार्यक्रमाला सुरुवात झाली. सुरुवातीलाच सांगण्यात आले की ‘जर कोणी हा कार्यक्रम रेकॉर्ड करताना आढळला तर कार्यक्रम थांबवण्यात येईल व टेपरेकॉर्डर जप्त करण्यात येईल. ‘उपस्थित या अनाउन्समेंट चा अर्थ लावत असतानाच कार्यक्रमाला सुरुवात देखील झाली. पुढचे दोन अडीच तास सभागृह हशा टाळ्यांनी एवढे दणाणून गेले की मगाचच्या अनाउन्समेंटचा सर्वांना विसर पडला.
कार्यक्रम पार पडल्यावर पुलं पण खुश होते. आखाती देशातील त्यांचा पहिलाच कार्यक्रम अत्यंत यशस्वी झाल्याचे समाधान त्यांच्या चेहऱ्यावर झळकत होते. प्रेक्षकांच्या गराड्यात असताना कोणीतरी मगाचच्या अनाउन्समेंट विषयी विचारले, तेव्हा पुलं म्हणाले, ” अहो, त्याचे काय आहे, कधीतरी अशा कार्यक्रमात बोलण्याच्या नादात विनोदाने एखादया नेत्याविषयी विनोद म्हणून काहीतरी बोलले जाते. ते तेवढ्यापुरतेच घ्यायचे असते. पण काही जण असे कार्यक्रम रेकॉर्ड करून त्या नेत्यापर्यंत पोहोचवतात, पुलं तुमच्याबद्दल जाहीरपणे असे बोलतात. असे सांगून कान भरले जातात. मग तो नेता नाराज होतो. म्हणून मला अशी काळजी घ्यावी लागते. ” पुलं च्या या खुलाशाने मात्र या सभासदांचे समाधान झाले आणि पुढील आठ दिवसांचा पुलं चा दुबई मुक्काम दिलखुलास होणार याची खात्री पटली. पण यात आणखी एका आनंदाची अचानक भर पडणार आहे याची कोणाला कल्पना होती?
दुसऱ्या दिवशी शुक्रवारी सकाळी सात वाजता दुबई प्लाझा हॉटेल मध्ये पुलं चा पेटीवादनाचा आणि सभासदांसोबत गप्पांचा प्रोग्राम ठरला होता. पण त्यावेळी मिळालेल्या पेटीचे आणि पुलंचे सूर काही जुळले नाहीत. म्हणून पेटी बाजूला सारून पुलं गप्पा मारायला बाह्या सरसावून बसले. तेवढ्यात तिथे त्याकाळच्या रेडिओवरचे बादशाह, निवेदक अमीन सयानी यांचे आगमन झाले. त्याचे झाले असे की रेडिओच्या काही कामानिमित्त अमिनजी शारजाला होते. त्यांना पुलं दुबईत असल्याचे समजल्यावर ते पुलं ना भेटायला आले होते. दोघांची दिल्लीत ऑल इंडिया रेडिओ पासूनची ओळख होती. पुलं त्यांना सिनियर म्हणून पुलं ना ते ‘दादा’ म्हणत होते. मग तेही पुलंच्या बाजूला मांडी घालून बसले आणि दोघांच्या अनौपचारिक गप्पांना सुरुवात झाली. साक्षीदार होतो आम्ही. हातात माईक येताच अमीनभाईंनी पुलं ना काहीतरी प्रश्न विचारताच पुलं पटकन हात जोडत म्हणाले, ” ए बाबा, मेरा interview वगैरे मत लेना! ”
हसत हसत अमिनभाई म्हणाले, ” खैर, दादा अब तो छोड देता हुं, लेकिन इंडियामे मिले तो नही छोडूंगा! “ मग थोडा वेळ गप्पा मारून ते निघून गेले. त्यानंतर मात्र पुलंचे सभासदांच्या घरी जेवणाचे वार लागले. रोज कोणा ना कोणाकडे तरी आमंत्रण असायचे. जेवणाबरोबर गप्पांचा फड पण रंगायचा.
एकदा एकाकडे असाच जेवणाचा बेत ठरला होता. पुलं वेळेवर हजर होते. गप्पा सुरूच होत्या. पण जेवणाची वेळ टळून चालली होती. कोणीतरी यजमानांना जेवणाची आठवण करून दिल्यावर ते म्हणाले,
‘एक मित्र येणार होते त्यांची वाट पाहतोय. ‘ पुलं पटकन मिश्कीलपणे म्हणाले, ‘ मलाच जेवायला बोलावलंय ना? ‘ त्या प्रश्नातच यजमानांना काय समजायचे ते समजले.
एके दिवशी पुलंच्या प्रकाशकाचे एक स्नेही पुलं ना भेटायला आले आणि घरी चलण्याची गळ घालू लागले. बोलता बोलता पुलं ना म्हणाले, ” माझ्याकडे B & O ची म्युझिक सिस्टिम आहे, त्यावर तुम्हाला कुमारांचे गाणे ऐकवतो. कुमारांचे गाणे कोळून प्यालेले पुलं म्हणाले, “अहो, गाणे जर समजत असेल तर साध्या टेपरेकॉर्डरवर देखील चांगले वाटते. त्यासाठी म्युझिक सिस्टिमच कशाला हवी? “ असे बोलून पुलं नि त्याला कसेबसे (पि)टाळले.
पुलं च्या सहवासातले ते दिवस हा हा म्हणता सरले. जाताना मंडळाच्या अध्यक्षांनी मानधनाची ठरलेली बिदागी म्हणून 1001 दिरहामचे पाकीट पुलं च्या हातात ठेवले. पुलं नी ते बघितले आणि अध्यक्षांना म्हणाले, ” तुमचा काहीतरी गैरसमज झालेला दिसतोय. मी मानधन 1001 रुपये असे सांगितले होते. दिरहाम नाही “. (त्यावेळी 1 दिरहाम ला 2 रुपये असा exchange rate होता. )
अध्यक्षांनी नम्रपणे सांगितले की “ हो आम्हाला माहीत आहे पण आम्ही आनंदाने ही बिदागी तुम्हाला देतोय”. सांगितलेल्या रकमेपेक्षा दुप्पट रक्कम मिळत असतांना पुलंचा हा सालस प्रामाणिकपणा सर्वाना स्पर्शून गेला.
दुबईहून गेल्यानंतर काही दिवसांनी पुलं चे पत्र आले त्यात सर्वांचे आभार मानत असताना पुलंनी लिहिले होते की …. ” लहानपणी आयुष्यात वारावर जेवायची वेळ कधीच आली नव्हती.. ती पाळी दुबईत आली आणि तेव्हा प्रत्येक भगिनींच्या घरी जेवायला जाताना भाऊबीज असल्यासारखे वाटत होते. “
एका घरी गप्पा मारताना पुलं असेच सहज म्हणाले होते, “ तुम्ही वसंतराव देशपांडेंना बोलवा. मी त्यांच्या बरोबर पेटी वाजवायला येईन. ”सर्वांना ही कल्पना पसंत पडली होती. पण हे होणे नव्हते. पुढच्याच वर्षी वसंतराव गेले अन ती कल्पना पोरकी झाली. शेवटी प्रत्येक कार्यक्रमाचे पण नशीब असते!
असाच एक कार्यक्रम पुलं च्या पंचाहत्तरी निमित्त दुबईत करायचा ठरला. नावही पुलंना साजेसेच दिले गेले “पुलंदाजी”.. पुलंच्या साहित्यावर कार्यक्रम करायला त्यांनीही आनंदाने परवानगी दिली. कार्यक्रमानंतर ठरलेले मानधन द्यायला मित्र त्यांच्याघरी गेला. त्या दिवशी तारीख होती 6 डिसेंबर (बाबरी मशीद घटनेचा दिवस). बोलता बोलता पुलंना त्या तारखेची आठवण होऊन ते सुनीताबाईना म्हणाले,
“अगं, आज त्या बाबरी मशिद चा वाढदिवस ना? “ सुनीताबाईना त्या घटनेचा वाढदिवस हा उल्लेख आवडला नाही. तसे त्यांनी म्हणताच पुलं पटकन म्हणाले, “ठीक आहे, वाढदिवस नाही तर ‘पाडदिवस’ म्हण हवे तर. ”
त्या वयातही पार्किन्सन्स च्या आजाराने ग्रासलेल्या पुलंची विनोदबुद्दी, हजरजबाबीपणा शाबीत राहिला होता.
पुलं च्या सुरुवातीच्या काळातील पुस्तकांवर पारल्यातील घराचा अजमल रोड असा पत्ता असे. यानंतर पुण्याला गेल्यावर 777 रुपाली असा झाला आणि नंतर मालती माधव. घर बदलत गेले तसे त्यांचे पत्तेही बदलत गेले पण पत्याचा धनी मात्र एकच होता… ‘ पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे ‘!
… आता चौवीस वर्षें झाली ह्या धन्याचा पत्ता बदलून पण पत्त्याचा धनी आमच्या मनात कायमचा घर करून बसलाय.
☆
लेखक : श्री प्रशांत कुलकर्णी, अबुधाबी
प्रस्तुती : श्री सुनीत मुळे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ मराठीचे भवितव्यः आपली जबाबदारी… ☆ डाॅ. मधुवंती कुलकर्णी ☆
“मराठी” शब्द उच्चारताच डोळ्यासमोर उभा रहातो तो महाराष्ट्र ! कारण महाराष्ट्राची मायबोली मराठी आहे. या मायबोलीचे भवितव्य आणि आपली जबाबदारी या विषयावर आज वाचन प्रेरणा दिनाच्या निमित्ताने, डॉ. ए. पी. जे. अब्दुलकलाम यांना अभिवादन करून आपण विचार करूया.
भारतात फक्त तमिळ, तेलगू, संस्कृत, ओडिया, मल्याळम्, कन्नड या सहा भाषांना शासनाच्या निकषांवर आधारित अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला आहे. पण मराठीला “अभिजात भाषेचा दर्जा अद्याप मिळाला नाही याचा खेद अनेक मराठी भाषिकांना वाटतो. मराठीला दोन हजार वर्षांचा इतिहास आहे. पूर्वी गुजरात, पंजाब, तमिळनाडू, बंगाल, कर्नाटक इ. राज्यांमध्ये मराठी भाषा संतानी पोहोचवली. महाराष्ट्रातील संत साहित्याला आजही जगभरात स्थान आहे. म्हाइंभटांचे लीळाचरित्र, ज्ञानेश्वरांची “माझा मऱ्हाटाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेही पैजा जिंके||” असे म्हणणारी भावार्थदीपिका किंवा ज्ञानेश्वरी, संत एकनाथांचे, चोखामेळ्याचे अभंग, तुकारामांची गाथा, दासबोध, पतंजली साहित्यावरील ग्रंथ, गोमंतकीय साहित्य, कोकणी साहित्य यांचे मराठी भाषेतील योगदान महत्त्वपूर्ण व दर्जेदार आहे. या सर्वांनी भाषाप्रसारणाबरोबरच समाज प्रबोधनही केले.
एवढा भरीव इतिहास असलेल्या मराठी भाषेला “भवितव्य नाही असे म्हणावे तरी कसे?” अभिजात नाही म्हणून आर्थिक, सांस्कृतिक, गौरवात्मक तोटे असतीलही पण तिचा ऱ्हास कधीच होणार नाही. आपण सर्वानी भाषा टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्न करूया.
कवी सुरेश भट म्हणतात, “लाभले आम्हांस भाग्य बोलतो मराठी”! यांच कवितेत त्यांनी म्हणले आहे, “शेवटी मदांध तख्त फोडते मराठी”. सह्याद्रीच्या सिंहाने, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दिल्लीचे तख्त फोडण्याबरोबरच “प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदित॥ साहसुनोः शिवस्यैषा मुद्राभद्रायराजते॥” या शिलालेखाची मुद्रा निर्मिती केली आणि “मराठी भाषा शब्दकोश” तयार करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी इंग्रजी भाषेतील शब्दांना कितीतरी मराठी प्रतिशब्द दिले. अशी ही महाराष्ट्राची “मराठी मायबोली” उज्ज्वल भवितव्याकडेच वाटचाल करणार हे नक्की.
या उज्ज्वल भवितव्यासाठी शासन, मंत्रीमंडळे, मान्यवर साहित्यिक यांनी पुढील कार्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत.
१. देशभरात महावि‌द्यालये, वि‌द्यापिठे यांमधून विविध सांस्कृतिक केंद्रे उभारता येतील.
२. मराठी जागतिक स्तरावर नेण्यासाठी भारताबाहेरील वि‌द्यापीठात, शाळांमधून ऐच्छिक विषय म्हणून मराठी शिकवले गेले पाहिजे. उदा. लंडन येथील वि‌द्यापीठात संस्कृतचे केंद्र आहे.
३. सर्व देशांमधून आज महाराष्ट्रीयन्स आहेत. त्यांच्या मुलांना मराठी शिकण्यासाठी ऑनलाईन सोयीची कार्यवाही झाली पाहिजे. मराठी भाषेसाठी प्रमाणपत्र परीक्षा ठेवायला हव्यात.
४. एकत्र कुटुंब पद्धती मराठी भाषेसाठी अत्यावश्यक आहे. घरात आजी आजोबांनी मुलांवर मराठी भाषेचे संस्कार केले पाहिजेत. यासाठी कथाकथन, भेंड्या खेळणे, ओव्या, उखाणे, म्हणी, हादगा, गणपती गौरी, कवी संमेलन, वाचन कट्टा, ग्रंथालये, भजनी मंडळे, नाटक, सिनेमा यांचा प्रभावी वापर केला पाहिजे.
५. सध्या इंग्रजीला जागतिक भाषेचा दर्जा मिळाला असल्यामुळे मुलांना इतर राज्यांत, परदेशात पाठविण्याचा दृष्टीने इंग्रजी माध्यमातून शिक्षण देण्याकडे कल अधिक आहे. पण “ज्ञानरचनावाद” स्वभाषेतूनच होतो. म्हणून मराठीतून संकल्पनानिर्मिती, आकलन, संकलन इ. गोष्टीवर भर देण्यासाठी पुस्तक निर्मिती आवश्यक आहे.
६. मराठी शाळांमधील विद्यार्थी संख्या घटते आहे पण घरात अद्याप तरी मराठी बोललं जातं. मराठी विषय म्हणून शाळेत अभ्यास केला जातो या पार्श्वभूमीवर मुलांना मराठी पुस्तके, ग्रंथालये, कार्यक्रम उपलब्ध करून द्यावेत.
७. सर्वच ठिकाणी माध्यमांच्या नको त्या घुसखोरी मुळे योग्य संस्कार मुलांवर होत नाहीत पण याच माध्यमांच्या योग्य वापरातून, मराठी साहित्य प्रसारणातून मुलांमध्ये गोडी वाढविता येईल.
८. शाळांमधून “मराठी भाषा प्रयोगशाळा” निर्मिती करता येईल. मराठीतील उच्चार, पाठांतर, नवनिर्मिती यांवर भर देता येईल. यासाठी शासन अनुदान उपलब्ध झाले पाहिजे.
९. मराठीची गोडी वाढविल्यास विद्यार्थी कविता लेखन, कथालेखन, ललित लेखन, विचार संकलन, संमेलन सहभाग इ. गोष्टी शिकतील.
आणि….
मराठी पुढील पिढीकडे जशी आहे तशी हस्तांतरित होईल. . . मग भवितव्य उज्ज्वलच असेल, नाही का?
मी नवी मुंबईहून नाशिकच्या मार्गाला लागलो. रस्त्यामध्ये काही पाड्यांना भेटी देत सायंकाळपर्यंत नाशिकला जावं, हा बेत करून मी जात होतो. शहापूरजवळच्या एका पाड्यावर थांबलो. तिथल्या काही शेतकरी बांधवांशी बोलत होतो. निवडणुका, सरकार, स्थानिक पातळीवरील राजकारण आणि त्यात भरडली जाणारी ही सगळी पाड्यावरची माणसं आहेत, हे मी अनुभवत होतो. त्या पाड्यावर मी काही शेतकऱ्यांशी बोलत असताना एक छोटासा टेम्पो त्या गावात आला. टेम्पोला पाहून सगळे लोक हातामध्ये तांब्या, बाटली, ग्लास घेऊन टेम्पोच्या दिशेने जात होते.
मी माझ्या बाजूला उभ्या असलेल्या शेतकऱ्याला म्हणालो, “ही मंडळी अशी पळतात का? ’’ ते म्हणाले, “काही नाही, दूध आलेय. ते दूध आणण्यासाठी जात आहेत. ’’ मला वाटले, की दूध विक्रीसाठी कोणीतरी घेऊन आले असेल, पण तसे नव्हते. ते दूध तिथे मोफत वाटले जात होते. मी माझ्या बाजूला असलेल्या माणसाला परत म्हणालो, की ही माणसे फुकट दूध देतात का, पैसे घेत नाहीत? तो म्हणाला, ‘मानस’ नावाचा शेतीचा फार्म आहे. त्या ठिकाणी असणाऱ्या गाईचे दूध रोज काढून आसपासच्या आदिवासी पाड्यांवर, गावांमध्ये वाटले जाते.
मला त्या व्यक्तीचे ऐकून आश्चर्य वाटले. मी त्या टेम्पोवाल्याला म्हणालो, “तुम्ही हे दूध रोज वाटप करता का? ’’ ते म्हणाले, “नाही, दोन ते तीन दिवसांत आम्ही दूध एकत्रित जमा करून वाटप करत असतो. ’’ तुमचा फार्म कुठे आहे? मी पुन्हा त्याला विचारले, तो म्हणाला, “१५ किलोमीटर अंतरावर आहे. ’’ मी त्या फार्मचा पत्ता घेतला आणि तिथे लोकांशी बोलून त्या फार्मच्या दिशेने निघालो. शहापूरवरून पुढे जाताना साजिवली येथे भातसा धरणाच्या अगदी जवळ असलेले हे `मानस कृषी शेती’ असा मोठा बोर्ड लावलेला आहे. मी ओळख सांगून आतमध्ये प्रवेश केला.
एका झोपडीमध्ये एक व्यक्ती आदिवासी महिलांना धान्य वाटप करताना मी पाहिले. मी तिथं गेलो आणि मागे चुपचापपणे उभा राहिलो. सर्व महिलांना धान्य दिल्यावर ती व्यक्ती म्हणाली, ‘‘ ज्या गरजू आणि कुपोषित बालकांच्या आई आहेत त्यांच्यासाठी आम्ही हे धान्य देण्याचे काम करत असतो. आपल्या अवतीभवती असलेल्या अनेक गरजवंत महिला यांना या संदर्भात सांगा. ’’ त्या महिलांनी डोक्यावर बॅगा उचलल्या आणि त्या आपल्या घराच्या दिशेने निघाल्या.
त्यातल्या मी दोन महिलांशी बोलत होतो, त्यामध्ये गीता नावाची महिला मला म्हणाली, ` या जमान्यात कोण कोणाला मदत करते बाबा, ही माणसे पुढाकार घेऊन काहीतरी चांगले काम करतात, ’ दुसऱ्या जमुनाबाई म्हणाल्या, `गेल्या अनेक वर्षांपासून ही माणसे धान्य वाटप करण्याचे काम करतात. याच शेतामध्ये पिकलेले, इथेच देण्याचे काम त्यांनी हाती घेतले. प्रत्येक वेळेला धान्य देण्यासाठी येणाऱ्या महिला वेगवेगळ्या असतात. वेगवेगळ्या भागातल्या असतात. काळ नेहमी आम्हा गरिबाची परीक्षा घेतो. कधी आजारपण लहान मुलाभोवती असते, कधी म्हाताऱ्या माणसाचा जीव जातो. अशा स्थितीत ही माणसे देव म्हणून आमच्या आसपास असणाऱ्या सर्व पाड्यांवर जातात. सर्वांना भेटून मदत करतात. मी कुपोषणामुळे चार मुलांना मुकले. आता आई-बाबा आणि अपंग असलेल्या पतीला मी सांभाळते. ’
जी व्यक्ती धान्य वाटप करत होती त्या व्यक्तीजवळ जाऊन मी त्यांना नमस्कार केला. त्यांच्याशी बोललो. त्यांच्याकडून तिथे चालणाऱ्या सगळ्या उपक्रमाविषयी माहिती घेतली. मी ज्यांच्याशी बोलत होतो त्यांचे नाव व्यंकटेश जोशी (९४२३१३६६०४), ते ‘मानस’चे संचालक होते. मूळचे नांदेड जिल्ह्यातील धर्माबादचे असणारे जोशी यांनी त्यांच्या अनेक सहकारी मित्रांच्या मदतीने २५० एकर शेतीत सजीव शेतीचे प्रयोग करण्यासाठी पुढाकार घेतला. त्यात स्वतःला वाहून घेतले. जगात शेतीबाबत होणारे सर्व प्रयोग येथे होतात. देशभरातून शेतकरी येथे प्रशिक्षण घेण्यासाठी येतात.
गुजरात येथून गिरनार महाराज यांच्याकडून आणलेल्या पाचशे गीर गाई आहेत. या गाईचे दूध विक्रीसाठी नाही तर आसपासच्या गावांतल्या गरीब, कष्टकरी यांना वाटण्यासाठी आहे. गोमूत्रापासून पिकासंदर्भात असणारी सर्व औषधे येथे तयार केली जातात. विहिरीत गोमूत्र सोडले जाते आणि ते पुन्हा झाडांना दिले जाते. शंभर एकर शेती येथे पडीक आहे, त्याचे कारण ती जमीन गाईंना चरण्यासाठी ठेवली आहे. गाय, अग्निहोत्र, जैविक खत ही ओळख या प्रकल्पाची आहे. जोशी माझ्याशी बोलत होते आणि मी त्यांचे सारे ऐकत होतो. सारा प्रकल्प जोशी यांनी मला फिरून दाखवला.
एका व्यक्तीची ओळख करून देताना जोशी मला म्हणाले, हे व्यंकटेश कुलकर्णी, माझे मावस भाऊ आणि गुरुसुद्धा आहेत. या प्रोजेक्टचे चेअरमन आहेत. त्यांनीच मला मुंबई दाखवली. मी कुलकर्णी सर यांना नमस्कार केला. एखाद्या साधूच्या चेहऱ्यावर जसे तेज असते तसे तेज कुलकर्णी यांच्या चेहऱ्यावर होते. जोशीकाका काही माणसांशी बोलत होते, त्या वेळी मी कुलकर्णी यांच्याशी वेगवेगळ्या प्रयोगांविषयी बोलत होतो. कुलकर्णी म्हणाले, शेतीसाठी देशी गाय खूप महत्त्वाची आहे. त्यासाठी जिथे शेती आहे तिथे गाय महत्त्वाची आहे. त्याशिवाय शेतीसाठी प्रसन्न वातावरणही महत्त्वाचे आहे, त्यासाठी अग्निहोत्र आवश्यक आहे.
अनादी काळापासून शेतीतून निघणाऱ्या धान्यातून आमच्या पिढ्या धष्टपुष्ट तयार झाल्या. कित्येक माणसे १३० वर्षांपर्यंत जगायची, पण आता सारेकाही सत्त्वहीन, रासायनिक खताचं खाऊन पन्नाशीत माणसांना जगणं नकोसे झाले आहे. कुलकर्णी यांचे शेतीबाबत सारे प्रयोग जबरदस्त होते. तिथला सोनचाफा तर आयुष्यभर आठवणीत राहील असाच होता. जोशी पुन्हा आले आणि माझ्याशी बोलत होते. ते म्हणाले, “माझे वडील नारायण जोशी स्वातंत्र्यसैनिक होते. ते प्रचंड धार्मिक होते. हातात येईल तेवढा तांदूळ ते घ्यायचे, तेवढाच शिजवून खायचे. माझे आजोबा गोविंद आबा भट गावाकडे ज्योतिषी होते, कुणाची गाय चोरीला गेली, घरातून माणूस निघून गेला, तो कुठे गेला, ते बरोबर सांगायचे. त्यांची कार्यपद्धती मी अवगत केली, असे मला जोशीकाका सांगत होते.
मी जोशीकाका यांच्या गाडीत बसलो. त्यांनी प्रोजेक्टवर जितके प्रशिक्षण सुरू होते तिथे आम्ही जाऊन आलो. द्राक्षे, डाळिंब, चिकू, भातशेती, भेंडी अशा सर्व पिकांबाबत प्रशिक्षण सुरू होते. दरवर्षी किमान सात ते आठ हजार शेतकरी येथून प्रशिक्षण घेऊन विषमुक्तीसाठी पुढाकार घेतात. जोशी, कुलकर्णी आणि अन्य मित्रांच्या सहकार्याच्या मदतीने सुरू झालेल्या या प्रयोगाच्या माध्यमातून येत्या दहा वर्षांत राज्यातले किमान अर्धे शेतकरी तरी विषमुक्त शेतीकडे वळवण्याचा ‘मानस’ या बंधूने आखला आहे. “
जोशी आणि कुलकर्णी बंधूंचा निरोप घेऊन मी परतीच्या वाटेने निघालो. जोशी काकांनी मला सोनचाफ्याची फुले बांधून देताना ते मला म्हणाले, तुम्हाला सोनचाफ्यांची फुले फार आवडतात. मला एकदम धक्का बसला, मी म्हणालो, तुम्हाला कसे काय माहिती. त्यावर जोशीकाका हसून म्हणाले, मी ज्योतिषी आहे, काकांच्या बोलण्यावर मीही हसलो.
… त्या सोनचाफ्याचा सुगंध पुढचे चार दिवस माझ्या गाडीत आणि घरात दरवळत होता. त्यापेक्षाही जोशी, कुलकर्णी यांनी निःस्वार्थीपणे राज्यातील हजारो शेतकऱ्यांना गायींच्या संवर्धनातून दिलेला विषमुक्त शेतीचा प्रयोग फार महत्त्वाचा होता. `जय किसान’चा नारा या बंधूंच्या समर्पक भावनेतून निनादणारा होता, बरोबर ना…?
☆ फ्लाइंग ऑफिसर निर्मलजित सिंह सेखों – मूळ हिन्दी व इंग्रजी लेखक : अनामिक ☆ मराठी अनुवाद – श्री मेघःशाम सोनवणे ☆
फ्लाइंग ऑफिसर निर्मलजित सिंह सेखों.
परमवीर चक्र…. भारतीय हवाई दल.
निर्मलजित सिंह सेखों यांचा जन्म १७ जुलै १९४३ रोजी पंजाब मधील लुधीयाना जिल्ह्यातील रुरका इसेवाल या गावात सेखों जाट सिख परिवारात झाला होता. त्यांचे वडिल वारंट ऑफीसर (ऑनररी फ्लाइट लेफ्टिनेंट) त्रिलोक सिंह सेखों हेही भारतीय हवाई दलात नोकरीस होते व आई हरबंस कौर या गृहिणी होत्या.
४ जून १९६७ रोजी निर्मलजित सिंह सेखों हे भारतीय हवाई दलात पायलट म्हणून अधिकारी पदावर नियुक्त झाले.
१९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धात ते भारतीय वायुसेनेच्या “द फ्लाइंग बुलेट” या अठराव्या स्क्वाड्रन मध्ये कार्यरत होते.
१४ डिसेंबर १९७१ रोजी श्रीनगर विमानतळावर हल्ला करण्यासाठी पाकिस्तानी हवाई दलाच्या एफ-86 जेट विमानांनी 26वे स्क्वाड्रन पीएएफ बेस पेशावर येथून उड्डाण केले.
सुरक्षा तुकड़ी चे नेतृत्व सांभाळत फ्लाइंग ऑफिसर निर्मलजित सिंह तेथे १८व्या नेट स्क्वाड्रन वर तैनात होते.
भारतीय हवाई दल स्थानकावर हल्ला होताच निर्मलजित सिंह सेखों आपल्या विमानासह तयार झाले. तोपर्यंत फ्लाईट लेफ्टनंट घुम्मन ही कंबर कसून तयार झाले होते. थंडीचे दिवस असल्याने अगदी पहाटे च्या वेळी विमानतळावर खूपच धुके होते. त्यामुळे सर्वत्र अंधुक दिसत होते.
सकाळी आठ वाजून दोन मिनिटांनी चेतावनी मिळाली की शत्रूने आक्रमण केले आहे. निर्मलजितसिंह व घुम्मन यांनी लगेच आपण उडण्यास तयार असल्याचे सांगितले आणि उत्तराची दहा सेकंद वाट बघून मग विमानाचे उड्डाण करण्याचा निर्णय घेतला. बरोबर आठ वाजून ४ मिनिटांनी दोन्ही अधिकारी शत्रूचा सामना करण्यासाठी आपापल्या विमानांसह आकाशात होते.
त्यावेळी शत्रूचे पहिले F-86 सायबर जेट भारतीय विमानतळाभोवती चक्कर मारण्याच्या तयारीत होते. धावपट्टीवरुन घुम्मन यांच्या विमानाने उड्डाण केले होते. त्यानंतर निर्मलजित सिंह च्या नेट विमानाने उड्डाण करताच धावपट्टीवर त्यांच्या बरोबर मागे एक बाॅम्ब येऊन पडला.
घुम्मन स्वतः त्यावेळी एका सायबर जेट चा पाठलाग करत होते. निर्मलजित हवेत उडताच दोन सेबर जेट विमानांना सामोरे गेले. यापैकीच एका विमानाने विमानतळावर बाॅम्ब टाकला होता. बाॅम्ब पडल्यामुळे सेखों व घुम्मन यांचा विमानतळावरील संपर्क कक्षाशी संपर्क तुटला होता. बाॅम्ब च्या स्फोटामुळे संपूर्ण विमानतळ धूर व धुळीने व्याप्त झाले होते त्यामुळे दूरपर्यंत काहीच दिसत नव्हते. तेव्हड्यात फ्लाइट कमांडर स्क्वाड्रन लिडर पठानिया यांच्या नजरेत शत्रूची दोन विमाने हल्ला करण्याच्या तयारीत असल्याचे दिसले. घुम्मन यांनी ही निर्मलजीत सिंह यांच्या मदतीस जाण्यासाठी तेथे पोहोचण्याचा प्रयत्न केला पण त्यात यश आले नाही. तेवढ्यात रेडियो संदेशावर निर्मलजीत सिंह यांचा आवाज़ ऐकू आला… “मी दोन सेबर जेट विमानांच्या मागावर आहे. मी त्यांना परत जाऊ देणार नाही…. “
त्यांनंतर काही क्षणांत नेट च्या हल्याचा आवाज़ आकाशात ऐकू आला आणि आगीने पेटलेले एक सायबर जेट जमीनीवर पडतांना दिसले. तेव्हड्यात निर्मलजीत सिंह सेखों यांनी आपला संदेश पाठविला… “मी लढत आहे व मला खूप मजा येत आहे. माझ्या आजूबाजूला शत्रूंची दोन सेबर जेट आहेत. मी एकाचा पाठलाग करत आहे. दुसरे माझ्या बाजूनेच उडत आहे. “
या संदेशाच्या उत्तरात स्क्वाड्रन लिडर पठानिया यांनी निर्मलजित सिंह यांना सुरक्षेसंबंधी काही सुचना दिल्या. त्यानंतर नेट विमानातून अजून एक राॅकेट उडाले. त्याबरोबरच शत्रूचे सेबर जेट उध्वस्त झाल्याचा आवाज ही आला. त्यांनी अजून एक निशाणा साधला आणि जोरात आवाज करत शत्रू चे अजून एक सेबर जेट ध्वस्त झाले.
थोड्या शांततेनंतर फ्लाइंग ऑफिसर निर्मलजीत सिंह सेखों यांचा संदेश पुन्हा ऐकायला आला. ते म्हणाले… “बहुतेक माझे नेट ही शत्रूच्या निशाण्यावर आले आहे. घुम्मन, आता तुम्ही मोर्चा सांभाळा. “
हा निर्मलजीत सिंह यांचा शेवटचा संदेश होता आणि देशाच्या रक्षणार्थ शत्रूच्या विमानांना धूळ चारत वयाच्या सव्विसाव्या वर्षी त्यांना वीरगती प्राप्त झाली.
फ्लाइंग ऑफिसर निर्मलजीत सिंह सेखों यांच्या या अतुलनीय शौर्य व साहसामुळे आणि देशरक्षणासाठी सर्वोच्च बलिदान दिल्याने भारत सरकार ने वर्ष १९७२ मध्ये युद्धकाळातील सर्वोच्च सन्मानाचे पदक, ‘परमवीर चक्र’ (मरणोपरांत) देउन त्यांचा सन्मान केला.
देशाला त्यांच्यावर गर्व आहे.
— — — — — हे वीर जवान, तुझे सलाम! ! ! ! ! 🇮🇳
हिंदी व इंग्रजी लेखक- अनामिक
मराठी अनुवाद – मेघःशाम सोनवणे
मो 9325927222
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
वाचताना वेचलेले 
प्रतिमेच्या पलिकडले 
विविधा 
इंद्रधनुष्य 
विविधा 
इंद्रधनुष्य 
