☆ इस्तू आणि पदर – ☆ प्रस्तुती : श्री संभाजी बबन गायके ☆
“चल बास झालं गं आता!” आपल्या बारा-तेरा वर्षांच्या लेकीचे, नलिनीचे केस विंचरत बसलेल्या कांताबाईंनी म्हटलं आणि फणी बाजूला ठेवली. नलिनी उठून तोंड धुवायला मोरीपाशी गेली. स्वत:च्या केसांमधून मोजून तीन-चार वेळा घाई-घाईत फणी फिरवून कांताबाई उठल्या, दोन्ही हात खसाखसा स्वच्छ धुतले. “मी एवढं पापड देऊन येते मेसमध्ये. तोवर तू भाजी फोडणीला टाकशील का?” त्यांनी पिशवीत पापडांची चवड भरता भरता नलूला विचारलं.
“आई, येताना मेस मधूनच काहीतरी भाजी घेऊन ये की चवदार एखादी!” नलूने उत्तरासोबत पर्यायही सांगितला तशा कांताबाई म्हणाल्या, ”आज तुझ्या आवडीचा आंबट चुका असेल मेसमध्ये!” यावर नलू आराशात बघतानाच ओरडली….. “मी करते कांदा-बटाटा किंवा बटाटा-कांदा, किंवा दोन्ही मिक्स!” आणि यावर दोघी मायलेकी मनमुराद हसल्या! नलूला आंबट भाजी अजिबात आवडत नसे. आज घरी कुणी पाहुणे येणार होते, ते नलूला समजलं होतं, त्यामुळे आईने आज जरा बरी चवदार भाजी करावी, असं नलूला वाटून गेलं होतं.
एका वस्तीत राहणाऱ्या कांताबाईंचे यजमान शेजाऱ्याशी झालेल्या किरकोळ भांडणात हकनाक जीवाला मुकले. नलू त्यावेळी पाच वर्षांची होती. कुठंही जा, मुलीवर असा प्रसंग येणं हे माहेरच्यासाठी बरीचशी अडचणींची स्थिती असते. माहेरी भावजया आलेल्या असतात,आई-वडिलांच्या आर्थिक बोलण्याला कमी किंमत असते आणि भावांना त्यांचा वाढता संसार पेलायचा असतो. त्यामुळे माहेरी जाऊन राहण्याच्या विचारांचा दोरखंड कांताबाईंनी लगेचच कापून टाकला होता.
यजमानाच्या घरी, म्हणजे कांताबाईंचे सासर, आधीच दुष्काळाच्या योगानं गाव सोडून मुंबईच्या झोपडपट्टीत जाऊन राहिलेलं, त्यामुळे दिवसा-कार्याला आलेली सासरची आणि माहेरची मंडळी, ”काही लागलं तर सांग!” एवढं म्हणण्यापेक्षा जास्त काही म्हणूही शकत नव्हती आणि देऊही शकत नव्हती. आणि कांताबाईंना कुणाकडे काही मागण्याचा सरावही नव्हता!
पंधरवडा-महिन्यातच कांताबाई आपल्या पाच वर्षांच्या नलूला घेऊन या दुसऱ्या वस्तीतल्या लहान खोपटात रहायला आल्या होत्या. खोपटं लहान म्हणून भाडंही कमी होतं, पण म्हणून वस्तीपातळीवरच्या अडचणी कमी नव्हत्या.
एवढ्याशा पोरीला कुणाच्या भरवशावर घरी टाकून बाहेर कामावर तरी कसं जाणार बाईमाणूस? म्हणून मग कांताबाईंनी पोरीला सोबत येऊ देतील अशा घरांत धुण्या-भांड्यांची कामं पत्करली. सदैव सावचित्त असलेल्या कांताबाई कामाच्या ठिकाणच्या घरांतील पुरूषांशी जेवढ्यास-तेवढ्या वागत-बोलत असत. कुणी काही म्हटलं की म्हणायच्या, “जग खूप चांगलं असेल हो खूप. पण आपल्याच वाट्याला एखादा इस्तू आला तर करायचं काय? त्यापेक्षा कुणी चढेल म्हणो, शिष्ट म्हणो… आपण आपलं खाली मान घालून कामाशी काम ठेवलेलं बरं.”
इस्तू म्हणजे विस्तव…निखारा! आणि याच वास्तवाच्या विस्तवाचा चटका कांताबाईंनी त्यांच्या सावत्रबापाकडून सोसला होता!
पुढं घरच्या घरी मसाले, पापड करून देण्याचं काम मिळालं. आता नलू दुसऱ्यांच्या नाही तर आपल्या आईच्या घरी, तिच्या नजरेसमोर राहणार होती. नलू पाटी-पेंसिल आणि पोळपाट-लाटणं या दोन्ही आयुधांमध्ये लवकरच तरबेज झाली. शाळेत जाताना मस्तपैकी चटणी-रोल तिचा ती करुन घेऊन जाई.
मेसमध्ये जाताना नलूला सायकलवर बसवून शाळेत सोडणे आणि तिला शाळेत स्वत जाऊन घेऊन येणे, हे तत्व कांताबाईंनी कितीही त्रास झाला तरी पाळले होते. कांताबाईंना सायकल फक्त एकाच प्रकारे चांगली चालवता यायची….. खाली उतरून! नंतर नलू त्यांच्यापेक्षा चांगली सायकल चालवू लागली. पण वस्तीच्या उतारावरून नलूला सायकल चालवण्याची परवानगी नव्हती.
वस्तीतल्या इतर अनेक मुली इतर मुलींच्या पालकांच्या दुचाक्यांवर तिघी-तिघी बसून जायच्या. नंतर काहींनी रिक्षा लावल्या. पण कांताबाईंनी त्यांची सायकल सोडली नाही. थोडक्यात, वस्तीजवळच्या सोसायटीमधल्या एखादी ‘मम्मी’ आपल्या मुलीबाबतीत जेवढ्या ‘काळजीवाहू’ असेल तेवढ्याच काळजीवाहू कांताबाई सुद्धा होत्या!
अशीच आठ-नऊ वर्षे आणि कांताबाईंच्या काळजाच्या वहीतील पानेही उलटून गेली. फक्त या पानांवर काळजी तेवढी कायम होती. नलूला नेमकं किती शिकवायचं याचा हिशेब त्यांच्या मनात पक्का होता. बारावी संपेपर्यंत अठरा वर्षे पूर्ण होतात मुलांना. नलू दहावीला असतानाच नात्या-गोत्यातल्या एखादा मुलगा नजरेसमोर ठेवायचा आणि वेळप्रसंग आणि शाळा सोडल्याच्या दाखल्यावरील तारीख पाहून अक्षता टाकायच्या, हा त्यांचा बेत.
पण कसं कुणास ठाऊक, कांताबाईंच्या मनाच्या वाळलेल्या पाचोळ्यावर कुठूनशी ओल्या थेंबांची टपटप वाजली. तिच्या गावाकडचा गहिनी तिच्या मेसमध्ये जेवताना दिसला तिला अचानक. पापड देण्यासाठी गेलेल्या कांताबाईला त्याने पहिल्याच नजरेत ओळखलं. ‘इथंच आलोय कायमचा रहायला, एका साहेबांच्या गाडीवर ड्रायवरचं काम लागलंय, त्यांच्याच बंगल्यात रहायची सोय होणार आहे’, असं काहीबाही सांगत होता तो. मात्र सोबत कोण राहतं याबद्दल अवाक्षर नाही.
तसा गहिनी कांताबाईंच्या शाळेत एक दोन वर्षे पुढच्या वर्गात होता. होता म्हणजे फक्त शाळेत यायचा म्हणून होता म्हणायचं.
आपण कुठं राहतो हे आपण याला नाही सांगितलं तरी त्याला ते मेस मधून आज ना उद्या समजणारच होतं म्हणून कांताबाईंनी त्याला आपल्या वस्तीतला पत्ताही मोघमपणे सांगितला. दोघांचा जाण्या-येण्याचा रस्ता एक पडला. एकदा तर त्याने घाईघाईने चालत निघलेल्या कांताबाईंना चक्क त्याच्या मोटारीतून मेसपर्यंत लिफ्टही देऊ केली होती. पण कांताबाईंनी ते टाळले होते.
एके दिवशी गहिनीने कांताबाईंना रस्त्यावर गाठून थेट लग्नाचीच मागणी घातली. कांताबाई बावरून गेल्या. त्याने पहिली बायको सोडली होती आणि त्याची चौदा वर्षांची पोरगी त्याची बायको सोबत घेऊन गेल्याचं त्यानं लपवलं नाही.
गहिनील्या शाळेत असताना आपण आवडत असू, हे त्यांना ठाऊक होतं. पण त्याला आवडणाऱ्या आपण काही एकमेव नव्हतो, हे ही त्या लहान वयात सुद्धा जाणून होत्या. आणि आता ही अवचित मागणी ऐकून सुरूवातीला गांगरलेल्या कांताबाई लगेचच सावरल्या. “एक मुलगी आहे पदरात. तिच्यासह मला स्विकारावं लागेल!” त्यांनी आपली महत्त्वाची अट सांगितली आणि गहिनी पटकन हो म्हणाला. “अगं,माझी पोरगी सुद्धा तुझ्याच मुलीच्या वयाची आहे की!”
कांताबाईंच्या एका साहेबांनी अगदी म्हातारपणी लग्नगाठ बांधल्याची आठवण कांताबाईंच्या मनात होतीच. पण हे असं मोठ्या लोकांच्यात चालतं, अशी त्यांची समजूत.
नाही म्हणायला, कांताबाईंच्या एका वयस्कर मालकीण बाईंनी ‘एकटं राहू नकोस!’ असा प्रेमाचा सल्लाही दिलेला त्यांना आठवला. त्या बाईंनी ‘पुनर्विवाह’ असा शब्द उच्चारलेला, पण कांताबाईंना तो ‘पूर्ण विवाह’ असा ऐकला होता! “हो,बाई, विवाह करायचा म्हणजे पूर्णच केला पाहिजे की!” असंही त्यांना कांताबाई म्हणून गेल्या होत्या. आणि मग चूक लक्षात आल्यावर हसल्याही होत्या.
गहिनी एका दिवशी संध्याकाळी थोडा उशीर करूनच कांताबाईंच्या घरी आला. सोबत त्याच्या नात्यातली एक बाई होती… जी कांताबाईंच्याही दूरच्या नात्यातली असावी. नलू काही आणायला गल्लीतल्या किराणा दुकानात गेलेली होती.
गहिनी आत आला. हातातली पिशवी खाली ठेवली. पिशवीत बहुदा काही खायला आणलेलं असावं. एक पातळासारखं पॅंकिंगही होतं सोबत. गहिनी आणि सोबतची बाई, कांताबाईंनी टाकलेल्या चादरीवर बसले. त्यांची नजर घरभर भिरभिरती होती. कांताबाईच्या नवऱ्याच्या मळकट फोटोकडे गहिनीने एक ओझरती नजर टाकली.
कांताबाईंनी घरातल्या कंदिलाची वात जराशी मोठी केली. काल पासून वीज गायब होती तिच्या घरातली. तेवढ्यात नलू दुकानातून परतली आणि घरात अनोळखी माणूस पाहून दारातच थबकली.
घरातल्या कंदिलाच्या उजेडाने दारात उभ्या असलेल्या नलिनीची अंधारी बाह्य आकृतीच गहिनीला दिसत होती. त्याने त्या अंधारातूनही नलिनीकडे पाहिले आणि पहात राहिला.
कांताबाईंनी गहिनीच्या डोळ्यांकडे पाहिले आणि तिला तिच्या सावत्र वडिलांचे डोळे आठवले. “नलू, अगं परत दुकानात जा. तीन किलो जवारी दे म्हणावं भैय्याला. आणि तशीच मागच्या गिरणीत उभं राहून दळूनच आण….जा!” असं म्हणून कांताबाईंनी नलूला परत पिटाळलं! पाहुणे बहुदा आज जेवायला घरी थांबणार असा नलूने अंदाज बांधला.
“गहिनी, विचार बदललाय मी. ह्या पोरीचं नीट सगळं बयजवार झाल्याशिवाय मी काही दुसऱ्या घरोब्याचा विचार करणार नाही”
हे ऐकून गहिनी आल्यापावली निघून गेला. कांताला याही वेळी कितीही पटवलं तरी ती ऐकणार नाही याची त्याला खात्रीच होती.
अर्ध्या-पाऊण तासाने नलू परतली. घरात मघाशी आलेला पाहुणा नव्हता. “गेले होय पाहुणे?”
“नले, तुझं लगीन झाल्यावर तु मला तुझ्या सोबत तुझ्या घरी ठेवशील का गं म्हातारपणी?” कांताबाईंनी भाकरी करायला घेता-घेता नलूला विचारलं आणि डाव्या हातानं चुलीतून एक निखारा बाहेर ओढला…जरा जास्त पेटला होता म्हणून. भाकरी करपली असती.
तिच्या बोटांना तो विस्तव थोडासा भाजला तेंव्हा ती बोटं, भाकरी मळण्यासाठी घेतलेल्या पाण्याच्या लोटीत चटकन बुडवली. “आत्ता भाजला असता बघ इस्तू! आणि पदरावर पडला असता तर मोठा भोसका पडला असता!”
आपल्या लग्नाच्या आणि आईला घरात ठेवून घेण्याच्या प्रश्नावर नलू म्हणाली, “आई, अगं अशी काय बोलतीयेस… आपण आपला घरजावईच बघू….!”
यावर दोघीही हसल्या. कांताबाईंनी चुलीत जोरात फुंकर घातली आणि त्या प्रकाशात दोघा माय-लेकींचे चेहरे उजळून निघाले!.
लेखक – श्री संभाजी बबन गायके
9881298260
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ आता ती बघू शकेल. – भाग १… लेखक – श्री प्रथम रामदास म्हात्रे ☆ प्रस्तुती : सुश्री माधुरी परांजपे ☆
(मागील भागात आपण पाहिले – प्रसादची आई म्हणाली ताई मला माहित्येय तुम्हाला काय विचारायचे आहे. मीच सांगते. तुम्हाला असं वाटतं ना प्रसाद आरती सारख्या आंधळ्या पोरीशी का लग्न केले आणि ती फोटो कसे बघू शकेल? आर्यनच्या आईनं होकारार्थी मान डोलावली. – आता इथून पुढे )
ताई, मी एका गरीब शेतमजुराची मुलगी आहे, माझ्या आई बापाने घरची थोडीफार शेती असलेल्या घरात माझे लग्न लावून दिले होते. घरची शेती काही फार जास्त नव्हती , पण खाऊन पिऊन सुखी होतो एवढंच. लग्नानंतर चार महिन्यांनी शेजारच्या शेतकऱ्याने शेताच्या बांधावरून भांडण उकरून काढले. भांडण एव्हढे विकोपाला गेले की शेजाऱ्यांनी रागात प्रसादच्या बाबांच्या डोळ्यात विषारी कीटक नाशक ओतले. खूप दवाखाने केले. डॉक्टर केले. पण त्यांचे डोळे गेले ते कायमचेच.’ आर्यनच्या आईच्या तोंडातून ‘आई ग , कीती निर्दयी आणि अमानुष’ असे उद्गार निघाले.
‘आमच्या लग्नाला सहा महिने झाले होते, प्रसादच्या बाबांचे डोळे जाऊन आणि त्यांचा इलाज करण्यात दोन महिने गेले होते. लग्नानंतर सहाव्या महिन्यात मला पाळी आली तेव्हा, प्रसादचे बाबा बोलले, माझं आयुष्य तर आता अंधारात जाईल, आपल्याला मूलबाळ झालं नाही. तुला मी काडीमोड देतो, तुझे दुसरे लग्न झाले तर तू तरी सुखी राहशील. कशाला माझ्या आंधळ्या सोबत आयुष्याची नासाडी करतेस मला सांभाळत राहून?’ त्यावेळी मी ठाम राहिले त्यांनी माझ्या सुखासाठी मनापासून घेतलेल्या निर्णयाचा मला अभिमान वाटला आणि मी त्यांचा निर्णय नाकारला. घरातल्या शेतीची सगळी सूत्र मी हाती घेऊन संसार करू लागले. एक वर्षाने आम्हाला प्रसाद झाला पण वयाच्या नवव्या वर्षी त्याचा एक डोळा गेला. त्यावेळी खूप खचायला झाले पण प्रसादच्या आंधळ्या बाबांनी धीर दिला. माझे दोन डोळे गेलेत त्याचा एक तरी आहे ना, माझ्यावेळी हार नाहीं मानलीस मग आता का खचून जातेस?’
प्रसाद अभ्यासात हुशार होता, अभ्यास आणि शेती करता करता तो बँकांच्या आणि सरकारी नोकऱ्यांच्या परीक्षा देत होता. दीव्यांग कोट्यातून त्याला बँकेत चांगली नोकरी लागली. आता वर्षभरापूर्वी प्रसादचे बाबा वारले. वर्षभरात त्याचे लग्न करायचे म्हणून त्याच्यासाठी मुली बघायला लागलो. प्रसादला एक डोळा नाही म्हणून कधी मुलगी तर कधी मुलीचा बाप नकार देऊ लागला. कोणी कोणी तर मुलीच दाखवत नव्हते. जवळपास वीस एक ठिकाणी नकार आला होता.
आर्यनच्या आईने विचारले, मग आरती सोबत कसं काय लग्न जुळलं?
ही माझी सून आहे ना आरती ती आमच्याच गावातली. प्रसादच्या बाबांच्या डोळयात विषारी औषध ज्या माणसाने टाकले होते, त्याच माणसाची पोरगी आहे ही आरती. आरतीचा बाप जेल मधुन सुटून आल्यावर प्रसादच्या मागे चार वर्षांनी झाली होती त्यांना. जेव्हा त्याला कळले की त्यांची पोरगी जन्मजात आंधळी आहे, तेव्हा तो रडत रडत प्रसादच्या बाबांच्या पायावर डोकं ठेवून माफी मागायला आला. ‘दादा मी चुकलो देवाच्या काठीला आवाज नसतो मला माफ करा, देवानेच मला शिक्षा केली.’
गेल्या महिन्यात प्रसादला मुलगी बघायला आम्ही ज्या बसने तालुक्याच्या गावात चाललो होतो, त्या बस मध्ये आरती पण होती. आरतीचे देखणे आणि सुंदर रूप बघून बसमधील बाया, बाई ग, एव्हढी देखणी पोरं पण दिसत नाही तिला, कसं हीचं लग्न व्हायचं? हिला पण कोणीतरी आंधळाच मिळणार अस एकमेकींशी पुटपुटत होत्या.
तालुक्याच्या गावी ज्या मुलीला बघितलं तिने तिथेच नकार दिला, मी बिन लग्नाची राहीन पण या एक डोळ्याशी लग्न नाही करणार.’ ती म्हणाली होती. तेव्हापासून प्रसाद ने डोळ्यावर चष्मा लावायचे सोडून दिले. बस मधील बायकांची कुजबुज त्याने पण ऐकली होती.
घरी आल्यावर त्याने मला विचारले, आई आरतीला तुझी सून केली तर चालेल का? मी त्याला म्हणाले, माझा संसार झाला करून. तुझे तू ठरव. मी तुझ्यासोबत आहे.’
आरतीच्या बापाला निरोप पाठवल्यावर तो पुन्हा घरी आला आणि आधीच मेलेल्याला अजून मारू नका म्हणू लागला. पण त्याला प्रसादने समजावले.
तुमची परिस्थिती नव्हती तशी आमचीसुद्धा परिस्थीती नव्हती म्हणून माझ्या बाबांना आणि तुमच्या आरतीला बघता आले नाही. पण आता मला चांगली नोकरी आहे, आज ना उद्या परिस्थीती सुधारेल. खुप लोकं नेत्रदान करतात, आपण आरतीसाठी बघू या कोणा दुसऱ्याचे डोळे मिळतात का? मला दोन डोळे असते तर माझाच एक तिला दिला असता. मीच कशाला माझ्या आईनेदेखील बाबांना दिला असता पण जग एवढं पुढे गेले हे माहितीही नव्हतं आणि माहिती असून ऐपत सुद्धा नव्हती. आता दोन महिन्यांपूर्वीच आमचे दोघांचे लग्न झाले. आम्ही गावाकडून मुंबईतल्या मोठ्या डोळ्यांच्या दवाखान्यात आलो होतो. आनंदाची गोष्ट अशी आहे की आरतीला बघता येणार आहे. दुपारपर्यंत दवाखान्यातले सगळं आटोपले म्हणून या लहानशा बोटीतून मांडवा की काय तिथं जाऊन पुन्हा याच बोटीने परत मुंबईला फिरणार. पुन्हा कधी समुद्र बघायला मिळेल की नाही म्हणून आजच साधली संधी.
हे सर्व ऐकताना आर्यनची आई अवाक झाली होती. न राहवून तिने प्रसादच्या आईला विचारले, ‘पण काकी आरतीसाठी नेत्रदान कोण करणार आहे? तिला कोणाचे डोळे लावणार आहेत? अवयव दान ही खुप खुप गुंतागुंतीची, खर्चिक आणि कायदेशीर पद्धतीने करायची प्रक्रिया आहे ना?’
प्रसादची आई म्हणाली, लग्न ठरल्या ठरल्या प्रसादने सगळी माहिती काढली होती, कोणी मृत्यूपूर्वी नेत्रदान केले असेल तर मिळतील असं काहीबाही तो सांगायचा. मी म्हटलं जिवंत असताना कोणी नाही का नेत्रदान करू शकत. मी माझा एक डोळा दिला तर नाही का चालणार? सुरवातीला तो नाही म्हणाला होता पण नंतर त्याला आणि मला डॉक्टरांनी तुम्ही म्हणताय तसे समजावले, कोणाचाही अवयव कोणालाही सहजपणे नाही देता येत , रक्तगट , तो अवयव ज्याला द्यायचा आहे त्याचे शरीर ते स्वीकारू शकते का. अवयव दान करणाऱ्या व्यक्तीचे आरोग्य आणि वय हे अवयव दान करण्यासाठी योग्य आहे का, हे सगळे बघावे लागते.
आरतीचे बाबा पण डॉक्टर सांगत होते ते सगळं ऐकत होते. त्यांनी स्वतःहून पुढे होऊन सांगितले माझा आणि आरतीचा रक्तगट एकच आहे, तुम्हाला लागतील त्या सगळ्या चाचण्या करा पण माझाच डोळा माझ्या लेकीला द्या. माझ्या कर्माचे प्रायश्चित्त भोगल्याचे समाधान तरी मला लाभेल. डॉक्टरांनी आरतीच्या बाबांचे म्हणणे ऐकले आणि तशा चाचण्या करायला सांगितले. ते म्हणाले मी हॉस्पिटलमध्ये थांबतो तुम्ही आलाच आहात तर फिरून या कुठेतरी. या बोटीत बसण्यापूर्वी त्यांचा फोन आला आणि त्यांनी सांगितले की चाचण्या पाहिजे तशा आलेल्या आहेत. डॉक्टरांनी कायदेशीर प्रक्रियांची तयारी करायला सांगितले आहे.
आर्यनची आई हे सर्व ऐकून निःशब्द झाली. तिला काय बोलावे हेच बराच वेळ सुचत नव्हते.
क्षुल्लक कारणावरून अमानुषपणे वागणारी आरतीच्या बापासारखी माणसं ज्यांना नंतर पश्र्चाताप सुद्धा होतो, अशा माणसांना मोठ्या मनाने माफ करणारे प्रसादचे आई बाबा , प्रसाद सारखा उच्च विचारसरणी असलेला तरुण. राहणीमानाने साधारण आणि भोळे असलेले पण मनाने सधन असणारे शेतकरी जमिनीत बियाणे रुजवून नुसते अन्नधान्यच पिकवत नाहीत तर लाखमोलाचे विचार सुद्धा समाजात रुजवतात.
– समाप्त –
लेखक – श्री प्रथम रामदास म्हात्रे
मरीन इंजिनिअर, कोन, भिवंडी ठाणे
संग्राहिका– सुश्री माधुरी परांजपे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ आता ती बघू शकेल. – भाग १… लेखक – श्री प्रथम रामदास म्हात्रे ☆ प्रस्तुती : सुश्री माधुरी परांजपे ☆
गेट वे ऑफ इंडिया हून मांडव्याला जायला संध्याकाळी साडे चार वाजता लाँच निघाली होती. तीच लाँच मांडव्याहून परतीच्या मार्गाला संध्याकाळी सहा वाजता निघणार होती. लाँच मध्ये फारशी गर्दी नव्हती, सगळे प्रवासी ऐसपैस आणि पाहिजे तिथं बसले होते. इकडून तिकडे जागा बदलत होते. पहिल्यांदा प्रवास करणारे मागे पडलेल्या मुंबईकडे बघून, नाहीतर समोर दिसणारी मोठमोठी जहाजे जसजशी जवळ येत होती तस तसे त्यांच्या प्रचंड आकारमानाकडे बघून अचंबित होत होती.
हजारो कंटेनर घेऊन जाणारे एक विशाल महाकाय जहाज जे एन पी टी मधुन निघून खोल समुद्राच्या दिशेने निघाले होते. लाँचला आडवे जाणाऱ्या जहाजाला जाऊ देण्याकरिता लाँचचा स्पीड कमी करण्यासाठी लाँच च्या सारंगा ने खाली इंजिन रुम मध्ये बांधलेल्या घंटेची दोरी वाजवून खालच्या डेकवरील खलाशाला सूचना दिली. त्याने इंजिनचा आर पी एम कमी केला आणि लाँच काही वेळ पुढे न जाता जागेवर थांबली. माचीस बॉक्स एकावर एक ठेवले जावेत तसे हजारो कंटेनर एकमेकांवर लादून ते महाकाय जहाज एखाद्या ऐरावताप्रमाणे ऐटीत समुद्राला कापत पुढल्या सफरीला निघाले होते. जहाजाच्या पाठीमागे समुद्राच्या लाटांना कापून लघुकोनात निघून दोन लाटा एकमेकांपासून दूर जात होत्या. एक लाट लाँचच्या दिशेने आली आणि लाँचला हेलकावून निघून गेली.
सारंग ने पुन्हा एकदा दोरी ओढून घंटा वाजवली आणि खलाशाने इंजिनच्या आर पी एम ला पूर्ववत करून लाँचचा स्पीड वाढवला.
सगळ्यांच्या नजरा कंटेनर घेऊन जाणाऱ्या त्या महाकाय जहाजाकडे लागल्या होत्या. काही वेळाने जसजशी मुंबई आणि मोठं मोठी जहाजे मागे गेली तसं प्रत्येकजण स्वस्थपणे बसून समुद्राच्या खाऱ्या वाऱ्याचा आनंद घेत निवांत बसले.
लाँच मध्ये एक पंचविशीतील तरुण जोडपं बसलं होतं. त्यांचं नवीनच लग्न झालेलं असावं कारण त्यांच्या अंगावरची हळद अजूनही उतरली नव्हती. त्यातल्या तरुणाला फक्त एकच डोळा होता, त्याला दुसरा डोळाच नव्हता, खोबणीत डोळा नसल्याने खाच पडलेली होती. त्याच्या बायकोने गॉगल घातला होता आणि ती त्याला खेटूनच बसली होती. लाँच मधील जवळपास सगळ्यांचेच त्याच्याकडे लक्ष जात होते. त्याला पण सगळ्यांच्या त्यांच्याकडे बघणाऱ्या नजरा दिसत होत्या. बऱ्याच जणांच्या मनात आले की ह्या तरुणाने त्याच्या बायकोने घातलाय तसा काळा चष्मा किंवा गॉगल का नाही लावला. त्याचा नसलेला डोळा निदान गॉगलच्या आड लपला तरी असता.
समोर बसलेल्या एका आठ नऊ वर्षांच्या लहान मुलाने तर त्याच्याकडे बघुन त्यांच्या आईला विचारत होती, आई त्या अंकलचा एक डोळा कुठे आहे. त्याच्या आईने त्याला सांगितले त्यांना एक डोळा नाहीये, पण दुसरा तर आहे ना.
तेवढ्यात तो तरुण त्या मुलाला म्हणाला बाळा तुझे नांव काय, मुलाने त्याचे नांव आर्यन सांगितले.
‘बरं आर्यन, माझा एक डोळा ना मी तुझ्याएवढा असताना एका अपघातात गेला. मी खेळताना रस्त्याच्या कडेला जमिनीत उभ्या केलेल्या लोखंडी सळई वर पडलो. नशीब सळई डोळ्यातून आरपार जाऊन माझ्या डोक्याच्या आरपार नाही निघाली.
आर्यनने त्याला विचारले, ‘मग अंकल तुम्हाला एका डोळ्याने सगळं दिसतं का’
त्यावर तो म्हणाला, ‘आर्यन माझे नांव प्रसाद आहे, मला तू प्रसाद अंकल म्हणून हाक मार. मला एका डोळ्याने दिसतं पण एका डोळ्याने कसे दिसते ते बघायचे आहे का तुला?’ आर्यनने उत्सुकतेने ‘हो’ म्हटले.
प्रसाद ने त्याला रुमाल आहे का विचारले, त्याने माझ्याकडे नाही पण आईचा आहे सांगितले आणि आईकडून रुमाल मागून प्रसादकडे दिला. प्रसादने रुमालाची घडी घालून आर्यनच्या एका डोळ्यावर असा बांधला की आर्यनला त्याच्या उघड्या असलेल्या एकाच डोळ्यातून दिसू शकेल. प्रसादने त्याला विचारले, ‘काय मग आर्यन दिसतं की नाही एका डोळ्याने?’
आर्यन म्हणाला प्रसाद अंकल दिसतंय पण दोन डोळ्यांनी जसं दिसतं तसे नाही दिसत.’
प्रसाद त्याला म्हणाला, ‘माझा अपघात झाल्यावर मलासुद्धा असेच वाटायचे पण हळूहळू सवय झाली. मला एकाच डोळ्यातून सगळं दिसतं आणि आता दोन डोळ्यांनी मला किती दिसायचे हे आठवत सुद्धा नाही.’
‘पण आर्यन तुला माहिती आहे का ही माझ्या बाजूला बसलीय ना माझी बायको तिला तर दोन्हीही डोळ्यांनी दिसत नाही. मला तर नऊ वर्षांचा होईपर्यंत दोन्हीही डोळ्यांनी दिसायचे आणि आता तर निदान एका डोळ्याने तरी दिसतेय पण हिला तर ती जन्मल्यापासून काहीच दिसत नाही.’
प्रसाद जे सांगत होता ते ऐकून आर्यनच्या, त्याच्या आईच्या आणि आजूबाजूला बसलेल्या इतर सर्वांच्या मनात कालवाकालव झाली. प्रसाद आणि त्याच्या बायकोबद्दल सहानुभूती निर्माण झाली. आर्यन च्या बालमनाला थोडं अचंबित होण्याव्यतिरिक्त काही प्रश्न निर्माण झाले नाहीत पण त्याच्या आईला आणि शेजारी बसलेल्या जाणत्या व्यक्तींना वाटले की, ह्याला एका डोळ्याने दिसत असूनही जन्मजात आंधळ्या मुलीसोबत याने लग्न का बरं केले असावे?
लाँच हेलकावे खात मांडवा जेट्टीपासून वीस पंचवीस मिनिटांवर आली होती. समुद्रातील सी गल पक्षी लाँच भोवती घिरट्या घालू लागले, लाँच मधील प्रवासी त्यांना वेफर आणि कुरकुरे हवेत भिरकावून खायला देऊ लागले. सी गल पक्षी हेवेतल्या हवेत ते पकडत क्वचितच एखादा वेफर पाण्यात पडत असे. आर्यन सुद्धा मजा बघत होता, कोणी व्हिडीओ काढत होते तर कोणी फोटो. सी गल पक्ष्यांना खायला देऊ नका, जंक फूड त्यांचा आहार नाही अशा सूचनांचे पोस्टर असूनही बरेच प्रवासी त्यांना खायला देण्यासाठी लाँच मधूनच कुरकुरे आणि वेफर खरेदी करत होते. प्रसादने पलीकडे हाताने इशारा करुन, आईला जवळ बोलावले. प्रसादची आई आली आणि आर्यनच्या आई शेजारी बसली.
प्रसादच्या आईच्या कपाळावर कुंकू नव्हते, एक साधीशी नऊवारी साडी तिने नेसली होती. तिचं व्यक्तिमत्व हसरं आणि प्रसन्न होतं. बसताना ती म्हणाली, ‘अरे प्रसाद जा की आरतीला घेऊन, तिचे फोटो काढून घे की मोबाईल मध्ये.’
प्रसाद ने आरतीच्या हाताला धरले आणि तो लाँचच्या मधल्या मोकळ्या जागेकडे जाऊ लागला.
उभं राहिल्यावर अंध आरतीच्या चेहऱ्यावर लाँच हेलकावत असल्याने जशी लाँच समुद्रात तरंगते तशी ती लाँच मध्ये नाही तर हवेत तरंगतेय असे भाव स्पष्टपणे दिसायला लागले. डोळेच नाही तर, समुद्र काय आणि त्याच्यावर तरंगतय काय हे कोणी सांगून कसं कळणार पण कदाचित आरती आयुष्यात पहिल्यांदाच तरंगणे अनुभवता होती. प्रसाद तिला आपुलकीने मोकळ्या जागेत हाताला धरून उभा होता. त्याने आर्यनला बोलावून दोघांचे फोटो काढायला सांगितले. आर्यनने आनंदाने त्यांच्या दोघांचे खुप फोटो काढले. प्रसाद आरतीला लाँचच्या रेलिंग जवळ घेऊन गेला॰ तिचे दोन्ही हात रेलिंगवर टेकवून तिला म्हणाला आता तूच अनुभव लाँचचे हेलकावणे. आरती समुद्राचा गार वारा आणि लाटांमधून बाहेर पडणारे अनंत तुषार अंगावर पडताना अनुभव होती.
आर्यन आईकडे येऊन म्हणाला की, आई प्रसाद अंकल ने एवढे फोटो काढले पण बिचारी आरती आंटी ते बघूच नाही ना शकणार!
बाजूला बसलेल्या प्रसादच्या आईने हे ऐकले. ती म्हणाली ‘बाळा, आरती पण बघू शकेल फोटो म्हणून तर मी प्रसादला सांगितले न की फोटो काढ म्हणून. आम्ही पुन्हा समुद्रात फिरायला येऊ किंवा नाही पण इथल्या आठवणी तर राहिल्या पाहिजेत की नाही.’
आर्यनच्या आईने प्रसादच्या आईकडे बघून विचारले, ‘काकी तुम्हाला राग येणार नसेल तर एक विचारू का?’
प्रसादची आई म्हणाली ताई मला माहित्येय तुम्हाला काय विचारायचे आहे. मीच सांगते. तुम्हाला असं वाटतं ना प्रसाद आरती सारख्या आंधळ्या पोरीशी का लग्न केले आणि ती फोटो कसे बघू शकेल? आर्यनच्या आईनं होकारार्थी मान डोलावली.
क्रमश: – भाग १
लेखक – श्री प्रथम रामदास म्हात्रे
मरीन इंजिनिअर, कोन, भिवंडी ठाणे
संग्राहिका– सुश्री माधुरी परांजपे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ अम्मी आणि मम्मी – भाग २ – डॉ हंसा दीप ☆ भावानुवाद – सुश्री साधना प्रफुल्ल सराफ☆
डॉ हंसा दीप
(मागील भागात आपण पहिले – “तुला माहीत नाही का, हे खुनी आपलं आणि पाकिस्तानचं नातं कधी धड होऊ देत नाहीत ते!” आता इथून पुढे )
मम्मी पण ते सगळं ऐकून कावरी-बावरी झालेली होती, पण आधी आजीला शांत करणं गरजेचं होतं. अमेरिकेत असे फुटीरतावादी विचार घेऊन कसं रहाता येईल! आत्ता तर आलोय इथे, अजून धड जम पण बसलेला नाही. आजीच्या या विरोधाला, रागाला इथेच आळा घालणं आवश्यक होतं.
“इथे सगळ्यांचा धर्म वेगवेगळा आहे सासूबाई, सगळे मांस मटण खातात. कोणा-कोणापासून दूर राहील ही?”
“बाकी कोणापासून दूर राहो, न राहो, त्या पाकिस्तान्यांपासून मात्र दूर राहू दे हिला!”
“हे बघ, तीप्पी, तू तिथून आलीस की आंघोळ करत जा. आणखी ऐक, त्यांच्या फ्रीजमधलं काहीही खात जाऊ नको. तिथे जास्त थांबायचं पण नाही. या लोकांचं काही सांगता येत नाही, प्राणी मारून, कापून हात सुद्धा धूत नसतील हे लोक.”
आणखीही बरंच काही बोलत होती आजी, कोण जाणे काय-काय! या वयात, या अनोळखी देशात येऊन रहावं लागण्याची निराशा पण तिच्या या रागामधून बाहेर पडत असावी बहुधा! मम्मीने तृपितला खुणेनेच तिच्या खोलीत जायला सांगितलं. तिला आजीचा हा तिरस्कार कसा काय समजणार होता? तिच्या काकाच्या मृत्युच्या वेळी ती खूपच लहान होती, आणि या आधी अशा काही गोष्टींचा उल्लेखही तिच्यासमोर कोणी केलेला नव्हता.
ती तर वर्तमानातच जगत होती. शाळेतून घरी येता-जातानाचा वेळ हा त्या दोघींसाठी दिवसातला सर्वात चांगला वेळ असायचा, तेंव्हा दोघी जणू एकमेकींची सावली बनून रहात असत. दोन्ही घरातलं वातावरण जवळ जवळ एकसारखंच होतं. सोफ्यावर टाकलेली कशिद्याची कव्हर्स सुद्धा सारखीच होती. घरात शिरल्यावर येणारा वास सुद्धा जवळजवळ सारखाच असायचा. स्वयंपाकघरातून रोटी भाजल्याचा जो सुवास यायचा, त्यामुळे ते घर आपल्या घरासारखंच वाटायचं
आजीच्या या आरड्या-ओरड्याचा त्यांच्यावर काही विशेष परिणाम झाला नाही. अम्मी आणि मम्मी दोघीही आपापल्या मुलींबरोबरच त्यांच्या मैत्रिणीवर पण तसंच प्रेम करायच्या. दोघी दिसायच्याही सारख्याच. लांब केस आणि चमकदार डोळे! अम्मी काही नोकरी वगैरे करत नसल्यामुळे कायम घरातच असायची. शाळेतून परतताना तहरीमच्या घरी गेलं, की अम्मी तृपितवर पण प्रेमाचा वर्षाव करायची. मम्मी दिवसभर कामावर जाऊन घरी आली की तहरीमची चौकशी करायची. तहरीम आणि तृपितची मैत्री त्यांना समाधान द्यायची. तहरीमशी मैत्री झाल्यापासून तृपित परत पूर्वीसारखी झाली होती. इथे आल्यापासून तिचा खोडकरपणा आणि चंचलता नाहीशीच झाली होती, ती आता परत पूर्ववत झाली होती. तृपितला आता शाळेत जाण्याचा त्रासही होत नव्हता, या गोष्टीनंही तिच्या घरच्यांनी सुटकेचा निःश्वास टाकला होता. मम्मीला पाकिस्तानी आंबे आणि नाजूक कशिदाकारी केलेले कपडे खूप आवडत असत. गच्च भरलेले, गडद रंगाचे, आणि गोड असे सिंध्री व चौंसा जातीचे आंबे दर आठवड्याला घरी यायचे आणि अगदी आवडीने खाल्ले जायचे. मम्मीने आजीला, हे आंबे पाकिस्तानी असल्याचं कधीच सांगितलं नाही, नाहीतर आजीनं त्या आंब्यांना हातसुद्धा लावला नसता. आजी अगदी मिटक्या मारत हे आंबे खायची, आणि वर म्हणायची – “आपल्या देशात असताना कधी असे आंबे खायला मिळाले नाहीत. हे लबाड लोक सगळ्या चांगल्या गोष्टी निर्यात करत असतात!
मम्मी हसायची. तिला माहित होतं, की आजीच्या मनात पाकिस्तानबद्दल जो तिरस्कार होता, तो काकाच्या मृत्यू नंतर अधिकच दृढ झालेला होता. सीमेवर ज्या क्रूरपणे त्याला मारलं गेलं होतं, त्यासाठी ती आजही प्रत्येक पाकिस्तानी माणसाला जबाबदार मानायची. त्यांच्या झाबुआ गावातून जी पहिली व्यक्ती सैन्यात भरती झाली, ती म्हणजे तिचा लाडका धाकटा मुलगा होता. तो दिवस तिच्या आयुष्यातला सर्वात चांगला दिवस होता. अगदी अभिमानाने ती सगळ्या नातेवाईकांना त्याचे तिकडचे किस्से सांगत असायची. मग ती आपल्या लाडक्या लेकाच्या लग्नासाठी मुलगी शोधायला लागली तोच त्याचं पोस्टिंग सीमेवर झाल्याची खबर आली, आणि पाठोपाठ एक दिवस हाहाकार माजवणारी ती वाईट बातमी आली! शत्रूचा सामना करताना तिचा लाडका मुलगा हुतात्मा झाला! त्याचं प्रेत सुद्धा मिळालं नाही. त्या आईचं काळीज दगडाचं होऊन गेलं. अनेक दिवसांच्या मौनानंतर, कधीही पाकिस्तानचं नाव ऐकलं की शिव्याशाप सुरु होत असत, नालायक, खुनी लोक
ज्या दिवशी तहरीम पाकिस्तानी आहे हे सगळ्यांना कळलं होतं, त्याच दिवसापासून दोन्ही मुलींच्या मैत्रीला ग्रहण लागलं होतं. सध्या तर दोन्ही देशांमध्येही तणाव सतत वाढतच चालला होता. तिरस्कार, द्वेष फैलावत चालला होता. दररोज नवीन काहीतरी समस्या निर्माण होत होती. भारताने सर्जिकल स्ट्राईक केली. पाकिस्तानने संतापून आपल्या देशाच्या आकाशातून भारताच्या विमानांना जायला बंदी घातली. त्यामुळे तिकिटाची किंमत दुप्पट झाली होती. आजीचे शिव्याशाप सुरु झाले – “या कर्मदरिद्री लोकांनी आकाशाचा रस्ता बंद करून प्रवाशांची लूट चालवली आहे. काय मिळतंय ह्यांना त्यातून? जमिनीवर कब्जा करतात ते करतात, आता आकाशावर पण कब्जा करायला लागलेत!”
तिकिटांच्या किंमती वाढल्यामुळे त्यांची भारतात जाण्याची इच्छा मनातच राहिली. भारतीय लोक तर धावून – धावून आपल्या देशात जात होते, पण पाकिस्तानी लोकांच्या मनात भीति होती, की एकदा तिकडे गेलो, तर अमेरिकन सरकार परत इकडे घुसू देणारं नाही! हां, तहरीमचे मामा सरकारी दौरा काढून यायचे, आणि येताना आपल्याबरोबर भरपूर कपडे पण आणत असत. तहरीम मोठ्या आवडीने ते कपडे घालत असे आणि कित्येक वेळा तृपित साठी पण घेऊन यायची, की तिने पण घालून बघावे. शरारा ड्रेस तर तिचा जीव की प्राण होता. या सगळ्या निर्बंधांचा तहरीम आणि तिच्या कुटुंबावर फारसा परिणाम झाला नाही. हं, झालाच तर एवढाच, की तिच्या मामांचं येणं जाणं जवळ जवळ बंदच झालं होतं. ते जेंव्हा यायचे तेंव्हा सगळ्यांसाठी ढीगभर भेटी घेऊन यायचे, ते कमीच होत गेलं.
ज्या वयात या दोघींचं इथे अमेरिकेत पालन-पोषण होत होतं, ते वय असं होतं, की त्यांना आपापल्या देशांबद्दल फारसं प्रेम राहिलं नव्हतं. नवीन देशात, नवं वातावरण आपलंसं करणं सुरु केल्यानंतर मागे वळून बघण्याचा प्रश्नच नव्हता. पण, इथल्या आपल्या घराबद्दल बोलणं होत असे. अम्मी लक्षात ठेऊन ईदच्या दिवशी शेवयांची खीर नक्कीच पाठवायची. मम्मी पण दिवाळीच्या वेळी मिठाई पाठवत असे. अशा तऱ्हेने दोघी आया आपापल्या मुलींच्या आनंदाचा विचार करत असत.
आजीला जर कळलं, की हे तहरीमच्या अम्मीनं पाठवलेलं आहे, तर ती सरळ ते उचलून कचऱ्याच्या डब्यात फेकत असे. मुलाच्या मृत्युचं ते दुःख कधी कधी तहरीमला बघून असं उसळून यायचं, की आवरताच येत नसे. त्या मुलीचा चेहरा बघितला, की आपल्या हुतात्मा झालेल्या मुलाचीच आठवण यायची तिला. आपल्या तिप्पीला हे लोक काहीतरी करतील अशी भीति तिच्या मनात होती.
आजीच्या या द्वेषाचा या दोन्ही मुलींना काही पत्ताच नव्हता. त्या दोघींच्या ज्या गप्पा चालत, त्याला काही अंतच नसायचा! तिथे देश आणि देशांच्या सीमा नसायच्या, फक्त त्या दोघींमध्ये असलेलं प्रेमाचं नातं असायचं. एकूण काय, तर त्या दोघी दोन्ही देशांच्या मिश्र संस्कृतीच्या वाहक होत्या. अम्मीचा अ, म मधे बदलून मम्मी म्हणायला तहरीमला आवडत असे, तर तृपितला अम्मी म्हणायला आवडायचं. जेंव्हा अम्मी सलामवालेकुम म्हणत आपला हात तिच्या डोक्यावर फिरवत असे, तेंव्हा तिच्या केसांमधून हिच्या मम्मीच्या केसांसारखाच सुगंध येत असे. तेच केस हातात पकडून ही दूध पिऊन गाढ झोपी जात असे.
इथे या मुली आपल्या आयांच्या सुगंधात हरवून जात आणि तिकडे दोन्ही देशांच्या सीमांवर दारुगोळ्याचा धूर आपला वास पसरवत दाट होत जात होता. खूप काही घडत होतं. सर्जिकल स्ट्राईक नंतर जोरदार गोळीबार आणि नेत्यांच्या बोलण्याच्या उष्णतेत मानवता भाजून निघत होती. यू. एन.मधे कोलाहल, टी. व्ही. वर एकमेकांवर केलेले वार, आरोप-प्रत्यारोप हे सगळं कमी होतं, म्हणून की काय, पाकिस्तानने कॅ. अभिनंदन ना पकडलं. आता मात्र अगदी हद्द झाली! दोन्ही मुलींच्या घरच्यांनी कडक पावले उचलली. तृपित आणि तहरीमचं एकमेकींशी बोलणं बंद करून टाकलं. कडक आज्ञा दिली गेली, की आपापल्या कामाशी काम ठेवा, सरळ घरून शाळा आणि शाळा ते घर! एकमेकींशी बोलताना दिसलात, तर तुमचं काही खरं नाही!
क्रमश: भाग २
मूळ हिंदी कथा – अम्मी और मम्मी – मूळ लेखिका – डॉ हंसा दीप, कॅनडा
☆ अम्मी आणि मम्मी – भाग १ – डॉ हंसा दीप ☆ भावानुवाद – सुश्री साधना प्रफुल्ल सराफ☆
डॉ हंसा दीप
त्या दोघी सातवीच्या वर्गात असताना प्रथम भेटल्या एकमेकींना. दोघी आपापल्या देशातून न्यूयॉर्कच्या या फ्लशिंग हायस्कूलमधे आल्या होत्या. इथे आल्यानंतर दोघी इंग्लिश भाषेशीच नव्हे, तर बऱ्याच नव्या बदलांशी झुंजत होत्या. नवीन देश, नवीन वातावरण आणि अनोळखी लोकांमधे सापडलेल्या दोन अजाण मुली! एक पाकिस्तानच्या लाहोर सारख्या मोठ्या शहरातून आलेली आणि एक भारताच्या झाबुआ सारख्या मागास आदिवासी प्रदेशातून. एकजण वर्गाच्या या कोपऱ्यात गुपचूप बसलेली असायची, तर दुसरी दुसऱ्या कोपऱ्यात.
एकदा जेवणाच्या सुट्टीत दोघींनी एकमेकींकडे पाहिलं. दोघींना एकमेकींचा एकटेपणा जाणवला. दोघी एकमेकींशी बोलण्यासाठी उत्सुक झाल्या. एकमेकींशी मैत्री करण्यासाठी आतुर झाल्या. हळुहळू, इतके दिवस नाईलाजानं गप्प रहाणाऱ्या तृपितचं बोलणं सुरु झालं. तहरीम तशी अबोलच होती. लाहोरसारख्या मोठ्या शहरातून आलेली होती, पण शहरी गोंगाटापासून दूर रहाण्याचीच सवय होती तिला. आपल्या अंतरंगातच रमणारी होती ती. त्याविरुद्ध तृपित, झाबुआच्या केसाळ, चपळ मांजरीसारखी जहाल! एक शांत, तर एक बडबडी. दोघींची अशी काही गट्टी होत गेली, की दोघी एकमेकींना पूरक होत गेल्या.
तहरीम आणि तृपित, त अक्षराचं फक्त यमक तेवढं जुळत होतं, बाकी दोघींच्या व्यक्तिमत्वात जमीन आसमानाचा फरक होता. तहरीमच्या ओठांवरच्या स्तब्धतेतल्या सगळ्या गोष्टी तृपितच्या ओठांवर यायच्या. एक जण गुपचूप आपलं काम करणारी होती, तर दुसरी, काम करणाऱ्यांना हसवून हसवून बेजार करणारी! तहरीमकडून तृपित तिचा गंभीरपणा घ्यायची, आणि तिच्या ओठांवरच्या हसण्यातही झळकणारा तिचा उफाळता उत्साह तिला द्यायची.
एक शांत रहाणारी तर दुसरी बडबडी अशा या दोन मुलींचं मूळ बघायला गेलं तर आणखीनच आश्चर्य वाटण्याजोगी गोष्ट होती. भारत-पाकिस्तान या देशांशी झाबुआ आणि लाहोर जोडलेलं होतं. एक भिल्लांच्या प्रदेशातून आलेली, तर दुसरी पठाणांच्या वंशातली होती. हे दोन्ही वंश म्हणजे, अव्वल दर्जाच्या लोखंडासारखे मजबूत, पण या दोघी मुलींना या शब्दांच्या अर्थाच्या गहनतेशी काय देणं-घेणं होतं? तुझं तुला लखलाभ असो! लाहोरचं लाहोरला आणि झाबुआचं झाबुआला! कारण आता त्या लाहोरमध्ये नव्हत्या, की झाबुआमधे पण नव्हत्या! “आता तर आपण न्यूयॉर्क मधे आहोत!” त्या गल्ल्या-आळ्या मागे टाकून नव्या गल्ल्यांमधे, नव्या वळणांवरुन, नव्या वाटा, नवी ध्येयं शोधत आता त्या मैत्रिणी झाल्या होत्या- एवढं त्यांना पुरेसं होतं.
हळुहळू बरोबर रहाणं, बोलणं वाढत गेलं. एकजण हिंदी बोलायची, तर दुसरी उर्दू. पण दोघींना त्यात काही फरक जाणवला नाही. दोघींना असं वाटायचं, की या दोन्ही भाषांची फक्त नावं वेगवेगळी आहेत. अगदी एकसारख्याच तर आहेत दोन्ही भाषा. ना हिला उर्दू लिहायला आवडत, ना तिला हिंदी लिहायला! हिंदी, उर्दू लिहिणं सुटलं म्हणून दोघी खूश होत्या. पण आता इथे इंग्रजीशी झगडावं लागत होतं, रोजची डोकेफोड चाललेली होती. ESL म्हणजेच, इंग्लिश अॅज ए सेकंड लँग्वेज च्या वर्गात जाणं इथल्या हुशार मुलांच्या नजरेत भलतंच अपमानजनक मानलं जायचं, पण करणार काय? दुसरा काही इलाज नव्हता. पहिल्याच दिवशी वर्गात शिक्षिकेनं जी काय बडबड केली, ती या दोघींच्या सपशेल डोक्यावरून गेली. त्यांचे कोरे चेहरे बघून लगेचच त्यांना ESL च्या वर्गात पाठवण्यात आलं. दोन अपमानित मुली एकमेकींचा सन्मान बनल्या. कोणाला सांगाय-सवरायला वेळच मिळाला नाही, या दोघींना A B C D माहित आहे, इंग्रजी लिहिता पण येतं, पण वर्गात ही जी बडबड चालते, ती त्यांच्या आकलनापलीकडची आहे! इतक्या वेगात कसं कोणी इंग्रजी बोलू शकतं? त्या दोघी तर आधी हिंदी-उर्दू तून विचार करणार, ते बरोबर आहे की नाही, हे तोलून बघणार मग बोलणार, तोपर्यंत तर ते बोलणं म्हणजे, मंद गतीने दिल्या जाणाऱ्या बातम्यांचा कार्यक्रम होऊन जायचा! एकमेकींशी बोलताना विचार करकरून इंग्लिश बोलण्याचा प्रयत्न करता करता मधेच केंव्हा हिंदी-उर्दू मधून बोलायला लागायच्या, ते त्यांचं त्यांनाही कळत नसे.
जेवणाच्या सुट्टीत दोघीजणी बरोबर खाण्यासाठी अशा जागी जाऊन बसायच्या, की जिथे आपापले पराठे लपवून खाण्याची गरज पडत नसे. ESL वरून तर कटकट झालीच होती, वर आणखी यांचं जेवण बघून ही कटकट अजूनच वाढली असती. तहरीमच्या आईला हिंदी सिनेमांचं फारच वेड होतं. तिने तहरीमला लाहोरला असताना कित्येक हिंदी सिनेमांच्या गाण्यांवर नाच करायला शिकवलं होतं. ती गाणी जेंव्हा केंव्हा तिच्या तोंडून यायची, तेंव्हा तृपितही तिच्या सुरात सूर मिळवत असे. दोघी मिळून ही गाणी गाताना त्यातून एक तिसरीच भाषा जन्म घेत असे, त्यांच्या मैत्रीची भाषा, जी अनिवार्यपणे त्यांच्या जवळिकीचं कारण बनत असे. सगळं काही जणू मोजून मापून घडवलं जात होतं. नात्यांच्या मजबुतीसाठी हे मोजमाप आवश्यकच असतं. मग कोणी ते तराजू घेऊन तोलो न तोलो, मोजो व न मोजो पण सतत तराजूची एखादी तागडी वर खाली होतच असते. त्या दोघींच्या तागड्या समान तर होत नसत, पण थोड्या वर खाली होऊन, थोड्या डगमगून मग बरोबर होऊन जायच्या.
ही म्हणायची, “ठीक आहे, काही होत नाही”
ती म्हणायची, “काही प्रॉब्लेम नाही!”
तृपितला तिचे शिक्षक टपित म्हणायचे, तर तहरीमने त्याचं टप्पू करून टाकलं!
“अगं टप्पू, प्रॉब्लेमचा अर्थ एखादी बाब किंवा गोष्ट असा होतो.”
“अर्थ काहीही असू दे, काही बिघडत नाही.”
आणि मग निष्पाप अशा हसण्यात दोघी बुडून जायच्या! अभ्यासाशी या दोन्ही मुलींचा संबंध तसा कमीच होता. जास्तीत जास्त वेळ दंगामस्तीतच जायचा. वर्ग चालू असताना कसाबसा वेळ काढत असत दोघी. वर्गांची गरज तर फक्त तास चालू असताना बसण्यापुरतीच होती, त्यानंतर तर नवनवीन खोड्या काढणं, हूडपणा करणं चालू असायचं. कधी हिच्या घरी, कधी तिच्या घरी येणं जाणं तर चालूच असायचं.
एकीची अम्मी होती, तर एकीची मम्मी होती. दोघीही पास्त्याला शुद्ध तुपातली जिऱ्याची फोडणी द्यायच्या. पिझ्झा हिरव्या चटणीबरोबर खायच्या, एवढंच नाही, तर सुपाच्या वाडग्यात बुडवून बुडवून चपाती, रोटी खायच्या! दोघीही नमाज आणि पूजा करायच्या वेळी जीन्स आणि शर्ट वर ओढणी घ्यायच्या. एक चिकन, बिर्याणी सारख्या डीश बनवायची, तर दुसरी शिरा, पुरी, छोले हे बनवण्यात रमून जायची.
या दोघींच्या बिल्डींग पण जवळपासच होत्या. कोणीही तृपित कुठली आहे, किंवा तहरीम कुठली याची काही चौकशी केली नाही. तहरीमच्या घरच्यांनी विचार केला असावा, की पाकिस्तानातच कुठेतरी रहाणारी असावी, आणि तृपितच्या घरच्यांनी विचार केला असेल, की भारतातलीच असेल. असंही असू शकेल, की असा काही विचारच त्यांच्या मनात आला नसेल. या सगळ्या चौकशा करायला वेळ तरी कोणाजवळ होता? घरातला प्रत्येक जण या नव्या देशात आपली मुळं रुजवायच्या मागे लागलेला होता. आधी उदरनिर्वाह आणि मग इतर काही! घरातली मुलंही नव्या वातावरणात इंग्लिश बरोबर झगडतानाच वेगवेगळ्या प्रकारचे नवे चेहरेही आपल्या आसपास बघण्याची सवय लाऊन घेत होती.
थोड्याच दिवसात त्या दोघी अगदी घट्ट मैत्रिणी झाल्या. घरी येणं-जाणं, खाणं-पिणं सगळं काही कधी या घरी, तर कधी त्या घरी व्हायला लागलं. तृपितच्या घरी तिची आजी पण होती. आजोबा जाऊन तर खूपच वर्षं होऊन गेली होती. दोघी शाळेतून घरी यायच्या, तेंव्हा त्यांना आजीच जेवण वाढत असे. एक दिवस बोलण्या बोलण्यातून आजीला कळलं की तहरीम मुसलमान आहे. तिला धक्काच बसला. या शब्दाबद्दल विलक्षण तिटकारा होता तिला. हा शब्द बोलणं, ऐकणं हा सुद्धा जणू अपराध होता! पण या मुलीचा हळुवारपणा, नाजुकपणा खूप आवडायचा आजीला. तिनं विचार केला, जाऊ दे, ठीक आहे, मुसलमान असली तरी उत्तर प्रदेशातल्या लखनौच्या आसपासचीच असेल. मध्य प्रदेश आणि उत्तर प्रदेश एकमेकांचे शेजारीच आहेत. इतकी अदबीनं बोलते, की लखनवी शैलीची झाक दिसून येते!
“तहरीम, पोरी, कुठली आहेस तू? लखनौ, की त्याच्या आसपासची?”
तिचं उत्तर ऐकून आजीच्या तोंडाचा आ वासलेलाच राहिला. हातातून पाण्याचा ग्लास खाली पडला. खाली विखरून पडलेल्या काचेच्या तुकड्यांमधे तिच्या धाकट्या मुलाचा चेहरा तिला दिसू लागला. प्रत्येक टोकदार तुकडा सरळ तिच्या मनावरच हल्ला करू लागला. आजीच्या या प्रतिक्रियेकडे दोन्ही मुलींचं लक्षच नव्हतं, त्या आपापसात बोलत कशावर तरी जोरात हसत होत्या. इकडे आजी स्वतःशीच बडबडत होती, “कार्लं तर आहेच, शिवाय, वरून लिंबू पण चोळलेलं आहे. म्हणजे, आपल्या भारतातले मुसलमान नाही, तर पाकिस्तानातले मुसलमान आहेत.”
त्या दिवशी घरात वादळ तर उठणारच होतं, नशीब, आजी तहरीम तिच्या घरी जाईपर्यंत काही बोलली नाही. नाहीतर त्या बिचाऱ्या छोट्या मुलीच्या मनाला किती त्रास झाला असता! तहरीम परत गेल्याक्षणीच आजीने घरात थयथयाट सुरु केला. तृपितची मम्मी पण कामावरून तेंव्हाच घरी आलेली होती. मग काय विचारता?
“देवा, देवा, हिनं तर आपल्या वैऱ्याशी मैत्री केली आहे! सांभाळ हिला! आपला धर्म भ्रष्ट करून घेईल ही! ती कार्टी पाकिस्तानी आहे!”
“खुन्यांशी कोणी मैत्री करतं का?”
“या लोकांनी माझ्या मुलाचा जीव घेतलाय, खुनी आहेत ते!”
“मांस-मटण तर खातच असणार हे लोक, अशा घरात येणं जाणं आहे या पोरीचं!”
“तुला माहीत नाही का, हे खुनी आपलं आणि पाकिस्तानचं नातं कधी धड होऊ देत नाहीत ते!”
क्रमश: भाग १
मूळ हिंदी कथा – अम्मी और मम्मी – मूळ लेखिका – डॉ हंसा दीप, कॅनडा
(कारखान्यावर एवढ्या दाट वस्तीत दिवसाउजेडी बाई माणसानं परसाकडं जाणं अवघडच. जरी पोटात कळ आलीच, तरी अंधार होईपर्यंत ती तिला तसीच दाबून ठेवते.) — इथून पुढे —
अण्णा पहाटे-पहाटे बैलगाडी जुंपून कामावर निघतो. अंतरा अंतरावर असणाऱ्या सात-आठ खोपीतला एक गडी आणि एकेक बैलगाडी. अशी वरात निघते. एकापाठोपाठ एक… त्यापाठोपाठ असणारी मुकादमाची बुलट. लांब लांब जाणारा बुलटचा आवाज… बुडबुडऽ… बुडबुडऽ… बुड बुडऽ… मग तळ रिकामा होतो.
सुलीच्या घरातली एकुलती शेळी गाभण आहे. दिवस भरलेत तिचे. विल वाटतंय एक-दोन दिवसांत. शेळीचं बाळंतपण करण्यातही सुली तरबेज आहे. त्याची चिंता तिला नाही. पण ढिम्म् दुपार तिला खायला उठते. तळावर क्वचित कोणी माणूस. शेरडू, करडू, दुभत्या गायीम्हशी. एखांदी म्हाताकोतारी बाई. जनावरांच्या उसाबरीसाठी राह्यलेली. एवढेच सोबती.
शेरड्यांची उसाबर आवरल्यावर सुलीला भर दुपार उदास, एकलकोंडी वाटते. वारा गप्प गप्प होतो. वातावरण गुढगंभीर राहतं. मधेच एखादं शेरडीचं करडू आईच्या आठवणीनं कातर होऊन ओरडतं नि गंभीर दुपारच्या पोटात कुणीतरी सुरा खुपसल्यासारखं वाटतं. उगी मन अस्वस्थ होतं. काही सुचत नाही. कुठं जावावं? कुणाबरोबर बोलावं? सुली कंटाळते. हळूहळू दुपार टळते. उन्हं मवाळू लागतात. मग कारखान्यावरली उंडगी पोरं मोठ्या रस्त्यावरून हेलपाटे घालतात. पानपट्टी भोवताली टोळकं करून मावा खावून पिचीपिची थुकत बसतात. जातायेता खोपीत कुठं कोण दिसतंय का तपासून बघतात.
अलीकडं एका टोळक्याला सुलीचा शोध लागलाय. वाटेवरून तिरकं तिरकं बघत ती हेलपाटे घालतात. सुली दिसताच तोंडात बोटं घालून शिट्ट्या मारतात. विनाकारण गाडीचा हाॅर्न वाजवतात. अलीकडं त्यांचा त्रास खूपच वाढलाय. कधी कुठलं हिप्पीवालं पोरटं येऊन हात धरंल सांगता येत नाही. पण सुली घरात कुणालाच सांगत नाही. बोलत नाही. वाटेवरल्या पोरांच्या नजरेपासून लपत-छपत त्रास सहन करत रहाते. घरातलं सैपाकपाणी, जनावरांची उसाबर करत रहाते. अण्णाला काही कमी पडू देत नाही.
गावाकडं हुती तवा सुलीची आज्जी म्हणत होती, “पोरगी न्हातीधुती झालीय अण्णा.. अवंदा उजवून टाक.. ज्याचं धन जाऊंदे त्याच्या घरी!”
तिनं लगोलग तेंच्याच टोळीतला एक नवरा मुलगा शोधून काढला. आज्जीच्या भणीकडनं लांबणं पावन्यापैचा संमंद होता. नंदू त्याचं नाव. सहा फुट उंचीचा नंदू आडदांड होता. ओबडधोबड हातपाय आणि भरीव मनगट असलेला ह्यो बापय खडबडीत तोंडाचा होता. अंगावर, हाता-पायांवर भरपूर केस होते. काळ्याकुट्ट गुंड दगडावर बचकभर आकाराचा बटाटा ठेवावा तसं त्याचं नाक होतं. ऐन पंचवीशीतील नंदू कामाला वाघ होता. पहाटे पहाटेला कोयता घेऊन शेजंला भिडला की टण-दीड टण ऊस आडवा केल्याशिवाय मागं हटत नव्हता. हेच्या कोयत्याचा फडात कायम पयला नंबर. कोयता घेऊन ह्यो फडातनं बाहेर निघाला, की बारकी पोरंटोरं त्याला घाबरायची.
सुलीही त्याच्यापासून दबूनच असायची. त्याचे तांबरलेले डोळे बघितले की तिला भीतीच वाटायची. नवरा म्हणून काय, पण तो तिला शेजारी म्हणूनही आवडत नव्हता. उभ्या आयुष्यात ती त्याच्याशी कधी बोलली नव्हती. आजीची अशी समजूत होती की, तो कामाला वाघ आहे. त्याच्या मागं पडलेल्या ऊसाच्या मोळ्या बांधायला दोन-दोन बायका पुरत नाहीत. पाण्यागत पैसा मिळवील त्यो. राणीगत ठेवील पोरीला. अशी आज्जीची समजूत होती.
जोडीदार कसा असावा याचीही तिने काही मनातल्या मनात स्वप्ने बघितलेली. नवरा मुलगा गोरागोमटा. उंचापुरा. भरदार छातीचा. मानेवर केस रूळणारा. नाका-डोळ्यानं देखणापान असावा… असं तिला वाटत होतं.
आज्जीनं, नंदूच्या स्थळाची गोष्ट एकदा अण्णांच्या कानावर घातली. नंदूबद्दल ती गुणगान गाऊ लागली. तर अण्णा म्हणालं,
“अाजून कुठं मोठी झालीय ती, ल्हान पोरच हाय!”
“ल्हान का असतीया, हिच्याबरोबरीच्या पोरी बगजा.”
“नेमापरमाणं अठरा वरसं तरी हुंदेल. जाऊंदेल अजून दोन पावसाळं!”
त्यावर आज्जी म्हणाली, “हिच्याबरोबरच्या पोरी बगजा. लग्नं हून दोन-दोन पोरंबी झाली तेंनला!”
“जगाचं काय असायचं ते आसुंदे, माज्या पुरगीचं लगीन वय पुरं झाल्यावरच हुईल!” असं अण्णानी निकराचं सांगितल्यावर आज्जी पुढं काय बोलणार? गप्पच झाली ती.
खूप खूप बरं वाटलं सुलीला. बापाच्या मयेनं गळा दाटून आला. कसायाच्या तावडीत घावलेलं कोकरू हातातनं सुटावं आणि लांब जंगलात पळून जावावं, तसं सुलीला वाटलं.
आठ वाजून गेले असावेत. अजून कसा आला नाही अण्णा? फडावरलं कोणच गाडीवान आल्यालं न्हाईत खरं. त्यामुळं गाड्या खाली झाल्या नसाव्यात… निदान मुकादम तरी फटफटीवरून यायला पायजे होता. काही निरोप-बिरोप घेऊन. त्योबी अजून आलेला नाही!
मांडीवर झोपलेल्या आपल्या धाकल्या भावाला थोपटत, त्याचे मऊसर केस कुरवाळीत सुली विचार करीत होती. बाळाला आता झोप लागलेली. तरी वेळ जावा म्हणून ती त्याला थोपटीत होती.
आजूबाजूच्या खोपटातल्या चुली विझत चालल्या होत्या. क्वचित कुठे हालचाल जाणवत होती. बोलण्याचा आवाज बंद झाला होता. दारापाठीमागली शेळी रवंथ करीत खाली बसली होती. तिने आता डोळे मिटले होते. चुलीवर ठेवलेली चिमणी एकाकी जळत होती. वाऱ्याच्या झुळकेवर तिची ज्योत आळोखे-पिळोखे देत होती. तीही आता आळसावली होती.
पोराला हाथरूण टाकायला म्हणून सुली आत गेली. कुडाशेजारची सप्पय जागा तिने निवडली. खाली पडलेलं खुरपं आणि कोयता तिने कुडाच्या कामठ्यात अडकवून ठेवला. खाली अंथरलेल्या पटकुरावर तिने एक मऊमऊ दुपटं अंथरलं. आणि त्यावर बाळाला घातलं.
लांबनं कुठूनतरी बुलटचा आवाज येत होता. हळूहळू तो मोठा होऊ लागला. बुडबुडऽ.. बुडबुडऽ.. बुड बुडऽ… सुलीनं वाकून खिडकीतनं बघितलं. काळ्यामिट्ट अंधाराला चिरत बुलटचा फोकस पुढंपुढं सरकत होता. गाडीच्या आवाजावरनं सुलीनं ताडलं. ही मुकादमचीच गाडी हाय. उगीच घाबरल्यागत झालं तिला. ती चुलीजवळ जाऊन बसली. बाहेरचा अंदाज घेऊ लागली.
गाडी आली ती सुलीच्या दारातच येऊन उभी राह्यली. बाहेरून हाळी आली,
“सुलेऽ.. ये सुलेऽ…!”
पहिल्यांदा तिनं हाक ऐकून, न ऐकल्यागत केलं. पुन्हा दोन-तीन हाळ्या आल्या. आता बोललंच पाहिजे. ती वाकून पुढे झाली. दाराच्या वर्तुळातून तिचे दोन डोळे मांजरागत चकाकले. भितभित तिनं विचारलं,
“कोण हाय त्ये!”
“आगं मी हाय, मुकादम! तुझ्या अण्णाला यायला उशीर हुईल. टायर फुटलीया गाडीची. सकाळपतूर हुईल दुरूस्त. रातभर तिथंच थांबावं लागंल. जिवून झोप म्हणून सांगितलंय त्येनं!”
“हां.. हांऽ.. बरंऽ..बरंऽ..!”
“बाकी समद्या गाड्या कशा आल्या न्हाईत मग?” न राहून सुलीनं भीतभितच विचारलं.
“येतील आत्ता एवड्यात. ह्या मुरगळ्यावर आल्यात नव्हंका!” असं म्हणून मुकादमानं गाडीला किक मारली. आपल्या खोपीपशी जाऊन तो थांबला.
आता अण्णा सकाळीच येणार, रात्रभर आपुन खोपीत एकटंच, या धास्तीनं सुलीच्या अंगाचा थरकाप उडाला. यापूर्वी कधीच आसं झालं नव्हतं. अण्णा नसलं तरी आई हमखास घरात असायची. त्यामुळं तिला निर्धास्त वाटायचं. पण, अशी वेळ कधी आली नव्हती. ती घाबरून गेली. पाय थरथरू लागले. काय करावं? आजच्या दिवस शेजारच्या कुणाच्यातरी खोपीत झोपायला जावावं का? पर आपली खोप, जनावरं वार्‍यावर सोडून दुसऱ्याच्या घरात कशाला झोपाय जावावं. त्यात ती शेरडी एक व्याला झालीया. कुठं रात्रीच पाणटूळ भाईर आलं तर? आणि समजा व्याली यवस्थित आणि वार पडंना झाली तर? वार कुत्र्यानं वडून न्हेली तर? तिला नुसता विचार सुद्धा सहन होईना.
सूर्य बुडाला. अंधार अस्वलाच्या पावलांनी आला आणि कारखान्या शेजारच्या फडकऱ्यांच्या खोपटास्नी मिठी मारून बसला. सांजवारा सुटला. वाऱ्यानं खोपटांवरचा चघाळा घोंगड्याच्या दशा हलाव्यात तसा हलू लागला.
गाड्या फडातनं भाईर काढून बाया कधीच्या परतल्या. धारापाणी, सैपाक करून, जेवनखाण आवरून झोपायच्या तयारीला लागल्या. खोपटाच्या अंगणात बसून सुली लहानग्या भावाला थोपटत होती. थोपटता-थोपटता तिचं विचारचक्र सुरू झालं… अजून कसं आपलं अण्णा आलं नाहीत? गाड्या लवकर खाली झाल्या नसत्याली? का कारखान्याची मिलच बंद पडली आसन्? एवढा कसा उशीर?
सोळा-सतरा वर्षाची सुली. फडकऱ्याच्या घरात शोभत नव्हतं असलं सौंदर्य. उकीरड्यावर वावरी उगवलेल्या आंब्याच्या सोनेरी रोपागत. तरतरीत, तजेलदार अंग. सोन्याहून पिवळं. मुळचाच सुबक रेखीव बांधा. गुलाबाची लहानशी कळी उमलून रूप यावं. हिरव्या पानांत, काट्याकुट्यांत उठून दिसावं, असं देखणं रूप. हे रूप बघून नकळत आजूबाजूच्या सगळ्या नजरा तिच्यावर रोखल्या जायच्या. ताठ मान आणि चालताना नकळत घडणाऱ्या डुचमळत्या हालचाली. सारंच देखणं. आगळंवेगळं. कारखान्यासमोरल्या त्या कुबट, गलिच्छ तळावरच्या वातावरणापेक्षा कितीतरी पटीनं वेगळं. चिखलाच्या राडीत सुंदर, देखणं कमळ उमलावं तशी सुली.
आज्जी आजारी असल्यामुळं सुलीच्या आईला अचानक माहेरी जावं लागलं. नकळत सगळी जबाबदारी सुलीवर येऊन पडली. न्हायतर ती आशीच अर्दालिंबू म्हणून फिरत रहायची. कधी आईबरोबर ऊसाच्या मोळ्या बांधत, वाडं गोळा करत. तर कधी अण्णांचा धारदार कोयता हाती घेऊन ती कनाकन् ऊस खापलायची. एका घावात दोन कंडकं करायची. पण, आई गावाला गेल्यामुळं आता सगळंच थांबलं होतं. एका खेळकर पोरीवर घराची सारी जबाबदारी येऊन पडलेली.
सुलीला सैपाक येत होता. कालवण कसं करावं, भाकरी कशा थापाव्या, भाताला मिठ-पाणी किती घालावं, हे तिला आईनं शिकवलेलं. आणि बाकी सारं ती आईचं बघूबघून शिकलेली होती. बाईच्या जातीची उपजत जाण तिच्या ठायी होती. घरचं काम वढता वढता चार वर्षाच्या धाकट्या भावाला सांभाळणं, हे तर तिचं रोजचंच काम.
रानामाळात, मोकळ्या वातावरणात वाढलेली सुली. दिसायला किरकोळ. पण, कामाला काटक. घरकामात लव्हाळ्यागत लवून हलणारी. सैपाकपाणी, जनावरांची उसाबर आणि घर संभाळण्याची जबाबदारी ती पेलू शकत होती. म्हणूनच तिची आई सगळ्या घराची जबाबदारी आपल्या लेकीवर टाकून माहेराला गेली होती. तिच्या आईच्या उसाबरीसाठी.
म्हातारीनं महीना झालं हातरूण धरलेलं. लेकीचा जोसरा काढलेला. कधी कोरभर भाकरी खायाची. तर कधी नुसतीच भाताची पेजवणी. घडाघडा बोलायची. वाटायचं, आता बरं वाटंल म्हातारीला. उठंल ती ह्या आजारातनं. आता काय होत न्हाय म्हातारीला. तोवर सांजकरून आणखी जास्ती व्हायचं. एकसारखी धाप लागून राह्यलेली. खोकून-खोकून छातीचा भाता झालेला. सुपात घेऊन पाकडल्यावानी वरला जीव वर नि खालचा खाली. भिरमिटल्यागत बडबडायची… ‘पावलांचा आवाज येतोय, कोणतरी मला न्ह्याला आलंय!’ असं म्हणायची. मग म्हातारी भोवतीनं लेकी, सुना, नातवंडं कोंडाळं करून बसायची. आत्ता जीव जातोय का मग जातोय… म्हणूनच सुलीची आई असा ऊसतोडणीचा सिझन मधीच सोडून माहेरी गेलेली.
सकाळी लवकर उठून अण्णाला फडावर जावं लागतं. मग सुली, घर-अंगण स्वच्छ झाडून, लोटून काढते. घर कसलं, पालापाचोळ्याची खोपच ती. पण, अण्णांनी त्यासाठी चांगलं कष्ट घेतलेलं. खोपीसाठी काठ्या-चिवाट्या आणि पटकुरांचा कौशल्यानं वापर केलेला. मोठाले येळू चिरून कामठ्या बनवलेल्या. दोन कामठ्यामधे ऊसाचा पाला भरून कुडासाठी छानशा झापी तयार केलेल्या. सुलीच्या आईनं, शेणामातीच्या काल्यानं भिंती लिंपून गुळगुळीत केलेल्या. अण्णानं खोपीत पाणी गळू नये, म्हणून खतांची मोकळी पोती टाकलेली. त्यावरनं निवडणुकीच्या डिजिटलची ताडपद्रीसारखी पट्टी टाकलेली. चारी बाजूनं गच्च आवळून बांधलेली. वाऱ्यानं उडून जाऊ नये म्हणून त्यावर छोटे-छोटे दगड ठेवलेले. तारेचे कट घातलेले. एक माणूस कसातरी वाकून आत जाईल, असं एक लहानसं दार ठेवलेलं. त्याला लावायलाही एक सुंदर छोटी झापडी. आत उजेड येण्यासाठी चौकोनी भसका पाडलेली एक खिडकी ठेवलेली. पावसाचं शितूडं आत येऊ नये, म्हणून तिला बाहेरून एक जाड प्लॅस्टिकचा कागद लावलेला. या खिडकीमुळं खोपीच्या आतलं सगळं बाहेरच्या उजेडासारखं लखलखीत दिसे. चुलीजवळ स्वयंपाक करता-करता जरा वाकून त्या खिडकीतून बाहेर बघता येई. कुणी आल्या-गेल्याची चाहूल घेता येई. दूरवरचंही दिसे. अगदी कारखान्याच्या गेटसमोरल्या मोठ्या रस्त्यावरची वर्दळसुद्धा दिसे. त्या खिडकीतून पुन्हा पुन्हा डोकावून बघणे, हा सुलीचा छंदच झाला होता.
झाडलोट झाल्यावर सुली, बैलं बांधलेल्या जागचं शेण गोळा करायची. त्याचा शेणकाला करून घर-अंगण सारवून काढायची. उरलेल्या शेणाच्या गोवऱ्या थापायची. अण्णानं रानातनं आणलेलं जळाणकाटूक आणि या गोवऱ्यावर त्यांचा स्वयंपाक आरामशीर होई.
अलीकडं या सुंदर घरात माणसांची वर्दळ जरा जास्तच वाढलीय. टोळीचा मुकादम हटकून घराकडं येतो. तो तरुण आहे. त्याचं लग्न झालं असलं तरी त्याची बायको त्याच्याजवळ रहात नाही. त्याची नजर चांगली नाही. निदान सुलीला तरी तशी वाटते. त्याच्याकडं बुलटगाडी आहे. तिच्यावरनं तो ऐटीत फिरत असतो. बाकीच्यांपेक्षा त्याचे कपडे स्वच्छ असतात. तो आला म्हणजे अण्णांबरोबर अंगणात तासन् तास गप्पा मारीत बसतो. आतबाहेर करणार्‍या सुलीवर डोळा ठेवून राहतो. तिच्या नाजूक हालचाली टिपत राहतो. अण्णा त्याला काही बोलत नाहीत. त्यांना हे कळत नाही का? की त्याच्यालेखी आपण एक अजाण पोर. तो एक करता-सवरता बापय. त्यात मुकादमाकडून अण्णांनी बरीच उचल घेतलेली आहे. हिशोबा-ठिशोबाच्या कामाचं निमित्त त्याला पुरेसं असतं. कधीमधी तो खिशातला मोबाईल काढून त्यावर जोरजोरात बोलत रहातो. दहा हजार… वीस हजार… लाख… असे मोठमोठाले आकडे तो ऐकवीत असतो.
तो घरात आला की सुलीच्या हालचालींवर मर्यादा येतात. काहीवेळा तर तो सकाळी उठल्या-उठल्याच येतो. मग अण्णा त्याच्यासाठी सुलीला चहा करायला सांगतात. चहा करून दिल्यावरही तो हलत नाही. बिडी फुकत उगी हिकडच्या-तिकडच्या गप्पा हाणीत रहातो. तो आत्ता जाईल, मग जाईल सुली वाट पहात रहाते.
तो जास्त वेळ थांबलाच, तर मग सुलीला आंघोळपाणी करणंही अवघड होऊन बसतं. कधीकधी ती बिन आंघोळीचीच रहाते. तर कधी भीत-घाबरत कुडाच्या झापडी पलीकडे अर्धेमुर्दे अंग ओले करून घेते. पहाटे परसाकडला जातानाही तिच्या मनावर प्रचंड ओझं असतं. भोवतालच्या अंधारात काळी अस्वलं आपल्यावर झडप घालण्यासाठी टपलीत, असं तिला सारखं वाटत रहातं. कारखान्यावर एवढ्या दाट वस्तीत दिवसाउजेडी बाई माणसानं परसाकडं जाणं अवघडच. जरी पोटात कळ आलीच, तरी अंधार होईपर्यंत ती तिला तसीच दाबून ठेवते.
☆ “झळा ज्या लागल्या जीवा…” भाग 2 ☆ सौ. श्रध्दा श्रीनिवास गोडसे ☆
(मागील भागात आपण पाहिले – खोट्या अभिमानापायी तुला तुझ्या प्रिय माहेर पासून मी तोडलं आता मात्र मी तुला वचनातून मुक्त करतोय, आपण सगळेच बाबांकडे जाऊ, मी त्यांची क्षमा मागेन आणि ते मोठ्या मनाने मला माफ करतील. आता इथून पुढे)
पण तुमचा स्वभाव असा बनायला काहीतरी कारण झाले असेल ना? असं जन्मापासून काही कोणी माणूस रागीट नसतो.मुड चांगला असलेला बघुन मी यांना विचारलं, लहानपणापासून आई बाबा आणि मी तिघांचं कुटुंब होतं त्यामुळे मी म्हणेन तेच आणि तसेच घरात होत असे. बाहेरच्या जगामध्ये आवाज चढवल्या शिवाय किंवा आवाज चढवून बोलल्याशिवाय कुणाला आपली कदर नसते हे माझ्या लक्षात आलं. आणि तोच माझा स्वभाव होऊन गेला. नंतर नंतर सगळे आपल्या रागाला भितात ह्याचाच एक प्रकारचा मला प्रकारचा कैफ मला चढू लागला .माझा तर तो स्वभाव कधी बनून गेला ते माझं मलाही कळले नाही.पण आज मात्र मी तुझी क्षमा मागेन. आपण बाबांकडे नक्की जाऊ.पण या लॉकडाऊन मुळे आम्ही जाऊ शकलो नाही .आणि मग तर काय माझी आणि त्यांची साथच सुटली.
‘आई, खरंच ग कसं समजावलस ग मनाला? भरून आलेले डोळे पुसत शरयुने विचारलं ,माझा नवरा चेष्टेत जरी मला काही बोलला ना तरी मी नाही सहन करू शकत.
अगं,बेटा, माझ्या माहेरच्या रम्य आठवणी तर माझ्याबरोबर सतत असतात .मनाला वाटेल तेव्हा मी माझ हे गाठोडे सोडून बसते कधी हसू येतं तर कधी आसू. आज चाळीस वर्ष झाली माहेर सोडून त्यांची काही खबरबात मला नाही. तेव्हा आमचा खूप मोठा जुन्या पद्धतीचा वाडा होता.सारी समृद्धी होती .दाराशी गुर होती, शेती होती, आता काय आहे? कस आहे कोणाला ठाऊक?आज तुमच्याशी बोलून छान वाटलं बर का मुलांनो, शेखर आज माझी नेहमीची गोळी दे बर. मधमाशांच्या पोळ्याला खडा लागावा तसे झाले आहे .हे आठवणींचे मोहोळ सुखाने झोपू देणार नाही. नुसती तगमग होत राहील त्यापेक्षा गोळी घेतलेलीच बरी.
त्यानंतरचे काही दिवस शेखर शरयू स्नेहा सारखा लॅपटॉप घेऊन बसत होती ,एकदमच एवढ कसलं काम आलय कोण जाणे?आणि चार-पाच दिवसांनी शेखर संध्याकाळी ऑफिस मधून आल्या आल्या मला आणि स्नेहा ला म्हणाला चला ,”आपल्याला देव दर्शनाला जायचे आहे.शरयू आणि ओंकार पण येणार आहेत. तरी पण एवढ्या उन्हात ?मुल लहान आहेत त्यांना त्रास होईल.मी बोलायचा प्रयत्न केला. नको ग आई ,आधीच खूप उशीर झालाय आता आणखी उशीर नको गाडी आहे आपली काही त्रास होणार नाही. आता कोणी फाटे फोडू नका .मला रजा पण मिळाली आहे चार दिवसांची. उद्या पहाटेच निघू या.
मला तर या मुलांच काही कळतच नाही .परवा मी आठवण केली तर म्हटला ,सध्या जरा जास्त काम आहे नंतर बघू आणि आज अगदी गडबड करतात. लगेचच दुसऱ्या दिवशी प्रवासाची जय्यत तयारी करून आम्ही सगळे बाहेर पडलो खूप दिवसांनी प्रवास करत असल्यामुळे मी गाडीचा, एसी चा त्रास होऊ नये म्हणून गोळी घेतली आणि मला प्रवासाची छान गुंगी चढू लागली मुलांवर सारं संपून मी खुशाल झोपेच्या स्वाधीन झाले .
आई, उतरायचे ठिकाण आले ग .शेखर मला उठवत होता एवढी कशी मेली झोप लागली म्हणून मी चुटपुटत उठले. गाडीतून उतरायला स्नेहाने हात दिला माझा हात तिच्या हातात होता, आणि एका वाड्यासमोर मी उभी होते .आजूबाजूचा परिसर बदलला असला तरी ज्याचा ठसा कायम मनावर होता तो वाडा मी कसा बरं विसरेन ?हे बहुदा स्वप्नच असेल .मी स्नेहाचा हात अजून जोरात दाबला तिला म्हटलं ,चिमटा तरी काढ मला,कसले कसले भास होतात, अजून झोपेत आहे की जागी झाले तेच काही कळत नाही.
‘आई. अहो खरंच आहे. ‘
भव्य असा वाडा, व्यवस्थित तेलपाणी पॉलिश केलेला छान दरवाजा आज फुलमाळांनी सजवला होता. वाड्याचं दार अगदी रिमोट कंट्रोलने घडल्यासारखं अलगद उघडले. आणि दारात माझे वृद्ध आई-वडील माझ्या बहिणी भावजया भाऊ उभे होते चांदीच्या ताम्हनातील चांदीच्या निरांजनाने ओवाळून आम्हाला आत घेतले. त्या आधी थरथरत्या हाताने आईने भाकरतुकडा ओवळून पायावर पाणी घातलं, पाण्याच्या त्या डोळ्याला झालेल्या स्पर्शाने मी भानावर आले आणि आईच्या कुशीत कधी शिरले तिच्याशी काय बोलले मला काही आठवत नाही .सगळ्यांचेच डोळे ओलावले होते .घरातले सगळे माझ्याभोवती बसले होते. गप्पा काही संपत नव्हत्या आणि डोळेही वारंवार भरून भरून येत होते .तेवढ्यात भावजय गरम-गरम खमंग थालीपीठ त्यावर लोण्याचा गोळा आणि सोबत रव्याचा भरपूर नारळ घातलेला लाडू असा नाश्ता मोठ्या प्रेमाने आली. माझे डोळे थालीपीठ आणि लाडू बघूनच पुन्हा भरून आले मी आईकडे पाहिले. तिने नजरेनेच मला गोंजारलं , इतक्या वर्षानंतरही माझी आवड लक्षात घेऊन आईने माझी आवड जपली होती.
‘सासूबाईंना आता काही काम होत नाही पण तुम्ही येणार म्हणून हे लाडू खास तुमच्याकरता त्यांनी स्वतः केले बर का वहिनी म्हणाली, मी शेखरकडे पहिलं त्याच्या डोळ्यात हसू मावत नव्हतं .माझ्याकडे येऊन तो म्हणाला तुझी कहाणी ऐकून रहावलं नाही बघ आज-काल मोबाइलमुळे जग खूप जवळ आले त्यामुळे शोध घेणे ही अगदी सोप्पं होतं.बाबांच्या कपाटात मामांचे पत्ते होते ते शोधले , संपर्क केला एकदा येऊन ही गेलो आणि तुला आश्चर्यचकित करायचं सरप्राईज द्यायचं ठरवलं. आई ,खुश ना? अरे हे काय विचारणं झालं ?ग्रीष्माच्या काहीली नंतर वळवाची सर यावी ना तसं वाटतंय. उद्या चैत्रगौरीचे हळदीकुंकू करायचे आहे बर का वन्स. मांडणी तुमच्या पद्धतीने तुम्हीच करायची आहे आम्ही मदतीला आहोतच. तुमचं लग्न झाल्यापासून आम्ही हळदीकुंकू करत होतो पण आरास मांडणी मात्र फारशी नाही. सासुबाई म्हणायच्या ,”माझी गौर रुसली आहे. ती आली की मोठी आरास करून करू हळदीकुंकू.’
प्रत्येक जण काही ना काही प्रस्ताव माझ्यापुढे ठेवत होता आणि सुखाच्या सरीने मी चिंब चिंब भिजत होते इतकी वर्ष कोरडेपणाने काढलेल्या उन्हाळ्यामुळे हा हळवा पाऊस मी शोषून घेत होते आणि तृप्त तृप्त होत होते.
☆ “झळा ज्या लागल्या जीवा…” भाग 1 ☆ सौ. श्रध्दा श्रीनिवास गोडसे ☆
आई, अगं कुठल्या विचारात हरवली आहेस एवढी? तुझी तब्येत तर बरी आहे ना? रोज मी ऑफिसमधून येतो तेव्हा तू बागेत असतेस आणि आज गाडीचा हॉर्न ऐकूनही तुझ्याकडून काहीच कसा प्रतिसाद नाही? गाडीतून उतरून फाटक उघडून मी तुझ्या पर्यंत आलेलही तुला कळलं नाही? काय झालं सांग की ग, डोळ्यात पाणी का ग ?स्नेहा काही बोलली का तुला सांग लवकर माझा जीव घाबरा झाला आहे.
अरे ,शेखर मला बोलू देशील तर ना? किंचित हसत नलिनीबाई म्हणाल्या, ‘तुझ्या प्रश्नांची सरबत्ती थांबेल तेव्हा मी काही बोलेन ना. आणि माझी स्नेहा नाही हो कधी काही मला बोलत. आज पाच वर्ष झाली तुमच्या लग्नाला पण आमच्या दोघीत कधीतरी काही कुरबुर झाल्याचं ऐकलं तरी का?’
‘अगं मग झालं तरी काय? तू अशी उदास का ?आणि डोळ्यात पाणी का?’
‘ही कातरवेळ जीवाला खूप हुरहुर लावून जाते बघ. रमले होते जुन्या आठवणीत आणि डोळे कधी भरून आले लक्षातही आले नाही .काळजी करण्यासारखं काहीच झालं नाही खरच!’
‘आई, तुम्हाला बाबांची आठवण झाली का? त्यांना जाऊनही आता वर्ष होईल.’ स्नेहाने कडेवरच्या छकुलीला खाली उतरवत विचारलं.
‘ खरं सांगू का यांची आठवण नाही आली मला. माझ्या माहेरची, आई-बाबांची ,तिथल्या सगळ्यांची आठवण आली आणि डोळे वाहू लागले.’
‘आई , आज पर्यंत बाबांच्या धाकामुळे तू आम्हाला आमच्या आजोळबद्दल कधीच काही सांगितलं नाहीस, मे महिन्याच्या सुट्टीत माझे सारे मित्र आजोळी जायचे पण मला आणि शरयूला हे सुख कधीच अनुभवायला मिळाले नाही.’
‘आई, आज तरी आम्हाला सांग ना असं घडलं तरी काय? प्लीज सांगा ना मन मोकळं कर’. ‘शेखर, स्नेहा तुम्ही म्हणताय तर सांगीन मी माझ्या माहेर विषयी पण त्याआधी आपण सारं आवरून घेऊ. ही छकुली मग झोपेला येईल . मलाही आठवणींचा कप्पा क्रमवार लावायला जरा वेळ मिळेल.’
‘अरे जावई गेलेत टूरवर शरयू पण इकडेच येणार आहे रात्री. तेव्हा दोघांनाही एकदमच सांगते .नाहीतर तुला एकट्याला सांगितले म्हणून रुसु बाई रुसुन बसेल लहानपणासारखी.’
काय सांगेल आई? या प्रतिक्षेत दोन तास कधी निघून गेले कळलंच नाही. आई लवकर ये. सगळं काही आटपल आमचं. स्नेहा, शरयू मुले झोपली ना? या पटकन तुम्ही दोघी पण.’
शेखर,” अरे मोठा झालास तू आता एका मुलीचा बाप झालास, एवढा उतावीळपणा शोभत नाही हो. किंचित हसत नलिनीबाई म्हणाल्या.
‘आई ,गेली कित्येक वर्ष मला हे ऐकायची उत्कंठा होती. आता नाही धीर धरवत. हो की नाही ग शरयु?
‘हो ग आई ,खरय दादा म्हणतोय ते.
आमच्या लग्नापासून या कहाणीला सुरुवात झाली. चारचौघींसारख ठरवून आमचं लग्न झालं .मुलाला उत्तम सरकारी नोकरी, राहता बंगला, सुस्वभावी असे सगळे गुण असणार्याव या स्थळात एक उणीव म्हणजे मुलाचे आई-वडील दोघेही एका अपघातात नुकतेच निवर्तले होते .आणि त्यांच्या शिवाय मुलाला कोणीच जवळचे नातेवाईक नव्हते. मुलगा एकटा होता .मुलाला बाकी कुटुंब नसलं, तरी आता आपण सगळेच त्याचे कुटुंबीय या विचाराने माझ्या बाबांनी या स्थळाला हो म्हटलं. आईची कुरकुर चालली होती की एक तर मुलीला सगळी जबाबदारी घ्यावी लागेल आणि तिचे कोडकौतुक पण काही होणार नाही .पण शेवटी माझ्या बाबांनी तिला समजावलं. मी तर काय काही विचार करण्याच्या मनस्थितीत नव्हते, मला हे मनापासून आवडले होते. सगळ काही ठरलं म्हणजे माझ्या बाबांनी ठरवलं.मी सासरी यायला निघाले म्हणजे वरातीची तयारी झाली होतीच. वातावरणातील सकाळचा उत्साह कमी होऊन काहीशी उदासी आली होती .हा ताण कमी व्हावा या उद्देशाने यांच्याकडे माणसेच कशी नाहीत ,नातेवाईक नाहीत यावरुन कोणीतरी चेष्टेत काहीतरी बोलले. बोलण्याच्या भरात ही चेष्टा वाढत गेली., तसतसा यांच्या रागाचा पारा चढत गेला यांचा प्रचंड तापट स्वभाव मला त्या वेळी प्रथम कळला. हे एक तापट माझे बाबा सातपट तापट.तिकडे दुर्वास तर इकडे असतील तर इकडे जमदग्नी ! शब्दाने शब्द वाढला, मस्करीची कुस्करी झाली .शेवटी ह्यांनी मला पुढे बोलावले आणि म्हणाले ,”नलिनी झाला प्रकार तू पाहिला आहेसच. तुला सासरी यायचं नसेल ,माझ्या बरोबर संसार करायचा नसेल, तर तो निर्णय तू आत्ताच्या आत्ता सगळ्यांसमोर घे .मात्र एक निश्चित लक्षात ठेव की आता घेशील हा माहेरचा शेवटचा निरोप असेल. मी तर पुन्हा इथे पाऊल टाकणारच नाही. पण तुलाही इथे कधी येऊ देणार नाही. आत्ता या क्षणी तू निर्णय घेऊ शकतेस. पण एकदा निर्णय घेतला की माघार नाही .मंडपात एकदम शांतता पसरली.आईने मला गच्च मिठी मारली आणि डोळ्याला पदर लावत ती क्षणार्धात आत निघून गेली .वडिलांनीही थरथरता हात माझ्या डोक्यावर ठेवला ,अश्रूंच्या पडद्यामुळे आम्ही एकमेकांना नीट पाहू ही शकलो नाही. तेही आत निघून गेले .माझ्या ताई ,माई आपल्या पती राजांसह रडू दाबत उभ्या होत्या .एकोणीस वीस वर्षाच माझं वय आणि एवढा मोठा निर्णय मला क्षणात घ्यायचा होता. लग्न तर झालं होतं आणि आई-बाबा आत निघून गेल्यामुळे त्यांचा विचार अप्रत्यक्षपणे मला कळला होता. त्या वेळची सामाजिक परिस्थिती ,मनावर झालेले संस्कार त्यामुळे मी परिस्थिती ओळखून त्यांना साथ देण्याचा निर्णय घेतला. आणि आमची वरात सासरी आली .बाकी स्वभाव म्हणशील तर उत्तम पण एकदा राग आला की कोणाचं काही ऐकून घेण्याच्या मनस्थितीत ते नसत .राग थंड झाला की चूक मान्य करून काहीच उपयोग नसे होणारी गोष्ट तर होऊन गेलेली असे. त्यांचा मूड कशावरून बिघडेल हे ही सांगता यायच नाही. त्यांच्या त्या तापट स्वभावाचे खूप चटके मी सुरवातीच्या काळात सहन केले. एरवी स्वभावाने लाख असणारा हा माणूस पण हा विषय काढला की कठोरात कठोर होत असे. त्यांचा शब्द मात्र त्यांनी अगदी आयुष्यभर पाळला. मला कशाची कमी पडणार नाही याची काळजी त्यांनी घेतली माझ्यावर, तुमच्यावर, या घरावर, अमर्याद प्रेम केलं.
माझ्या बाबांनी, दादाने, भाऊने माझ्या दोघी बहिणीनी दिलजमाईचे खूप प्रयत्न केले .पण कशाचा काही उपयोग झाला नाही. लग्नानंतर वर्षाच्या आतच मला दिवस गेले, त्या वेळेला आईला भेटायची अनिवार तहान मला लागली होती .पण ते घडलेच नाही. यांच्याकडे पोस्टात टाकायला दिलेली पत्र त्यांची आलेली पत्र मला परवा यांचे कपाट आवरताना लॉकर मध्ये मिळाली, तेव्हा मला हा सारा उलगडा झाला .
या शरयूच्या लग्नानंतर मात्र हे खूप उदास असत .मी कारण विचारलं तर माझा हात हातात घेऊन रडायलाच लागले. वयानुसार स्वभावातला रागीटपणाही खूप कमी झाला होता .”मला म्हणाले तू न केलेल्या शुल्लक गोष्टीची सजा मी तुला आयुष्यभर देत आलो”. तुझ्या जागी दुसरी कोणी कजाग बाई असती तर तिने केव्हाच आपलं वचन मोडले असतं. आज माझ्या लेकीचं लग्न झाल्यावर मला कळतय, काळजाचा तुकडा काढून देणे म्हणजे काय ,शरयूच्या सुदैवाने तिचे सासर ,माहेर नांदत गोकुळ आहे. पण तू हे सारं कसं सहन केलंस? मी स्वतःला एवढ संवेदनशील समजतो, पण तुझे दुःख ,तगमग मात्र मला कळत असूनही मी न कळल्या सारखा दाखवलं .,आणि खोट्या अभिमानापायी तुला तुझ्या प्रिय माहेर पासून मी तोडलं आता मात्र मी तुला वचनातून मुक्त करतोय, आपण सगळेच बाबांकडे जाऊ ,मी त्यांची क्षमा मागेन आणि ते मोठ्या मनाने मला माफ करतील.
जीवनरंग 
जीवनरंग 
