☆ Lee Kuan Yew – लेखक – अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्री सुनील देशपांडे☆
Lee Kuan Yew
१९६७ मध्ये जेव्हा Singapore हे Malaysia पासून वेगळे झाले तेव्हा Singapore एक जंगल होते. Mumbai पेक्षा हि लहान असलेल हे एक बेट. Natural resources नाही, कोळश्याच्या किंवा aluminium च्या खाणी नाही, उद्योग धंदे नाही, इतकेच काय तर प्यायचे पाणी पण नाही. प्यायचे पाणी त्यांना Malaysia कडून ५ रुपये लिटरने विकत घ्यावे लागे. उद्योगाच्या नावावर फक्त मासेमारी.
ज्या दिवशी Singapore हे Malaysia पासून वेगळे करण्यात आले, त्या दिवशी एक माणूस ढसढसा रडला. आता आपल्या देशाचे काय होनार ह्या चिंतेत त्याने स्वतःला १२ दिवस एका खोलीत कोंडून घेतले आणि बाहेर पडला तो एक निर्धार घेवुन. त्याने सरकार स्थापन केले, मंत्रिमंडळात हुशार लोक नेमले आणि लोकांना सांगितलं कि तुम्ही फक्त माझ्या पाठीशी उभे राहा.
अत्यंत खंबीर आणि दूरदृष्टी असलेल्या ह्या एका माणसाने पुढील काळात मग Singapore चा असा काही कायापालट केला कि आज Singapore हे Asia मधील सर्वात समृद्ध राष्ट्र म्हणून मानल जात. त्या एका माणसाच्या Vision , Policies आणि Determination मुळेच. Singapore चं आज जन्मलेलं मूल सुद्धा करोडपती आहे. जगातल्या मोठ्यातल्या मोठ्या कंपन्या रोज Singapore च्या दरवाज्यात उभ्या असतात, उद्योग सुरु करण्याचं application घेवुन. त्या एका माणसामुळे आज सिंगापुर citizens ला एवढा मान आहे कि जगातल्या १७० देशात Singaporeans ना VISA-Free एन्ट्री आहे ! त्या माणसाचे नाव आहे Lee Kuan Yew, Singapore चे पहिले पंतप्रधान.
वयाच्या ९१ व्या वर्षी आजाराने त्यांचे निधन काही वर्षांपूर्वीच झाले, त्यांच्या अंत्ययात्रेला 99% सिंगापूरवासी शामील होते, हा एक वर्ल्ड रेकॉर्ड आहे..!!! केवळ एक माणूस एखाद्या संपूर्ण देशाचं भविष्य कसं बदलवू शकतो ह्याचं Lee Kuan Yew पेक्षा उत्तम उदाहरण कदाचितच असावे.
बहुधा अशी लोकं प्रेरणा देण्यासाठीच जन्माला येतात…. त्यांचा एकच संदेश ……
“ धर्मवादी व जातीवादी राहण्यापेक्षा ध्येयवादी राहा. “
फक्त वरच्या वर्गातल्या मुलाशी सेटिंग लावलं की वार्षिक परीक्षेनंतर त्याची पुस्तकं निम्म्या किंमतीत मिळून जायची…..
वह्यांची उरलेली कोरी पानं काढून त्यातून एक रफ वही तर फुकटात तयार व्हायची….
आता मात्र पाटीची जागा टॅबने घेतलीय,
ऑनलाईन शिक्षण परवडत नाही आज !
एवढंच काय, तेव्हाचे
संसारसुद्धा किती स्वस्तात पार पडले….
शंभर रुपये भाडं भरलं की महिनाभर बिनघोर व्हायचो. ..
सकाळी फोडणीचाभात/पोळी किंवा भात आणि मस्त चहा असा नाष्टा करून ऑफिसमध्ये जायचं, जेवणाच्या सुट्टीत (तेव्हा लंच ब्रेक नव्हता) डब्यातली भेंडी/बटाटा/गवारीची कोरडी भाजी, पोळी आणि फार तर एक लोणच्याची फोड…!
रात्री गरम खिचडी, की झाला संसार…
ना बायको कधी काही मागायची ना पोरं तोंड उघडायची हिंमत करायची…!
आज सगळंच विचित्र दिसतंय भोवतीनं…!
Live-in पासून ते Divorce, Suicide पर्यंत बातम्या बघतोय आपण ….मुलं बोर्डिंगमधेच वाढतायत, सगळं जगणंच महाग झालेलं …..!
काल परवापर्यंत मरण तरी स्वस्त होतं…..
पण आता ….
तेही आठ दहा लाखांचं बिल झाल्याशिवाय येईनासं झालंय….
म्हणून म्हणतोय… जीव आहे तोवर भेटत रहायचं.. आहोत तोवर आठवत राहायचं……
नाहीतर आठवणीत ठेवायलासुद्धा कोणी नसणार ….ही जाणीव पण झाली तर रडत बसण्याशिवाय दुसरा पर्याय नसेल हो..
म्हणून जमेल तेवढे नातेवाईक किंवा मित्र गोळा करून ठेवा ….
नाहीतरी ह्या स्मृतीगंधा शिवाय आहे काय आपल्याजवळ.. हो ना …..!
*
लेखक :अज्ञात
प्रस्तुती : श्रीमती प्रफुल्ला शेणॉय
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ “अनंत आमुची ध्येयासक्ती…” ☆ श्री नंदकुमार पंडित वडेर☆
जून महिना उजाडला तरी पावसाचा अजून पत्ता नव्हता..कडक उन्हाने मवाळपण धारण केले आणि आमच्या सावल्या आशेने शाळेला चालत निघाल्या… आम्ही जसे एकेक पाऊल पुढे पुढे टाकत निघालो तश्या तश्या त्या आमच्या पुढे पुढे चार पावलं पुढेच निघाल्या.. जणूकाही आमच्या पेक्षा त्यानांच जास्त शाळेला जाण्याची घाई लागली होती.. आनंद झाला होता.. आनंदाने त्या नाचत बागडत निघाल्या होत्या.. आमच्या पायाला गुदगुल्या करून त्या म्हणत होत्या, …. ‘पोरावो पायं उचला कि रे जरा पटापट.. करा जरा घाई बिगी बिगी जाण्याची… अजून शाळा बघा किती लांब राहिली ती मैला मैलाच्या अंतरावरती… ठावं हायं मला पायात तुमच्या पायताणं न्हाईत ते…उलंसं कुठं तरी पोळत असतील ते.. चुकार बारीक खडं नि वांड बाभळीचा काटा खुपत असणारं तुमची नदर चुकवून.. मगं कळ येउन शान आई गं म्हणाशाल कि भुलवलं तुम्हाला त्यांनी शाळेचा रस्ता चुकवाया… नगं शाळंत आज जायाला ,जाऊ उद्याला नाहीतर परवाला… शाळा कुठं पळून जातीया.. आम्ही पोरचं जर शाळंला गेलो न्हाई तर ती कुणाला बरं शिकवितीया… पाठीवर नि खाकंला पिशवीत ठूलेली पाटी नि पेन्सल.. पुस्ताकाची पुढची चार आणि मागची पाच पानंच कवाची फाटलेली असलं मिळालेलं पुस्तक आमहास्नी त्या गरजू मदत केंद्राकडनं…योकच वही बानं घेउन दिल्याली वरसाचा आभ्यास लिवायला.. अन वरनं दमात बोलला लै पैका खरच झालाय तुमच्या शाळंच्या शिक्षनाला.. खताला नि वैरणीला इथं पैका नसं द्यायला.. अन तुम्ही कुठं हुताय एव्हढं शिकून बॅरिस्टर नि फॅरिस्टर व्हायला.. गडी मिळनातं अव्वाच्या सव्वा पैका मोजून रानात राबायला… चारं पैसं तेव्हढचं शिलकीत राहत्यालं तुम्ही आलात रानात मदतीला…बालमजुरी हा कडक कायदा हाये कायद्याच्या पुस्तकात लिवलेला… तो कुठं घालतो पोटाला लेकराबाळांचा बारदाना असलेल्या घराला… आई जेऊ घालिना अन बा भिक मागू देईना असं सरकार डांबिस हाये.. तिकडं गुरूजी दारोदारी हिंडत्यात आईबांच्या पाया पडत्यात पोराला पोरीला शाळंत पाठवा महनत्यात माझ्या नोकरीचा सवाल हाये.. उगा गरीबाला उपाशी पाडू नगासा.. चारकच्चीबच्ची बी हायती मला… महिन्यानं फकस्त दोन येळा शाळंला येऊ द्या हाजरीला.. इन्स्पेक्टर होईल खूष पटावरची लिहिलेली हजेरी बघून… शाळा फसक्लास चालू हायं असा शेरा जाईल लिवून…बाकी सगळे दिस पोरं पोरी शाळंला नाही आली तरी चालंल… अ आ ई नि ग म भ न याच्या पलिकडं गाडी गेली नाही तरी चाललं…चौथीच्या पुढे शाळा वाढली नाही तरी चालंल…एक गुरूजी शाळा नि खडू फळा…बाकीचे गुरूजी शेहरातनं असत्यात. पोकळ घोषणाबाजीत पुढाकार घेऊन म्हनत्यात शेहरातून खेड्याकडं वळा…शेतीप्रधान देश आपला… शेतकरी जगेल तर देश प्रगती करेल…तरच तरच आमची ध्येयासक्ती साध्य होईल..
देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी अनेक तरुणांनी या यज्ञात उडी घेतली ..सगळी तरुणाई देशाला स्वातंत्र्य मिळवून द्यायचे याच भावनेने काम करीत होती. आपले घरदार सोडले.. नातेवाईक सोडले ..खाणे पिणे कशाची पर्वा केली नाही…..
त्यातलाच एक मुलगा होता चांदोरकर ! मूळचा अलिबागचा पण त्या ठिकाणी केलेल्या कारवायामुळे त्याच्यावर पकड वॉरंट होतं. तेथून तो अनेक ठिकाणी जागा बदलत बदलत सोलापुरात आला. सोलापुरात अशा भूमिगतांचे राहण्याचे ठिकाण म्हणजे आमराई. इथे ही स्वातंत्र्यवेडी मंडळी गावोगावी फिरून येत असत. तेथून संदेशाचे वहन व्हायचे.. निरोप जायचे.. योजना समजायच्या ! सोलापुरात हे ठिकाण अमराई मध्ये होते आणि आमराई ही रेल्वे स्टेशनला लागून होती. अर्थात सोलापूरच्या स्टेशनपासून बरीचशी लांब म्हणजे तीन चार किलोमीटर पुढे असलेलं बाळे स्टेशन जे आहे ते बाळे स्टेशन आणि सोलापूर स्टेशन याच्यामध्ये गाडीतून उडी मारून उतरून आमराईत घुसावे आणि माणूस कुठे गेला पत्ता लागू नये अशी ती घनदाट आमराई होती. या स्वातंत्र्य वीर क्रांतिकारकांना ही जागा म्हणजे मोठी पर्वणीच होती. अनेक क्रांतिकारक त्या ठिकाणी लपून राहत असत, तसाच हा चांदोरकर तेथे लपून राहिला.
एके दिवशी त्याच्या एका मित्राने अलिबागवरून संदेश आणला की त्याच्या आईला उंदीर चावला असून ती त्या विषाने अत्यवस्थ आहे आणि अगदी शेवटचे क्षण मोजत आहे. पण आपला हा 20-22 वर्षाचा मुलगा भेटावा ही तिची शेवटची तीव्र इच्छा होती. हा निरोप ऐकल्यावर मात्र मातृभूमीची सेवा करायला निघालेला चांदोरकर माझ्या वडिलांच्या खांद्यावर मान ठेवून ढसाढसा रडला… माझे वडील तरी किती 25/ 26 वर्षाचे त्याच्यापेक्षा थोडेसे मोठे.. त्याच्या थोरल्या भावाच्या वयाचे. त्यांनी त्याची समजूत काढली. तो म्हणाला,” पत्की काही झाले तरी मला आईला भेटलेच पाहिजे रे.. मी आईला न भेटता राहिलो तर जन्मभर हे शल्य मला रुतून राहील “..वडील ही भावूक झाले. ते म्हणाले मित्रा काळजी करू नकोस. तुझ्यावर पकड वॉरंट आहे, तुला उघड प्रवास करता येणार नाही की. मग आता तू माझ्या घरात आलायस तेथून सुद्धा तुला बाहेर पडणे अवघड आहे, कारण पांजरपोळ चौकात पोलिसांच्या चौक्या बसलेल्या, त्याच्या आधी अलिकडे आमच्या घरापुढे असलेल्या चौकात ही चौक्या.. त्यामुळे तेथून बाहेर पडणे खरोखर अवघड होते ….पण वडील निरनिराळे वेशांतर करून काम करीत असत. त्यामुळे त्यांनी लगेचच दोघांचे वेशांतर केले.
स्वतःचे वेशांतर म्हाताऱ्या कानडी माणसात आणि तसेच मुलाचे वेशांतर कानडी मुलात केले म्हणजे लिंगायत मुलांमध्ये, आणि त्याला सांगितले की तू मुका आहेस हे लक्षात ठेव .कारण त्याला कानडी येत नव्हतं त्यामुळे तो मुका आहे हे सांगितले. वडिलांना खूप छान कानडी येत होते .गळ्यामध्ये लिंग, डोक्याला मुंडासं असून झुपकेदार मिशा आणि किंचित मेकअप करून ते दोघे संध्याकाळी आमच्या वाड्यातून बाहेर पडले. संध्याकाळी थोडासा अंधार तो बराच गडद वाटत होता कारण त्या काळात लाईट नव्हते. तेथून त्यांनी चौकी पार केली तरी पांजरपोळ चौकीत त्यांना एकाने विचारले की कुठे चालला आहात तर त्यांनी सांगितलं पोराला एसटीला बसवतो. त्याला बोलता येत नाही आणि मग त्यांनी खातरजमा करून त्यांना सोडून दिले.
पुढे त्याच रस्त्याने ते दोघे चालत चालत 14 कमानी पर्यंत आले. पूर्वी बाळ्याला एक ओढा होता आणि त्याला 14 कमानी होत्या. तिथे गुरांना चरण्याची शेती होती म्हणजे गुरांचा चारा त्या ठिकाणी पिकवला जात असे त्याच्यासाठी लागणारे पाणी आसपास असणाऱ्या मिलमधून सोडण्यात येत असे. पावसाळ्यात त्या 14 कमानीत पाणी आले की बाळ्याचा ओढा दुथडी भरून वाहत असे आणि मग वाहतूक बंद व्हायची. परंतु तशी फारशी परिस्थिती नव्हती त्यामुळे त्या ओढ्यातून दोघांनाही चालत जाता आले. पुढे शेतातून रस्ता काढत काढत बाळे स्टेशनपर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न करत होते. रात्रीची दहाची पॅसेंजर ती सोलापूरहून निघाली की पहिलं स्टेशन बाळे.. तिथे एक मिनिटभर थांबत असे तेवढ्यात एका वेशांतरीत पोराला चढवणे गरजेचे होते. पण लक्षात आले की या मुलाने काही खाल्लेच नव्हते दिवसभर आणि पुढे अलिबागपर्यंतचा प्रवास कसा होईल ते सांगता येत नव्हते तो कुठल्या स्टेशनवर उतरणार हे ठरलेलं नव्हते. पण मग त्याला काहीतरी खाण्यापिण्याची व्यवस्था करावी या दृष्टिकोनातून विचार करता तिथे शेतामध्ये काही बकऱ्या खतासाठी बसवलेल्या होत्या. त्या गुराख्याला आठ आणे देऊन वडिलांनी एक चरवी दूध विकत घेतले आणि त्याला म्हणाले ,”चांदोरकर एवढे दूध तू पी आणि यानंतर तुला घरी पोहोचेपर्यंत खायला प्यायला मिळणार नाही “..चांदोरकरांनी ती चरवी तोंडाला लावली आणि इतक्यात गाडीची शिट्टी ऐकू आली.
शिट्टी ऐकल्याबरोबर चांदोरकरचे हात थरथरायला लागले त्याच्या हातून चरवी खाली पडली. दूध शेतात सांडले. तो म्हणाला “ पतकी ही गाडी गेली आता. आता मी माझ्या आईला भेटू शकणार नाही..”
वडील म्हणाले “ धीर सोडू नको आपण जाऊ” .. आणि दोघेही पळत पळत बाळे स्टेशनच्या दिशेने गेले. स्टेशनच्या आसपास असतानाच त्यांच्यासमोरून धाड धाड धाड करीत एक गाडी निघून गेली पण सुदैवाने ती मालगाडी होती. दोघांचाही जीव भांड्यात पडला. सुमारे दहा मिनिटांनी पॅसेंजर गाडी बाळ्याला आली. बाळे स्टेशनवर फारशी गर्दी नव्हती. अगदी तुरळ एखादा पॅसेंजर असे. वडिलांनी त्याचे पुण्यापर्यंतचे तिकीट काढले. मुख्य म्हणजे याच्या नावाचे पोस्टर अनेक ठिकाणी लावल्यामुळे त्याचा चेहराही झाकूनच त्याला जावे लागले. चांदोरकर आपल्या आईला भेटण्यासाठी मार्गस्थ झाला….!
वडिलांना ते समाधान वाटले. त्यांनी वेशांतर सगळे पुसून आमराईत नेऊन टाकले आणि तेथून साधे कपडे घालून ते सोलापुरात परत आले. आमराईत कपडे बदलणे पेशांतर करण्याच्या सगळ्या सोयी आधीच करून ठेवलेल्या होत्या कारण अनेकांना ते प्रयोग करावे लागत असत. वडील घरी पोहोचले त्यानंतर दोन दिवसाने अलिबागवरून संदेश आला … चांदोरकर घरी पोहोचला. तो मध्येच कुठल्यातरी स्टेशनवर उतरला आणि रातोरात ट्रकमध्ये बसून अलिबागला पोहोचला होता. पहाटे घरी गेला .. आईला बघून त्याने हंबरडाच फोडला. आईला मांडीवर घेतले .. तिच्या चेहऱ्यावरून डोक्यावरून तो हात फिरवत होता आणि आई त्याच्या चेहऱ्यावर हात फिरवत होती. वीस बावीस वर्षाचा तो पोरगा ढसाढसा रडत होता आणि अर्ध्या तासात त्याच्या आईने प्राण सोडला……! वीस बावीस वर्षाचे ते पोर आईची सेवा करता आली नाही या दुःखाने निराश झाले होते, पण त्याने आईला वचनच दिले… की ‘ माते तुझी सेवा करता आली नाही तरी या मातृभूमीची सेवा मी मनापासून करेन.’
नंतर चांदोरकरला अटक झाली तुरुंगवासही झाला. अशा वीस बावीस वर्षाच्या अनेक चांदोरकरांनी … अनेक तरुणांनी या देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी आपल्या आयुष्यातल्या कितीतरी महत्त्वाच्या गोष्टी गमावल्या होत्या पण त्यांना वेड होते की हा देश स्वतंत्र झाला पाहिजे. त्यासाठी खूप हाल अपेष्टा सोसल्या, मारपिट सहन केली, निकृष्ट प्रतीचे तुरुंगातील अन्न खाल्ले, चाबकांचे फटके सोसले, तुरुंगात दोन दोन पायलीचे दळण दळले…. या सगळ्या यातना त्यांनी भोगल्या…. स्वातंत्र्याचा किती आस्वाद त्यांनी घेतला?… ठाऊक नाही. पण एवढ्या कष्टाने मिळवलेल्या या स्वातंत्र्याची वाटचाल स्वराज्याकडून सुराज्याकडे होईल असे वाटले होते. आज तसे होताना दिसत नाही ! टिळक आगरकरांचा महाराष्ट्र … त्याऐवजी जाती-जातीत तेढ निर्माण करण्यासाठी शाहू फुले आंबेडकरांचा महाराष्ट्र ही घोषणा दिली होती.
टिळक आगरकर शाहू फुले आंबेडकर या सर्वांचेच कार्य महान आहे .. ते आपल्या सर्वांना अनेक पिढ्या मार्गदर्शन करणारे आहे .. सारेच वंदनीय. पण हे जाती जातीत तेढ निर्माण करणारे राहील असे कधीच वाटले नव्हते. राजकारण्याने मात्र त्याचा बरोबर फायदा घेतला. राजकारणात सध्याचा चाललेला विचका पाहून .. या तरुणांनी का आपले प्राणार्पण केले..? का कष्ट भोगले …?असे प्रश्न निर्माण होतात. पण तरुणाईचे ते वेड भारतातल्या रक्तारक्तात भिनले होते म्हणून ही भारतमाता आज सर्व शृंखला तोडून स्वतंत्र झाली आहे. मला वाटतं तिलाही दुःख होत असेल .. ‘ मी स्वतंत्र झाले …पण हा देश मात्र पांगळा झालाय या विचाराने.. जातीयवादाने .. माणसा माणसातील दुराव्याने..’
हा देश विखुरला जातोय की काय भीती वाटायला लागली.. विविध रंगाच्या फुलांचा जणू गुच्छ असावा तसा आपला देश आहे. विविध संस्कृती- विविध भाषा- विविध चालीरीती- विविध प्रांत – तरीही ‘आम्ही सगळे भारतीय आहोत’ हा ध्यास मधल्या पिढीला होता.. तो आता लुप्त होताना दिसत आहे याचे वाईट वाटते. गेल्या 15 ऑगस्टला मी वडिलांच्या फोटोसमोर हार घालताना म्हणाले होते, “ दादा तुम्ही पाहिलेले स्वप्न आमची पिढी सत्यात उतरू शकली नाही म्हणून माझ्या हातातला हा हार आहे की आमची हार आहे हेच मला कळत नाही “….
पण वडिलांच्या फोटोतून नकळत मला एक आवाज येत होता की ‘ बाळा हा देश इतका दुबळा नाही की कुणा दोन-चार राजकारण्यांच्या कुरापतीने ढासळून जावा. लक्षात ठेव रात्रीनंतर रोज एक पहाट उगवत असते आणि ती सुराज्याची असेल अशी आशा आणि कामना कर देव तथास्तु म्हणत असतो ….! ‘ वडिलांच्या या वाक्यावर मी स्वतःलाच विचारले की का नकारात्मक विचार करावा आपण ? माझ्या देशात चांगले काही खूप आहे ते सकारात्मकतेने घेऊयात ना.. मग त्यात काय बिघडलं आणि ती सकारात्मकतेची ऊर्जा नक्कीच आपल्याला प्रगतीपथावर नेईल. आता त्याची सुरुवात ही झालेली आहे नाही का?…..!
(पूर्वसूत्र- महाबळेश्वरचा अखंड धुवांधार पाऊस हा माझ्या नित्यनेमात मुख्य अडसर ठरणाराय असंच वाटत रहायचं. कारण छत्री,रेनकोट, गमबूट हे सगळं दिमतीला असूनही हाकेच्या अंतरावरचं स्टॅंड गाठेपर्यंतही मी चिंब भिजून जायचो. संपूर्ण प्रवासात ते ओले कपडे अंगावरच थोडे सुकत आले तरी नृ. वाडीला पोचल्यानंतरही
त्यातला दमटपणा रेंगाळतच असायचा.
या सगळ्या कसोट्या पार करत पावसाळा कूर्मगतीने संपत चालला.आता सगळं सुरळीत सुरू राहील असं वाटत असतानाच प्रत्येक पौर्णिमेच्या वेळी नवीनच कसोटीचे क्षण अचानक माझ्यासमोर ‘आ ‘ पासून उभे रहायचे!)
महाबळेश्वरला गेल्यानंतरची जुलै महिन्यातली पहिली पौर्णिमा तशी निर्विघ्नपणे पार पडली. कोल्हापूरलाही घरी दोन-चार दिवस कां होईना रहाता आलं.परतीच्या प्रवासासाठी घराबाहेर पाऊल टाकलं न् ब्रॅंचमधल्या महत्त्वाच्या कामांच्या विचारांनी मनाचा ताबा केव्हा घेतला समजलंच नाही.
त्यानंतरचा एक महिना नेहमीसारखा धावपळीच गेला.
या महिन्याभरात दोन्हीकडच्या खर्चाची तोंडमिळवणी करताना पगाराबरोबरच तोवरची जुजबी शिल्लकही संपून गेली होती. आॅगस्टमधल्या पौर्णिमेला दुपारच्या ३ वाजताच्या सांगलीच्या बसचे वेध आदल्या दिवसापासूनच लागले न् त्याचसोबत आर्थिक तरतूदीचं व्यवधानही.आदल्याच दिवशी पगार जमा झाला होता खरा,पण मेसचे पैसे देऊन,घरी देण्यासाठीचे एक हजार रुपये बाजूला काढून ठेवल्यानंतर हातात कशीबशी एक वेळच्या बस भाड्यापुरतीच जुजबी रक्कम शिल्लक रहात होती.सलिलसाठी सोबत थोडा खाऊ नेणं सोडाच,नृ.वाडीला
दर्शनाला जाण्यापूर्वी देवळाच्या वाटेवरील ओळखीच्या ‘अवधूत मिठाई भांडार’ मधून नारळ/कापूर घ्यायसाठीही पैसे उरले नसते.शिवाय परत आल्यानंतर पुढच्या पगारापर्यंतच्या महिनाभरातल्या माझ्या किरकोळ खर्चाचाही प्रश्न होताच.मेसमधे जेवून,महिन्याचं बील भागवून बाहेर पडलो,तेव्हा ब्रॅंचमधे पोहोचेपर्यंत हेच विचार मनात घोळत राहिले.या विचारांमधे हाच प्रश्न फॅमिली शिफ्टींगपर्यंत वर्षभर रहाणाराच होता याचंच दडपण अधिक होतं.कोल्हापूरला गेल्यावर घरी चर्चा करुन कांहीतरी मार्ग काढायला हवा हे ठरवलं खरं पण तिथली इतर व्यवधानं न् धावपळीत बायकोला हे सगळं सांगायची वेळ येऊच नये असंही तीव्रतेने वाटत होतं. बसला अजून तासभर वेळ होता.हेच सगळे विचार सोबत घेऊन मी घाईघाईने ब्रॅंचमधे गेलो.
ब्रॅंचमधे हेडकॅशिअर रांजणे माझीच वाट पहात होते.
“सर,हे सर्क्युलर बघा.गुडन्यूज आहे.”
मी उत्सुकतेने पुढे होत त्यांनी कॅश विंडोमधून सरकवलेलं ते सर्क्युलर घेतलं. घाईघाईने त्यावरून नजर फिरवली आणि आश्चर्यानंदाने क्षणभर अवाक् होऊन ते सर्क्युलर पुन: एकदा वाचून खात्री करुन घेतली.माझ्यासाठी ती फक्त गूड न्यूजचं नव्हती तर त्या क्षणी माझ्या मनात रुतून बसलेले सगळेच प्रश्न चुटकीसाठी सोडवणारा, चमत्कार वाटावा असा तो एक योगायोग होता..!
राष्ट्रीयकृत बँकिंग स्टाफच्या वेज रिव्हिजन संदर्भातील ‘बायपार्टाईट सेटलमेंटच्या ‘इंडियन बँकज् असोसिएशन’ आणि ‘स्टाफ युनियन्स’ यांच्यामधील चर्चेच्या फेऱ्या बरेच दिवस सुरू होत्या. बोलणी यशस्वीरित्या पूर्ण होऊन पुढील पाच वर्षांसाठीचं ‘वेज रिवीजन ऍग्रीमेंट’ साईन झाल्याचं ते सर्क्युलर होतं. याच एॅग्रीमेंटनुसार ऑफिसर्सपैकी बॅंकांच्या सी.ए.आय.आय.बी च्या परीक्षा उत्तीर्ण झालेल्यांना एक अॅडिशनल इन्क्रिमेंट नव्याने मंजूर झालं होतं. माझ्यासाठीची खास गुड न्यूज होती ती हीच.
एखादी अनपेक्षित, अप्रिय, नुकसानकारक घटनाही त्यावेळी त्रासदायक ठरलेली असली तरी दीर्घकाळानंतर अचानक त्या घटनेतल्या तत्कालीन त्रासातही भविष्यकाळातील अनुकूलता कशी लपलेली असू शकते याची ही बातमी म्हणजे निदान माझ्यासाठीतरी नक्कीच एक दिलासा देणारी प्रचिती होती!
सी.ए.आय.आय.बी. पार्ट-१ ची परीक्षा मी नोकरीत कन्फर्म झाल्याबरोबर खूप अभ्यास करुन पास झालो होतो. अॅडिशनल इन्क्रीमेंटबरोबरच आॅफिसर प्रमोशनसाठीही मला त्याचा फायदा झाला होताच. पुढे ऑफिसर झाल्यानंतर नवीन जबाबदाऱ्या पार पाडत असतानाच पार्ट-२चीही तयारी करून मी ती परीक्षाही जून ७९ मधे उत्तीर्ण झालो होतो. त्यामागे करिअरपेक्षाही तातडीने मिळणाऱ्या अॅडिशनल इन्क्रिमेंटच्या आर्थिक फायद्याचा विचारच प्रामुख्याने माझ्या मनात होता. पण १ जुलै १९७९ पासून अस्तित्वात आलेल्या वेज रिव्हीजनच्या नियमानुसार या परीक्षा नव्याने उत्तीर्ण झालेल्या माझ्यासारख्या ऑफिसर्सना मिळणारे जास्तीचे इन्क्रिमेंट बंद करण्यात आले होते. अर्थातच माझा तेव्हा खूप विरस झाला होता. आपल्या हक्काचं काहीतरी हिरावून घेतलं गेल्याचं ते दुःख पुढे दीर्घकाळ माझ्या मनात घर करुन राहीलं होतं! तेव्हा हिरावलं गेलेलं सगळं मला अतिशय अनपेक्षितरित्या असं दामदुपटीने आता परत मिळणार होतं. १९७९ सालचा तो अन्यायकारक निर्णय बदलण्यासाठी ऑफिसर्स युनियनकडून तेव्हापासूनच सततचे प्रयत्न सुरू होते पण त्याला यश येत नव्हतं. त्यामुळे पाच वर्षानंतरच्या यावेळच्या व्हेज रिविजन संबंधीच्या मीटिंगमधे युनियनने तो प्रेस्टीज पाॅईंट बनवला होता. त्यामुळे तेव्हा नाकारलं गेलेले ते अॅडिशनल इन्क्रिमेंट पूर्वकालीक फरकासह आता मंजूर करण्यात आलं होतं.
बातमी अनपेक्षित आणि म्हणूनच अधिक आनंददायी होती पण त्या आनंदात मी गुंतून पडून चालणार नव्हतं.अडीच वाजत आले होते.घरी जाऊन बॅग घेऊन थेट स्टॅण्ड गाठायचं तर पाचदहा मिनिटांत मला निघालाच हवं होतं.
“सर,एक मिनिट…”
मी रांजणेंचा निरोप घेऊन जायला निघालो तेवढ्यात त्यांनी थांबवलं.
” सर,मी तुमच्या स्टाफ फाईल मधले सॅलरी डिटेल्स घेऊन तुमचे एरियर्स-कॅल्क्युलेशन करून ठेवलंय. चेक करून दिलंत तर लगेच तुमच्या अकौंटला क्रेडिट करतो.प्रवासाला निघालात म्हणून.हवे तर जास्तीचे थोडे पैसे बरोबर नेता येतील.”
माझी या क्षणीची नेमकी गरज रांजणेनी न सांगता कशी ओळखली होती ते ‘तो’च जाणे.
मी कृतज्ञतेने रांजणेंकडे पाहिले.त्यांचे मनापासून आभार मानून अॅरीअर्सशीट चेक करायला घेतली. पाहिलं तर अॅरियर्सची मला जमा होणारी रक्कम होती ५३४०/- रुपये. माझा पगार दरमहा १५००/-रुपये होता त्या काळातले ५३४०/-रुपये!मी थक्कच झालो. डिटेल्स चेक करुन ती फाईल आणि १००/-रुपयांची withdrawal slip रांजणेंकडे देऊन त्यांच्याकडून १००/-रुपये घेतले आणि त्यांचा निरोप घेऊन बाहेर पडलो.
आज सकाळी बॅंकेत येताना आर्थिक नियोजनाचं केवढं प्रचंड दडपण माझ्या मनावर होतं आणि आता प्रवासाला निघण्यापूर्वीच ते ओझं ‘त्या’ने असं क्षणार्धात हलकं केलं होतं..!
ही अचानक मिळालेली एवढी रक्कम फॅमिली शिफ्टींग होईपर्यंतचे वर्षभर माझी जमाखर्चातली तूट भरुन काढायला पुरेशी ठरली.नेमक्या गरजेच्या क्षणी जादूची कांडी फिरावी तसा घडलेला हा योगायोग श्रध्देबरोबरच ‘त्या’च्याबद्दलची कृतज्ञता दृढ करणारा होता आणि
आता यापुढे दर पौर्णिमेच्या दत्त दर्शनाच्या बाबतीत कधीच कसलीच अडचण येणार नाही असा विश्वास निर्माण करणाराही.पण पुढच्याच पौर्णिमेच्यावेळी एक वेगळंच आक्रित माझी खऱ्या अर्थाने कसोटी पहायला समोर उभं ठाकणाराय याची मला याक्षणी कल्पना कुठून असायला?…
महात्मा फुले बसस्टॉप . बस मध्ये बायका मुले, वयस्कर मंडळी रिकाम सीट पकडण्यासाठी धावत पळत धडपडत वर चढत होती. हो बसायला जागा तर मिळायला हवी ना ! खिडकी जवळची सीट मिळाल्यामुळे मी अगदी खुशीत होते. इतक्यात ती आली आणि माझ्या शेजारचं सीट तिने चपळाईने पकडलं. हातातल्या भाजीच्या जड पिशव्या खाली ठेवताना, मी तिला न्याहाळलं. गोरापान गोल चेहरा धावत पळत आल्याने लाल झाला होता.
इतक्यात कंडक्टरचा कर्कश आवाज आला “ओ दादा, किती वेळा सांगायचं तुम्हाला? धड चालता येत नाही तर येता कशाला बस मध्ये धडपडायला? घरी पडा की एका कोपऱ्यात आरामात . त्यातून हा पांगुळगाडा बरोबर. वर चढताना इतर पॅसेंजरना त्रास, आणि रोज रोज पुढच्या बस स्टॉप वर उतरवून देताना आम्हाला त्रास, आमचा वेळ जातोच की फुकट.”
आजोबांच्या केविलवाण्या चेहऱ्याकडे दुर्लक्ष करत कंडक्टर ओरडतच होता, “चला उतरा, उतरा खाली. एकदा सांगून कळत नाही का तुम्हाला? रोजची साली कटकट.”
आजोबांच्या डोळ्यांच्या कडा पाणावल्या. पायरीवर चढवलेला पांगुळगाडा आणि एकच पाय असलेलं पाऊल मागे सरकलं.
माझ्या शेजारी बसलेल्या तिच्या कानावर हा वरील संवाद पडला. ती ताडकन उठली. आता तिचा गुलाबी चेहरा रागाने लालीलाल झाला होता. मला तिचं सीट पकडायला सांगून ती आवेशाने खाली उतरली. आजोबांना बस मध्ये चढायला मदत करताना ती म्हणाली, “चढा हो आजोबा, मी उतरवून देईन तुम्हाला तुमच्या स्टॉप वर.”
कंडक्टर खेकसला,”ओ बाई, तुम्ही कशाला मध्ये पडताय? खाली पिली टाईम जातोय आमचा. तुमचा काय संबंध?”
ती कडाडली, “संबंध? माझा काय संबंध ? माझा संबंध आहे माणुसकीशी. आणि काय हो ? वेळेच्या गोष्टी कुणाला सांगता? पानाच्या पिचकाऱ्या टाकत, टाळ्या देत इतका वेळ तुम्ही टाईमपास करीत बसला होतातच ना? बस सुटायची वेळ उलटून गेलीय. बस मधली वृद्ध माणसं, अवघडलेल्या बायका, ओझ्याने वाकलेल्या मावश्या आणि शाळा सुटल्यावर दमलेली, दप्तराच्या ओझ्याने थकलेली भुकेलेली ही शाळकरी चिमणी पाखरं, किती जणांना ताटकळत ठेवलंत तुम्ही,? तेव्हां कुठे गेला होता तुमचा वेळ ?असंच काहीतरी कारण असल्याशिवाय हे आजोबा घरा बाहेर पडले नसतील. काहीतरी काम असेल, कुणाला तरी भेटायच असेल. त्यांनाही शारीरिक त्रास होत असेलच ना! एकाच पायावर भर टाकून चढताना. त्यांचा तरी काही विचार करा.” कंडक्टरच्या गुर्मीला न जुमानता तिने आजोबांना वर चढवून, माझ्या शेजारी, म्हणजे तिच्या सीटवर बसवलं आणि म्हणाली, “बाबा! तुमचं काय काम असेल तर मला सांगा. अगदी नाईलाजानेच तुम्हाला कुठे जाण्याची वेळ आली तर मला आधी फोन करा. मी रोज असते या बसला. माणुसकी सोडून, या लोकांनी बस सुरू केली तर मी बस अडवून तुम्हाला वर चढवीन. आणि हो,अहो बाबा कुणा करता?, कुणाच्या ओढीने एवढा स्वतःला त्रास करून तुम्ही हा बसचा अवघड प्रवास कशाकरता? आणि का करताय ? तुमच्या परिस्थितीचा, वयाचा पण विचार करा ना जरा! रिक्षा करावी नां!”
दम लागल्याने डोळे मिटून शांत बसलेले आजोबा उत्तरले,”ते समद खरं आहे पोरी, पर रिक्षासाठी रोज पैसा आणू कुठून?”
आता मलाही आजोबांची दया आली आणि प्रश्न पडला. न राहून मी विचारलं, “बाबा काही त्रास आहे का तुम्हाला? रोज कुणाला भेटायला जाता ? बरोबर तुमचा मुलगा का नाही येत?”
बाबा म्हणाले,”काय सांगू ताई माझी कर्म कहाणी? मुलगा नशेत असतो नेहमी. मोठ्या मुलाला अटॅक आला म्हणून त्याच्या आजारात पैका लावला. अन धाकट्याचं डोकं फिरलं, भाऊबंदकी आडवी आली.”
आजोबांची गाडी वळणावर आणत मी विचारलं,” सांगा ना बाबा, तुम्ही अशा परिस्थितीत रोज का आणि कुठे जाता?”
आता बस मधल्या सगळ्यांचे लक्ष बाबांच्या उत्तराकडे लागलं होतं. प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर उत्सुकता होती. अगदी कंडक्टर आणि ड्रायव्हर सुद्धा थबकले होते. आजोबा पुढे म्हणाले, “संपत्तीची जमिनीची, घराची, वाटणी होते. पण आमची, — आमची नवरा-बायकोची वाटणी केली, या आमच्या मुलांनी. मुलगा म्हणाला, ‘आम्ही नाही तुम्हाला दोघांना पोसू शकत.’ आईला हाकललं मोठ्याकडे आणि मी तुकडे मोडतोय धाकल्याकडं. घरात सारखी कचकच चालतीया. त्यातून कारभारीन जवळ नाही. दुखल्याखुपल्याला भाकर तुकड्याला, ह्या वयात जवळचं मायेचं माणूस आपल्याजवळ हव़च ना हो ताई? ती तिकडं झुरतीया आणि मी बी इकडं कणाकणाने मरतोया. आज पंधरा दिवस झाले ती आजारी आहे. हातापायाच्या काड्या झाल्यात. सरकारी दवाखान्यात टाकलंय तिला. आज काही वंगाळ तर ऐकायला नाही ना मिळणार? या विचाराने धडधडत्या छातीने तिला भेटायला मी रोज जातो. तिला पाहून मला असं वाटतं माझी साता जन्माची सोबतीण,माझी रोज वाट पाहतीय आणि मग मला पाहून तिच्या सुकलेल्या चेहऱ्यावर हंसु उमटतं.. मायेने माझ्या हातावरून ती हात फिरवते. तिच्या डोळ्यात हसूं ही असतं आणि आसवंही असत्यात. पण मला पाहून ती खुलते, एवढं मात्र खरं, आणि त्यासाठीच, फक्त तिला भेटण्यासाठी, तिच्या थकलेल्या सुकलेल्या चेहऱ्यावरचे हंसू बघण्यासाठीच मी रोज तिथे जातो, तिच्याजवळ घडीभर बसतो. तिला चमच्याने चहा पाजतो, बिस्किटाच्या पुडा हातांत सरकवतो, घडीभर सुखा दुःखाच्या गोष्टी करतो आणि जड अंतकरणाने एका पायात मणा मणा चे ओझं बाळगून दवाखान्याच्या बाहेर पडतो. मागे वळून बघताना तिचे आसवांनी भरलेले डोळे बघत, माझ्या डोळ्यातलं पाणी लपवत या काठीचा, या पांगुळ गाड्याचा आधार घेत, मी परतीची वाट धरतो. या वयात मला तिची सोबत हवी असते. तिला माझा आधार हवा असतो. पण दुर्दैव माझं, मलाच या काठीचा आधार घ्यावा लागतोय”. आजोबा बांध फुटावा तसे घडाघडा डोळे मिटून अखंड बोलत होते.
अपंगत्वा बरोबर दुसरं आणखी एक दुःख त्यांच्या मनात सलत होतं. हे ऐकून बस मधले प्रवासी आणि मी पण निशब्द झाले. वरवर सामान्य दिसणाऱ्या या आजोबांची व्यथा ऐकून सगळे अंतर्मुख झाले होते.
माझ्या मनात आलं, प्राप्त परीस्थितीला सामोरं जाणं, आहे ते स्विकारून मार्ग काढणं, कठीणच आहे किती कौतुक करण्यासारखं आहे आजोबांचं हे असं वागणं! दुःख प्रत्येकालाच असतं. पण प्राप्त परिस्थितीला सामोरं जाऊन नेटाने त्यांनी पुढचं पाऊल टाकलं होतं. कोंडलेली मनातली खळबळ कुणापाशी तरी त्यांना मोकळी करायची होती. पण ती व्यथा सांगताना त्यांचे डोळे मिटलेले होते. जणू काही पापण्यांच्या पडद्याआड ते आपले अश्रू लपवत असावेत. काय सांगावं कदाचित मिटल्या डोळ्यातून ते आशेचा किरणही शोधत असतील. त्यांच्या मनात विचार येत असतील, ऋतू बदलतो, हवामानही बदलतं. तसं आजचं हे परिस्थितीचं वादळही मिटेल.आणि आम्ही सगळे एकत्र येऊ. आज नाही उद्या मार्ग निघेल आणि नवरा बायकोची ही ताटातूट संपेल. ही आशा असेल त्यांच्या मनात.मला ‘तू तिथे मी’ सिनेमा आठवला. ते ही नवरा बायको एकमेकांपासून दूर मुलांकडे राहण्याच्या व्यथेमुळे असेच कासाविस झाले होते. आयुष्याच्या संध्याकाळी एकमेकांची सोबत ही हवीच नाही का ?
मी विचारांच्या तंद्रीत होते. अचानक तीरा सारखा कंडक्टर पुढे आला. आजोबांना हात जोडून म्हणाला, ” बाबा चुकलं माझं! तुमच्या रोज येण्याचं कारण नव्हतं माहित मला! गर्दीच्या या ड्युटीमुळे आम्हीपण चिडचिडे झालो आहोत. तरी पण रागाच्या भरात असं टाकून बोलायला नको होतं मी तुम्हाला. मला माफ करा आजोबा.”
आजोबा कनवाळु होते. ते म्हणाले, “आरं माझ्या लेकरा,पोरासारखा आहेस तु मला! माझ्या चढण्या उतरण्याचा त्रास बघवला नाही तुला! म्हणून तू रागावलास बाळा.”
कंडक्टर पुढे म्हणाला, “या ताईंनी झणझणीत अंजन घातल्यामुळे माझे डोळे उघडले, आणि तुमचंही सांठलेलं दुःख मोकळं झालं. नाव काय तुमचं ताई.?”
“अरे दादा तिचं नाव अहिल्या आहे अहिल्या. सगळ्यांच्या सुखाचा विचार करून प्रत्येकाला मदत करते ती..” बस मधली एक मावशी ओरडून सांगत होती कंडक्टरला.
अहिल्येचा राग केव्हाच पळाला होता. ती रोज येणाऱ्या प्रवाशांकडे वळून म्हणाली, “आपण बाबांना बसमध्ये चढा उतरायला मदत करायचीय बरं का! रोज दोन तरी फळं बाबां बरोबर त्यांच्या कारभारनी साठी द्यायची, म्हणजे त्यांची व बाबांची शक्ती भरून येईल. बाबांना बसमधून त्यांच्या स्टॉपला उतरवून दवाखान्यात पोहोचवण्याचं काम माझं. आणि हो! माझ्या मुलाचं कॉलेज दुपारी नसतं. बाबा आणि मी तिथे पोहोचेपर्यंत तो बसेल दवाखान्यात अभ्यास करत आजींजवळ, त्यांना हवं नको ते बघायला. आणि हो! बस मधल्या प्रत्येकाला मी विनंती करते, जमेल तशी जमेल तेव्हा बाबांना आपण मदत करायची आणि आर्थिक बाबतीतही थोडी मदत करू या. तुमच्यापैकी कुणाची ओळख आहे का सरकारी दवाखान्यात? म्हणजे डॉक्टरांना भेटून आपण आजींची चांगली देखभाल करायला सांगू, बाबांची पण काळजी मिटेल, हो ना बाबा ?” एका दमात सगळं बोलणाऱ्या
अहिल्येचा हात हातात घेत बाबा गहिवरून म्हणाले, “हो गं पोरी हो! मग तर माझी अख्खी काळजी मिटल. बसचं इंजिन बंद करून ड्रायव्हर उडी मारून पुढे आला आणि म्हणाला, “उद्या माझी रेस्ट आहे, सरकारी दवाखान्यात माझी ओळख आहे. उद्याच भेटतो मी डॉक्टरांना. बाबा तुमच्या कारभारणीचं नांव सांगा. कॉट नंबरही सांगा,
पुढचं मी बघतो. काळजी करू नका.”
अहिल्या पण उत्साहाने म्हणाली, “बाबा मी कामाला जाते शनि पाराजवळ. तिथे वरकामाला एक बाई हवीय. तुमच्या सुनेसाठी विचारू का? त्यांना वरकामासाठी बाई आत्ताच हवी आहे.”
एक सदृहस्थ उठले आणि म्हणाले,”आमच्या रोटरी क्लब तर्फे बाबांच्या पायासाठी काही मदत नक्कीच मिळेल. खर्च बराच आहे पण शक्य तितकी मदत मिळेलच.”
अहिल्या म्हणाली, “आपण मदत केंद्राकडूनही मदत घेऊ शकतो. आमच्या मालकीण बाईची खूप ठिकाणी ओळख आहे. जगात नुसत्या पैशांनी नव्हे तर मनानेही श्रीमंत दानशूर आहेतच.
बाबांसाठी असा चहूबाजूनी पैशाचा ओघ आला तर, त्यांच्या पायाच्या मापाचा बुटही करता येईल. आणि हो! व्यसनमुक्ती केंद्रात माझ्या दादाची ओळख आहे. आता काळजी करू नका बरं का बाबा! तिकडे गेल्यावर तुमच्या मुलाचं व्यसनही सुटेल “.
मी त्या चुणचुणीत व भराभर प्रश्न सोडवून मदत करणाऱ्या अहिल्याकडे बघतच राहयले. अहिल्याबाई होळकरांची पुण्यतिथी आपण नेहमी उत्साहाने साजरी करतो. त्यांच्यासारखीच लोककल्याणासाठी झटणारी ही समोर उभी असलेली सेवाभावी वृत्तीची आधुनिक अहिल्याच भासली ती मला.
मी आजोबांकडे बघितलं, मघाचा त्यांचा काळवंडलेला दुःखी चेहरा आता या सगळ्याच्या दिलाश्याने उजळला होता. आधीसारखे डोळ्यातले अश्रु आता दुःखाचे नसून आनंदाश्रु होते. माझ्या मनातं आलं, आधार देणारा हात नेहमी श्रेष्ठच असतो. मग तो हात आधार देणारा असो की मानसिक बळ देणारा असो.
60 मिनिटांचा बसचा प्रवास होता तो. पण आम्ही सारे एक आहोत, समदु:खी आणि सम -सुखीही आहोत. ही भावना प्रत्येकाच्या मनात होती. मनात विचारआला ‘आम्ही सारे भाऊ भाऊ, एक दिलाने सुखी राहू .l
बाहेर बघितलं तर १५ ऑगस्ट चा तिरंगा महात्मा फुले मंडईवर डौलाने फडफडत होता. सळसळणाऱ्या उत्साहाने तो आम्हाला संदेश देत होता ‘हर घर घर मे तिरंगाl हर मन मन मे तिरंगा l’ देशभक्तीपर गाणं रेकॉर्डवर लागलं होतं माझा हात सलामी साठी वर उचलला गेला.
☆ सहस्रचंद्रदर्शन शांती — संकलन – श्री अशोककाका कुलकर्णी ☆ प्रस्तुती – श्री अनंत केळकर ☆
वयाच्या ५० व्या वर्षापासून प्राचीन काळी वेगवेगळ्या शांती सांगितल्या आहेत. त्या म्हणजे, ५० व्या वर्षी वैष्णव शांती, ५५ व्या वर्षी वारुणी शांती, ६० व्या वर्षी उग्ररथ शांती, ६५ व्या वर्षी मृत्युंजय महारथी शांती, ७० व्या वर्षी भौमरथी शांती, ७५ व्या वर्षी ऐन्द्री शांती, ८० व्या वर्षी सहस्त्र चंद्र दर्शन शांती, 85 व्या वर्षी रौद्री शांती, ९० व्या वर्षी कालस्वरूप शांती, ९५ व्या वर्षी त्र्यंबक मृत्युंजय शांती आणि १०० व्या वर्षी त्र्यंबक महामृत्युंजय शांती.
सहस्त्र चंद्र दर्शन म्हणजे त्या व्यक्तीने आपल्या आयुष्यात १००० वेळा पूर्ण चंद्र पहिला आहे किंवा त्याच्या आयुष्यात १००० वेळा पौर्णिमा येऊन गेल्या. इतके सार्थ आयुष्य खूप कमी लोक जगतात म्हणूनच हे विशेष आहे. आपली मराठी कालगणना चान्द्रवर्षीय आहे म्हणून १००० चंद्र पाहण्याचा सोहळा केला जातो. हे मोजायची पण पद्धत आहे. ती अशी –
८० वर्षात १२ x ८० म्हणजे ९६०, त्यात २७ अधिक महिने येतात म्हणजे ९६० + २७ = ९८७. म्हणजे ८० वर्षात १००० चंद्र पहिले जात नाही म्हणून ८१ वर्ष पूर्ण झाल्यावर येणाऱ्या १००० व्या पौर्णिमेला हा दिवस साजरा करतात. ह्या मध्ये काही ज्योतिष्यांच्या मते ३२ अधिक मास येतात म्हणून ८१ व्या वर्षातील ८ व्या महिन्यात सहस्त्र चंद्र पूर्ण होतात. पुन्हा ह्यामध्ये खग्रास चंद्र ग्रहण पण जमेस धरावे लागते. यावर शौनक ऋषिच्या विवेचनाच्या आधारे “वयोवस्थाभीधशांतीसमुच्चय:” ह्या पुस्तकात धर्मशास्त्र कोविद श्री नारायण शास्त्री जोशी, यांनी दिले आहे. त्यांच्या मते दरवर्षी सुमारे १२ अशी ७९ वर्षात ९४८ चंद्र दर्शने आणि खग्रास चंद्रग्रहणा नंतर नव्याने होणारे चंद्रदर्शन व असे २४ चंद्रदर्शन एव्हडे मिळून ९४८ + २८ + २४ = १००० चंद्रदर्शन होतात. ८० व्या वर्षानंतर ८ व्या महिन्यात केलेला विधी हा सौर कालगणनेनुसार असतो. म्हणजे वैखानस गृह्य सूत्रानुसार रविवर्षेण असते. शांती साठी देवता आणि हवन सामग्री पण ठरलेली आहे. सहस्त्र चंद्र दर्शनाला देवता आहे चंद्र आणि हवन सामग्री आहे आज्य. ह्या शान्तींच्या वेळी देवतेला हवन अर्पून त्या व्यक्तीच्या आयुरारोग्यासाठी प्रार्थना केली जाते. त्यायोगे त्या व्यक्तीचे पुढील आयुष्य सुखात जाते.
सामन्यात: एकसष्ठी, पंचाहत्तरी आणि ८१ वर्षानंतर अशा शान्त्या केल्या जातात. आता सहस्त्रचंद्र दर्शनच का सूर्य दर्शन का नाही? तर “चंद्रमा मनसो जात:” म्हणजे चंद्र हा मनाचा कारक आहे. मला वाटते साठी नंतरच वयस्क लोकांना आपण उपयोगाचे नाही, आपली सद्दी संपली, आपल्याला अडगळीत टाकतील, कोणी विचारणार नाही अशा अनेक शंका घेरून टाकतात. ऐंशी वर्षे म्हणजे फारच जास्त होतात, त्यांचीच मुले साठीला येतात. कधी-कधी जोडीदार पण साथ सोडून जातो. अशा वेळी घरातल्याच लोकांनी त्यांचे मन जाणून घेऊन ते अजून आम्हाला हवे आहेत असे एक सुंदरसा घरगुती का होईना कार्यक्रम करून त्यांना तसे वाटू दिले, त्यांना कपडे किंवा चष्मा, कवळी, चांगली पुस्तके, एखादा छोटासा टीव्ही अशी भेट देऊन, सहस्त्र दिव्यांनी ओवाळले तर त्यांना किती बरे वाटते. आपण अजून हवे आहोत ही भावनाच किती चांगली आहे. म्हणून सहस्त्रचंद्र दर्शन विधी असावा. आता होम करायचा कारण उत्सव मूर्ती ऐंशी वर्षे तंदुरुस्त का राहिली म्हणून कोणी नजर पण लावेल, सगळ्यांच्या नजरा चांगल्या असतात असे नाही. म्हणून होम करून सगळी अरिष्टे दूर करायची.
संकलन : श्री अशोककाका कुलकर्णी
प्रस्तुती – श्री अनंत केळकर
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
आता रामाचे आवडते धान्य कुठले? याचं उत्तर दडलंय एका भांडणात.
चला तर मग बघूया काय आहे हे भांडण.
भगवान श्रीरामांनी रावणाचा पराभव केला आणि ते अयोध्येला जायला निघाले. वाटेत गौतम ऋषींचा आश्रम लागला. त्यामुळे राम, लक्ष्मण आणि सीतामाई त्यांना भेटायला गेले. गौतम ऋषींनी त्यांचे प्रेमाने स्वागत केले.
राम विजयी होऊन आला होता म्हणून गौतम ऋषींनी खास मेजवानीचे आयोजन केले होते. जेवणात प्रत्येक धान्यापासून बनवलेल्या एकेका पदार्थाचा समावेश होता. जेवताना गौतम ऋषी रामाला प्रत्येक धान्याची माहिती देत होते, त्यांचे गुणदोष सांगत होते. शेवटी ते म्हणाले, “या सर्व धान्यांमध्ये नाचणी सर्वश्रेष्ठ आहे.”
हे ऐकताच तांदळाला राग आला. तो तिथे प्रकट झाला आणि त्याने नाचणीला हिणवायला सुरुवात केली, “म्हणे नाचणी सर्वश्रेष्ठ आहे! आहे काय त्या नाचणीत ? ना रंग ना रूप. छोटे छोटे दाणे आणि काळासावळा रंग. कशी वेडीबिद्री दिसते! मी हंसासारखा पांढराशुभ्र आहे. मला तर फुलासारखा सुगंध येतो. आणि म्हणून लग्नात, इतर मंगलकार्यात अक्षता म्हणून मिरवण्याचा मान माझाच. म्हणून मीच धान्यांत श्रेष्ठ.”
हे ऐकून नाचणीचाही संयम सुटला. तिनेही आपली बाजू लावून धरली. “मी नसेन दिसण्यात सुंदर. पण गरीब असो किंवा श्रीमंत मी भेदभाव न करता सगळ्यांचे पोट भरते.”
शब्दाने शब्द वाढत गेला. शेवटी या दोघांत श्रेष्ठ कोण हे ठरवण्याची जबाबदारी रामावर येऊन पडली. राम म्हणाले, “मी गेली १४ वर्षं घरापासून लांब आहे. मला घरी जायची ओढ लागली आहे. तेव्हा मी आधी अयोध्येला जातो. तिथे जाऊन मी ६ महिन्यांनी परत येईन आणि मग माझा निर्णय देईन. पण तोपर्यंत तांदूळ आणि नाचणी दोघांना ६ महिने तुरुंगात डांबून ठेवण्यात यावे.”
राम अयोध्येला निघून गेले आणि इकडे तांदूळ व नाचणीची रवानगी तुरुंगात झाली . सहा महिन्यांनी जेव्हा राम परत आले,तेव्हा या दोघांना तुरुंगातून बाहेर काढलं. तांदूळ खराब झालेला होता.त्याला कीड लागलेली होती . नाचणी मात्र जशी गेली तशीच बाहेर आली .
हे बघून प्रभुराम म्हणाले, “तांदूळ आणि नाचणी दोघांवरही सारखीच आपत्ती कोसळली. पण तांदूळ खराब झाला आणि नाचणी तशीच राहिली.” म्हणून त्यांनी आपले मत नाचणीच्या पारड्यात टाकले .
या प्रसंगानंतर राघवाचा जिच्यावर अनुराग (प्रेम) आहे, ती रागी असं नवीन नाव नाचणीला मिळालं.
मित्रांनो, तांदूळ आणि नाचणीच्या भांडणाची ही गोष्ट कानडी संत कनकदास यांच्या ‘रामधान्यचरित्र’ या काव्यात सांगितलेली आहे.
माणसाचे चारित्र्य त्याच्या जन्मावरून, रंगरूपावरुन न ठरवता त्याचे विचार कसे आहेत आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे कठीण प्रसंगात तो कसा वागतो यांच्यावरून त्याची पारख केली पाहिजे.
लेखक : अज्ञात
संग्राहिका : सौ. गौरी गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ आषाढ, मेघदूत, यक्ष आणि यक्षिण ☆ श्री सुहास रघुनाथ पंडित☆
आषाढ….घनांचा मास आषाढ….मेघांचा मास आषाढ…मेघांनी मल्हार गावा,मयूराने पिसारा फुलवावा….मेघांनी आक्रमिलेल्या नभातून घन कोसळू लागावेत आणि फत्तरालाही पाझर फुटून निर्झर खळखळा वाहू लागावेत….तो आषाढ ! ज्येष्ठ पाठमोरा होऊन आषाढाचा पहिला दिवस उगवतो आणि मनात अगदी नकळत शब्द ऐकू येऊ लागतात… *आषाढस्य प्रथम दिवसे*… हो, तोच आषाढ… मेघदूताचा आषाढ… कालिदासाचा आषाढ…..प्रत्येक वेळी नवी अनुभूती देणारा मेघदूताचा आषाढ !
महाकवी कालिदासाचे कल्पनारम्यतेने नटलेले महाकाव्य! मेघदूत या काव्याच्या नावातच त्याचं वेगळेपण जाणवतं.फार मोठं कथानक नसलेल पण तरीही अफाट लोकप्रियता मिळवणारं हे काव्य जगातल्या काव्यरसिकांना वेड लावून गेलंय.पत्नीच्या विरहात तळमळणारा यक्ष आकाशात मेघाला पाहतो आणि आपल्या प्रिय पत्नीला संदेश पाठवण्यासाठी त्या मेघालाच दूत होण्याची विनंती करतो.कोण हा यक्ष ? यक्ष हे कुबेराचे सेवक.हिमालयाच्या रांगा हे त्यांचं निवासस्थान.सूर्योदयाचेवेळी देवपूजेसाठी लागणारी हजार कमळे आणून द्यायची जबाबदारी कुबेराने एका यक्षावर सोपवलेली असते.हा यक्ष नवविवाहित असतो.त्यामुळे भल्या पहाटे ,सूर्योदयापूर्वी उठून हे काम करायचं म्हणजे त्याला शिक्षाच वाटत असते.पत्नीचा तेवढा विरहही त्याला सहन होत नसतो.विचार करता,एक गोष्ट त्याच्या लक्षात येते.ती म्हणजे,आपण सूर्योदयापूर्वी फुले,कमळे काढतो.तेव्हा ती उमललेली नसतात.मग ती रात्रीच,कळ्या असताना काढून ठेवली तर कुबेराला कुठे कळणार आहे ? यक्ष आपल्या कल्पनेप्रमाणे रात्री कळ्या खुडून भल्या पहाटे कुबेराकडे पोहचवतो.पण प्रेमाने अंध झालेल्या यक्षाला पुढे काय वाढून ठेवले आहे याची कल्पना नसते.पूजेच्या शेवटी,शेवटचे कमळ अर्पण करताना,कमळ उमलून त्यातून भुंगा बाहेर पडतो.आधीच्या संध्याकाळी कमळाची पाकळी मिटताना भुंगा त्यात अडकला आहे व कमळ उमलण्यापूर्वीच म्हणजे रात्री खुडले गेले आहे हे कुबेराच्या लक्षात येते.या चुकीची शिक्षा म्हणून ,ज्या पत्नीच्या मोहामुळे ही चूक घडली,त्या प्रिय पत्नीचा एक वर्ष विरह सोसावा लागेल,असा शाप कुबेर त्या यक्षाला देतो.एव्हढेच नव्हे तर या वर्षभरासाठी यक्षाच्या सर्व सिद्धीही काढून घेतल्या जातात.त्यामुळे यक्षाला विरह सहन करण्याशिवाय कोणताही पर्याय नसतो .हा यक्ष मग अलकापुरी पासून खूप दूर असलेल्या रामगिरी पर्वतावर म्हणजे रामटेक येथे येऊन राहतो.या ठिकाणी आठ महिन्यांचा काळ व्यतीत केल्यावर,वर्षा ऋतुतील आषाढमासातील पहिल्या दिवशी,पर्वत शिखरांवर जमलेले,पाण्याने ओथंबलेले मेघ तो पाहतो.वर्षा ऋतुतील निसर्गरम्य वातावरणात त्याच्या मनातील हुरहूर वाढत जाते.एकीकडे पत्नीची आठवण व काळजी तर दुसरीकडे तिला आपली वाटणारी चिंता अशा अवस्थेत तो सापडतो.त्यामुळे आपले क्षेमकुशल पत्नीला कळवावे या हेतूने पर्वत शिखरावरील मेघालाच तो दूत म्हणून अलकापुरीला जाण्याची विनंती करतो.असा हा मेघ दूत!
या विरही यक्षाच्या मनात कोणते भाव जागृत होत असतील, त्याच्या मनाची काय अवस्था झाली असेल ? ते भाव शब्दातून मांडण्याचा हा प्रयत्न:
यक्षगान
*
मनोमंडला मधे मेघ हे पहा स्मृतींचे तुझ्या दाटले
विरह वेदना साहू कशी मी असे कसे ग प्रेम आटले
*
मृगलोचन ते नजर बोलकी सांग कशी मी विसरु
कस्तुरगंधीत सुवर्णक्षण ते सांग कितीदा स्मरू
*
सांगू तुजला कशी इथे ग वाळून जाई काया
अशी कशी ग क्षणात सारी तुझी आटली माया
*
जाणशील का ह्रदयामधल्या कोमल या भावना
विरह गीत हे गात येथ मी,येईल का तव श्रवणा
*
भाग्यच माझे म्हणून होते स्वप्नी तव दर्शन
धडपडते मन तशात द्याया,तुजला आलिंगन
*
उत्सुक तुजला भेटाया पण,यावे सांग कसे
विरहव्यथेचे होईल दर्शन, जगात आणि हसे
*
क्षणाक्षणांची युगे जाहली सरतील कधी हे दिन
तडफडते मन येथ जसे की जळावाचूनी मीन
*
सुखदुःखाचा खेळ असे हा कळते सारे जरी
विरह वेदना मनात सलते उरते जी अंतरी
*
स्नेहबंध हे तव प्रेमाचे सुखविती माझ्या चित्ता
दुरावाच का आणिल अपुल्या प्रीतिला गाढता.
*
हा विरही यक्ष रामगिरी पर्वतावर काल व्यतीत करत असताना तिकडे अलकानगरीत यक्षिणीची काय अवस्था झाली असेल ? विरहाच्या अग्नीमध्ये होरपळून निघालेल्या यक्षिणीच्या मनात आलेले भाव असेच असतील ना ? :
यक्षिणीचा मानसमेघ
*
आठ महिने संपले पण राहिले हे चार मास
आठवांच्या मोहजाली का तुझे होतात भास
दूर देशी तू तिथे अन् मी इथे सदनी उदास
लोचने पाणावती मंदावुनी जातात श्वास
*
बंधनांची भिंत येथे,मी कुठे कशी शोधू तुला
कोणत्या अज्ञातदेशी जाऊनी तू राहिला
ना सखा साथीस कोणी,संवाद नाही राहिला
मूक झाले शब्द आणि हुंदकाही मूक झाला
*
नियतीचा खेळ सारा दोष मी देऊ कुणाला
ना कुणाचा आसरा खंगलेल्या माझ्या मनाला
मित्र म्हणवती एकही पण संकटी ना धावला
वेदना संदेश माझा तुझ्या मनी ना पोचला
*
ना तुझा सहवास येथे काय करू या वैभवा
यक्षभूमी ही नव्हे, की येऊन पडले रौरवा
रोज मी साहू किती या विरहाग्नीच्या तांडवा
बरसू दे आता जरासा स्नेहभरला चांदवा
*
प्रेम देते प्रेम, म्हणती,का असे शासन मला
घाव वर्मी या जिवाच्या कोणी असे हा घातला
मी गवाक्षी वाट बघता खुणावती मेघमाला
मेघ माझिया मानसीचा नित्य नयनी दाटला .
*
यक्ष आणि यक्षिणीच्या मनाची अवस्था समजून घेऊन शब्दात मांडण्याचा हा एक छोटासा प्रयत्न आषाढाच्या पहिल्या दिवशी असणाऱ्या …कालिदास दिनानिमित्त !
आषाढाला शोभेल असा पाऊस पडो आणि सर्वांचेच जीवन नवचैतन्याने उजळून जावो,ही सदिच्छा !
“शिखा” ह्या शब्दाचा अर्थ साधारण माझ्या पिढीतील, सत्तरी क्रॉस केलेल्या लोकांना माहित असण्याचा संभव जास्त. हल्लीच्या तरुण पिढीला “शिखा” ऐवजी “शाखा” हा शब्द जास्त जवळचा व कानावरून जात असलेला. मग ती “शाखा” सकाळी, सकाळी एखाद्या मैदानात, शाळेच्या पटांगणात भरणारी असो, अथवा एखाद्या राजकीय पक्षाचे वेगवेगळ्या विभागातील ऑफिस. पण तेच जर का आपण “शिखा” ऐवजी “शेंडी” म्हटले, तर शंभरपैकी नव्याणव तरुण, तरुणींना ते लगेच कळेल आणि मग त्यांच्या तोंडातून आश्चर्याने “ओह आय सी, शिखा म्हणजे शेंडी काय!” असे शब्द बाहेर पडल्या शिवाय राहणार नाहीत !
आपल्या लहानपणी आपले आई बाबा, आजी-आजोबा आपण काही कारणाने जेवत नसलो तर, “माकडा माकडा हूप, तुझ्या शेंडीला (खरं तर शेपटीला) शेरभर तूप” असं काहीतरी बोलून आपल्याला भरवत असत. तेंव्हा आपल्या बालबुद्धीला, माकडाला शेंडी कुठे असते, असं विचारणं कधी सुचलं नाही ! पण त्या ओळी गाऊन आपल्याला बळे बळे जेवायला लावणारे आपले आई – बाबा किंवा आजी-आजोबा यांनी आपल्याला तेंव्हा एक प्रकारे शेंडीच लावलेली असते, हे आपल्याला आपण मोठे झाल्यावरच कळते ! त्यामुळे मोठेपणी आपण सुद्धा दुसऱ्या कोणालातरी कधीतरी शेंडी लावण्याचे संस्कार आपल्याला त्यांच्याकडूनच मिळालेले असतात, असं जर मी या ठिकाणी म्हटलं तर, मी आपल्याला शेंडी लावतोय असं वाटण्याच काहीच कारण नाही ! असो !
आजही मुलाची मुंज करताना, साधारण एप्रिल-मे मधला मुहूर्त धरला जातो. कारण नंतर शाळेला सुट्टी असल्यामुळे त्या सुट्टीत बटूचे केस वाढून, त्याला शाळेत “ऑकवर्ड फिल” होऊ नये हा एक विचार त्याच्या मम्मी पप्पांच्या मनांत असतो. शेंडी व्यतिरिक्त तिच्या भोवती थोडे बारीक केस ठेवण्याची पद्धत आहे, ज्याला घेरा असे म्हणतात.
शेंडी ठेवण्या मागे काही वैज्ञानिक कारणे पण आहेत, असं जर मी या ठिकाणी सांगितलं तर पुन्हा मी आपल्याला शेंडी लावतोय असं वाटण्याचा संभव आहे, पण आपण गुगल करून (ज्याला बहुतेक शेंडी असावी) मी जे आता सांगणार आहे त्याच्या सत्य असत्याचा नक्कीच शोध घेऊ शकता. तर डोक्यावर ज्या ठिकाणी शेंडी असते तिथेच सार्‍या शरीराच्या नाड्या एकत्रित होतात असं आधुनिक विज्ञान सांगत. इतकंच कशाला, या ठिकाणाहूनच मनुष्याची ज्ञानशक्ती निर्माण होते. तसेच शेंडी सार्‍या इंद्रियांना स्वस्थ ठेवते व कोणाही व्यक्तीचं क्रोधावर नियंत्रण राहतं आणि विचार करण्याची त्याची क्षमतादेखील वाढते !
हिंदू धर्मात ऋषी मुनी डोक्यावर शेंडी ठेवायचे. गुरुगृही “अध्ययन” करतांना पूर्वी शिष्याच्या शेंडीला दोरी बांधून ती खुंटीला बांधत असत. जेणेकरून जर “अध्ययन” करतांना त्याला झोप लागली, तर शेंडीला हिसका बसून त्याला जाग यावी, हा हेतू ! याच अनुषंगाने इतिहासात होऊन गेलेले प्रकांड पंडित आर्य चाणक्य, यांच्या बुद्धिमत्तेचा आणि त्यांच्या डोक्यावर असलेल्या घेरा व शेंडीचा सुद्धा काही संबंध असू शकतो का, असं मग कधी कधी मला वाटायला लागत.
आपण साऱ्यांनी विदेशी लोकांचे अंधानुकरण करून, आपल्या पूर्वापार चालत आलेल्या काही गोष्टींचा त्याग केला, त्यातली एक गोष्ट म्हणजे शेंडी ! पण आता त्याच विदेशी लोकांना शेंडीचे वैज्ञानिक महत्व कळल्यामुळे “हरेराम हरेकृष्ण” हा पंथ आचरणारे सारे पुरुष अनुयायी लांब लचक शेंडी बाळगून असल्याचे पहायला मिळत !
आपल्याकडे पौरोहित्य करणारे काही ब्राम्हण अजूनही शेंडी बाळगून आहेत, आता त्यांची संख्या हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकी असावी इतकेच ! पण दाक्षिणात्य पुरोहित, जे माझ्या पाहण्यात आलेत, ते सगळे डोक्यास घेरा व त्या मधे शेंडी बाळगून असतातच असतात !
तसेच अजूनही पानपट्टीचा ठेला चालवणारे काही पुरभय्ये लांब लचक शेंडी बाळगून वर त्याला छोटी गाठ बांधून, कपाळी लाल, पिवळे गंध लावून आपल्या पानाच्या ठेल्यावर बसल्याचे दिसतात ! असे पानाचे ठेले आणि ते पुरभय्ये काळाच्या ओघात आता नष्ट झाले आहेत, हे आपण सुद्धा मान्य कराल.
फार पूर्वी एखाद्या राजाने शिक्षा म्हणून शेंडी कापण्याची आज्ञा दिल्याचे इतिहासात दाखले सापडतात. पण त्या काळी अशी शिक्षा, देह दंडाहून कठोर समजली जायची, असा तो काळ होता आणि तेवढंच आपापल्या शेंडीला लोक महत्व देत होते !
आपल्या मराठी भाषेत शेंडी शब्दाचा उपयोग अनेक म्हणी अथवा वाक्प्रचारात केलेला आढळतो. तुम्हांला कोणी फसवलं तर लगेच तुम्ही, “तो मला शेंडी लावून गेला” असं म्हणता ! एखादी गोष्ट आपण या पुढे कधीच करणार नाही, यासाठी आपण “आता शेंडीला गाठ” असं शेंडी नसली तरी, बिनदिक्कत म्हणतोच ना ! तसंच वेळ पडल्यास आपल्याला एखादी गोष्ट हवी असेल, तर “शेंडी तुटो अथवा पारंबी” या म्हणीचा वापर शेंडी नसली तरी करण्यास आपण मागे पुढे पहात नाही !
शेवटी, शेंडी ठेवावी का ठेवू नये हा ज्याचा त्याचा वैयक्तिक प्रश्न आहे, पण शेंडी कोणी कोणालाच लावू नये यावर सगळ्यांचे मतैक्य होण्यास शेंडी नसली तरी काहीच अडचण नसावी !
इंद्रधनुष्य 
वाचताना वेचलेले 
प्रतिमेच्या पलिकडले 
विविधा 
वाचताना वेचलेले 
मनमंजुषेतून 
