Tag: #मराठी-कथा

 जीवनरंग 

☆ शहीदाची बायको – प्रा. हरी नरके ☆ प्रस्तुती सुश्री स्नेहा वाघ ☆

पुणे कोल्हापूर महामार्गावर कामेरी नावाचं गाव लागतं. ते सांगली जिल्ह्यातलं वाळवा तालुक्यातलं इस्लामपूरच्या जवळचं गाव आहे. बागायती शेती करणार्‍या कष्टाळू  लोकांचं गाव. “लढावू” लोकांचं गाव!

श्री.अब्दुल रहमान अंतुले महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री असताना 1980 साली त्यांनी स्वातंत्र्य चळवळीत शहीद झालेल्या स्वातंत्र्यसैनिकांच्या स्मरणार्थ त्यांच्या गावी स्मारकं उभारण्याचं ठरवलं.

कामेरीत शहीद स्मारकाचं काम सुरू झालं.

कंत्राटदारानं काही मजूर कामावर लावलेले होते.

एक म्हातारी मजूर आजारी होती. तिच्या अंगात खूप ताप होता. तिच्याच्यानं जड घमेली उचलण्याचं काम होत नव्हतं. कंत्राटदारानं घरी जाऊन आराम करा, दवापाणी घ्या असं तिला सांगितलं.

म्हातारी म्हणाली, “बाबा, दिवसभर काम केलं तरच संध्याकाळी माझी चुल पेटंल. मी आज काम केलं नाही तर खाऊ काय? मला काम करू दे बाबा, मी पाया पडते तुझ्या.”

म्हातारीचा तोल जात होता. दोनदा तिनदा ती पडतापडता वाचली.

म्हातारी काम करताना पडली तर अपघात होईल आणि आपल्या डोक्याला विनाकारण ताप व्हायचा म्हणून कंत्राटदार चिडला आणि त्यानं तिला हाताला धरून कामावरून बाहेर काढलं.

म्हातारीनं त्याचं पाय धरलं, विनवणी करीत म्हणाली ” लेकरा, अरं, सरकार ज्यांचं हे स्मारक बांधतंया त्या शहीदाची मी बायको हायं रं!”

कंत्राटदार चरकला. म्हातारीला घेऊन तो दवाखान्यात गेला. डॉक्टरांनी म्हातारीला तपासलं. औषधं दिली. कंत्राटदाराला सांगितलं, आजार खूप गंभीर आहे. म्हातारी चार दिवसांचीच सोबतीन आहे. त्याच आजारात बाई गेल्या. स्मारक पुर्ण झालेलं त्या बघू शकल्या नाहीत.

होय, त्या शहीद विष्णू भाऊ बारप्टे यांच्या वृद्ध पत्नी होत्या. अन्नाला मोताद झालेल्या. मजुरीवर पोट भरणार्‍या.

9 ऑगष्ट 1942 ला महात्मा गांधीजींचा “करेंगे या मरेंगे, चले जाव ” चा नारा आला. कामेरीच्या तरूणांनी हातात तिरंगा घेऊन “वंदे मातरम, इन्किलाब जिंदाबाद, ब्रिटीशराज चले जाव” अशा घोषणा देत पोलीस चौकीवर मोर्चा काढला. त्या मोर्च्याचा नेता होते, तरूण विष्णू भाऊ बारप्टे.

ब्रिटीश पोलीस अधिकारी जनरल डायरचा भाऊबंध होता. तो भडकला. तुम्हाला काय पायजे? असं त्यानं विचारलं. निधड्या छातीचे विष्णू भाऊ बारप्टे म्हणाले, ” आझादी पाहिजे.” हे घे, म्हणत त्यानं थेट छातीत गोळी झाडली. विष्णू भाऊ बारप्टे जागेवरच शहीद झाले.

त्यांचं नुकतंच लग्न झालेलं होतं. त्यांची तरूण पत्नी विधवा झाली.

ब्रिटीश पोलीसांनी तिचाही अपार छळ केला. बाई काही काळ गाव सोडून परागंदा झाल्या. पुढं स्वातंत्र्य मिळालं. बाई गावी परत आल्या. मजुरी करून जगू लागल्या.

स्वातंत्र्यसैनिकांना सरकारनं ताम्रपट दिले. मानधन सुरू केलं. “आपलं माणूस राहिलं नाही, आता त्या ताम्रपटाचा काय उपयोग? फुकटचं मानधन मला नको ” म्हणून बाणेदार बाई मजुरी करून पोट भरायच्या. बाईंनी आयुष्यभर विधवापण सोसलं. अंगावर निभावलं. जवानी जाळीत निभावलं. ती शहीदाची बायको होती.

क्रांतीदिन आणि स्वातंत्र्यदिन यांच्या निमित्ताने या लढाऊ, झुंझार शहिदपत्नी, स्मृतीशेष बायजाबाई बारप्टेंना विनम्र अभिवादन. कृतज्ञ वंदन!

लेखक : प्रा. हरी नरके

प्रस्तुती :  सुश्री स्नेहा वाघ 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 जीवनरंग 

☆ शाळा… श्री मंदार जोग ☆ प्रस्तुती – सुश्री स्वाती घैसास ☆

गेले चार दिवस बेशुद्ध असलेल्या शिंत्रे बाईंनी आज डोळे उघडले. वृद्धाश्रमातून म्युनिसिपल हॉस्पिटलमध्ये दाखल केल्यावर शुद्ध गेलेल्या त्यांना, स्वतःला एका अद्ययावत इस्पितळात पाहून आश्चर्य वाटलं. समोर उभे असलेले डॉक्टर म्हणाले –

डॉक्टर– बाई मी अमोल भुस्कुटे. तुमचा विद्यार्थी. ओळखलं का? 

बाईंना ओळख पटली. अमोलने त्यांचा चष्मा त्यांच्या डोळ्यावर लावला. बाईंनी डोळे बारीक करून त्याला पाहिला.

बाई– भुस्कुटे म्हणजे ८९ ची बॅच ना रे?

अमोल – हो बाई बरोबर.

बाई– पण मी इथे कशी रे? मला तर आश्रमवाल्यानी सरकारी हॉस्पिटलमध्ये ठेवलं होतं.

अमोल– बाई आपला पाटील आठवतो का? आमच्या वर्गातला?

बाई– गणिताला घाबरणारा पाटील. बरोबर ना? 

अमोल– हो बाई. तुम्ही त्याची स्पेशल तयारी करून घेतली होती दहावीच्या परिक्षेआधी. म्हणून पास झाला. आता तो   पोलिसात आहे. तो त्या दिवशी एका केससाठी सरकारी हॉस्पिटलमध्ये आला होता आणि तुम्हाला त्याने ओळखलं. आणि मला फोन केला. मी म्हणालो लगेच इथे घेऊन ये. बाई मी एच.ओ.डी आहे इथे. मीच उपचार करतोय तुमच्यावर. उद्या आयसीयूमधून शिफ्ट करतो तुम्हाला. दोन दिवसात डिस्चार्ज देऊन घरी नेतो.

बाई– घर विकलं रे मी.  मिलिंदला अमेरिकेला शिकायला पाठवताना पैसे हवे म्हणून ! भाड्यावर रहात होते. मिलिंदने तिथेच लग्न केलं आणि तिथेच राहतो. मी रिटायर झाल्यावर एकदा आला आणि  मला आश्रमात ठेवलं- तब्बेतीची काळजी म्हणून. तिथले पैसे जेमतेम भरते मी. पण  इथलं बिल कसं देऊ बाळा? मिलिंद तर माझे फोनही घेत नाही. विसरला आहे मला. 

अमोल– बाई, बिलाची चिंता करू नका. आणि तुम्ही इथून माझ्या घरीच यायचं आहे. आश्रम विसरा आता. बाई तुम्ही इतकं छान शिकवलं म्हणून आम्ही आज आयुष्यात उभे आहोत. तुम्हाला इथे ऍडमिट केल्यावर मी आणि पाटीलने आमच्या शाळेच्या ग्रुपमध्ये ते सांगितलं. आम्ही सगळे भेटलो. आम्ही ठरवलं आहे की आता तुम्ही आमच्या घरी राहायचं. कोण तुम्हाला नेणार यावर वाद झाले. सगळेच न्यायला उत्सुक आहेत. शेवटी असं ठरलंय की तुम्ही प्रत्येकाच्या घरी तीन तीन महिने रहायचं. आम्ही पंचवीस जण आहोत अजून कॉन्टॅक्ट मध्ये. म्हणजे तुमची सहा वर्षांची सोय झाली आहे आत्ताच.

बाई– पंचवीस त्रिक पंचाहत्तर. पंचाहत्तर महिने म्हणजे फक्त सहा वर्ष नाही रे भुस्कुटे. वरचे तीन महिने कसे विसरलास? 

अमोल– (हसून) बाई माझं गणित अजूनही तसंच थोडं कच्चं आहे.

बाई– पण शास्त्रात तुला पैकीच्या पैकी होते दहावीला. बरोबर ना?

अमोल– हो बाई..

बाई– पण कशाला रे बाळा तुम्हाला त्रास. तुमचे संसार असतील. मी जाईन माझ्या आश्रमात परत.  राहिलेत किती दिवस माझे?

अमोल– ते मला नका सांगू. आयसीयू बाहेर जे पंचवीस जण उभे आहेत ना त्यांना सांगा. 

असं म्हणून अमोलने आयसीयूचं दार उघडलं. पंचवीस शाळकरी मित्र मैत्रिणी आवाज न करता सावकाश आत येऊन बाईंच्या सभोवार उभे राहिले. त्यांच्या चेहऱ्यावर दिसत असलेलं प्रेम, आदर आणि आस्था बाईंना सगळं सांगून गेल्या. बाईंच्या डोळ्यात अश्रू तरळले. पोरांनीही हळूच डोळे पुसले. आज गुरुपौर्णिमा होती. बाईंना आज मुलांनी गुरुदक्षिणा दिली होती. आयसीयूमध्ये शांतता आणि मशिन्सची टिकटिक सुरू होती. पण बाई आणि मुलांच्या मनात परत एकदा मुलांच्या चिवचिवाटाने गजबजलेली शाळा भरली होती !-

लेखक : .श्री मंदार जोग

संग्राहक : सुश्री स्वाती घैसास 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 जीवनरंग 

☆ बिन आडनावाची पोर – भाग – 5 … श्री चंद्रकांत घाटाळ ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆

 (मोहनची बदली एका दुसऱ्या शाळेत झाली…त्यामुळे आता  त्याचा पार्वतीशी संपर्क तुटला..) इथून पुढे —-

जूनचा पहिला आठवडा सुरू होता.. पार्वतीची शाळा सुरू व्हायला आता थोडेच दिवस शिल्लक होते.. पार्वती नववीची परीक्षा पहिल्या क्रमांकाने पास होऊन आता दहावीत जाणार होती…. आश्रमशाळेत ती रुळली होती.. मे महिन्याच्या सुट्टीत सध्या ती म्हातारीकडे आलेली होती.. आता एका आठवड्यात ती शाळेत परत जाणार होती… आज   पार्वतीच्या नकळत शांताने सगळ्या बकऱ्या खाटकाला विकल्या. पार्वतीने कारण विचारले तेव्हा ती म्हणाली.. पोरी ! आता मी म्हातारी झाले.. आता कुठे त्यांच्या मागे फिरू ? .. आता तू देखिल दोन चार दिवसांनी शाळेत जाशील.. म्हणून विकल्या..

रात्री झोपताना शांता काहीश्या जड आवाजात म्हणाली.. “ पोरी ! आता मी बरीच म्हातारी झाली आहे…आता मी कधी मरेन काही भरवसा नाही. म्हणून तुला काही सांगायच आहे व दाखवायचे आहे…” शांता उठली.. तिने कपडयात गुंडाळलेली मोठी पत्र्याची पेटी काढली…. त्यात अनेक वस्तूंसोबत कुलप लावलेली एक लहान पेटी होती. शांताने ती उघडली. त्यात नोटांची थप्पी होती.. “ पोरी..हे पैसे म्हणजे माझ्या आयुष्यभराची कमाई मी तुझ्यासाठी राखून ठेवली होती…..यात तुझं शिक्षण पूर्ण होईल.” ते पैसे तिने स्मशानातून जे सोनं मिळवलं होतं त्याचे होते.. याची खबर मात्र पार्वतीला नव्हती. तिला वाटले हे आज बकऱ्या विकल्या त्याचे पैसे असतील. “ पोरी! ही पेटी नीट जपून ठेव…..”

सकाळ झाली.. शांता उठली नाही.. पार्वतीने तिला उठवण्याचा खूप प्रयत्न केला..पण ती काही उठली नाही.. पार्वती आता मोठी होती.. तिला समजले माय देवाघरी गेली… तशी पार्वती खंबीर मनाची होती.. मायला सगळी लोकं भूताळी समजतात हे ती जाणून होती.. पण माय भुताळी नाही हेदेखिल तिला माहिती होतं … कारण इतक्या वर्षाचा सहवास होता तिचा… कधीतरी तसं जाणवलं असतं तिला….तिने डोळ्यांतील अश्रू पुसले…कारण तिच्या मदतीला कोणी येणार नव्हते….रात्री म्हातारीने दिलेली पेटी तिने बाहेर काढली.. झोपडीतील सर्व लाकडे काढून तिने तिच्या लाडक्या मायवर ठेवली… आणि आपल्या दुःखाचा बांध सावरत तिने ती झोपडीच पेटवून दिली… अशा प्रकारे पार्वतीने आपल्या लाडक्या मायचा अंतिम संस्कार केला…. आणि पेटी घेऊन तिच्या आश्रम शाळेकडे निघाली…

पार्वती शाळेत पोहोचली.. शाळा सुरू व्हायला अजून काही दिवस बाकी होते.. मात्र आश्रमशाळा असल्याने अधीक्षक शाळेत हजर होते.. पार्वतीने शाळेत  राहू देण्याची विनंती केली..अधीक्षकांनी ती मान्य केली…. शाळा सुरू होईपर्यंत ती अधीक्षकांच्या घरी भांडी पाणी तसेच कपडे धुवून देत असे, त्यामुळे तिची जेवणाची अडचण दूर झाली… काही दिवसांनी शाळा सुरू झाली.. पार्वती यंदा दहावीच्या वर्षाला होती… दिवस जात राहिले… ..

आज मोहनच्या शाळेत लगबग सुरू होती… कारण त्याच्या शाळेत आज तालुकास्तरीय विज्ञान प्रदर्शन होते… यजमानशाळेचे मुख्याध्यापक म्हणून त्याची जबाबदारी मोठी होती…. आणि सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे या विज्ञान प्रदर्शनाचे उद्घाटन खुद्द जिल्हाधिकारी यांच्या हस्ते होणार होते…. कलेक्टर शाळेत येणार म्हणून मोहन व शाळेतील सर्वच शिक्षक स्वागताची व इतर तयारी करत होते………. इतक्यात जिल्हाधिकारी यांची गाडी त्यांच्या लवाजम्यासह शाळेच्या फाटकात आली सुद्धा … मोहन व इतर शिक्षक लगबगीने त्यांच्या गाडीजवळ गेले..गाडीचा दरवाजा उघडला… जिल्हाधिकारी मोहनजवळ येऊन  त्याचे पाय धरून म्हणाल्या, “ आशिर्वाद द्या सर!… आज मी तुमच्यामुळेच कलेक्टर होऊ शकले.”…. “ माझा आशिर्वाद आणि शुभेच्छा नेहमीच तुमच्यासोबत आहेत ..पार्वती मॅडम !” …..” हे काय सर?.. मला नुसतं पार्वती म्हणा!.” ..” नाही मॅडम !आज तुम्ही कलेक्टर पदावर आहात… पदाचा मान आहे तो ! आणि तुम्हाला मॅडम म्हणतांना मला कमीपणा नाही, तर आभिमान वाटतोय… “ मोहन आपले आनंदाश्रू आवरत म्हणाला…

आपल्या मार्गदर्शनपर भाषणात पार्वतीने आपला संघर्ष वगैरेर याचा काहीच उल्लेख केला नाही..पण ज्या व्यक्तीमुळे आपण संघर्ष करायला शिकलो त्या व्यक्तीचा, म्हणजे मोहनसरांचा उल्लेख मात्र तिने आवर्जून आपल्या भाषणात केला… आणि सगळ्यांना असे शिक्षक मिळोत  अशी प्रार्थना केली.” .. पार्वतीचे शब्द ऐकून मोहनचे डोळे पाणावले….

कार्यक्रम आटोपल्यानंतर निरोप घेतांना पार्वती पुन्हा मोहनजवळ येऊन त्याच्या पाया पडली.. व पर्समधून काढलेला लिफ़ाफ़ा मोहनच्या हाती देत म्हणाली, “ सर !..तुम्ही जो माझ्या आडनावाचा रकाना रिकामा ठेवला होता.. तो येत्या पंधरा तारखेला लिहिला जाणार आहे…. आणि तुम्ही सहपरिवार मला आशिर्वाद देण्यासाठी नक्की यायचे आहे !…..”

— समाप्त —

लेखक : चंद्रकांत घाटाळ

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 जीवनरंग 

☆ बिन आडनावाची पोर – भाग – 4 … श्री चंद्रकांत घाटाळ ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆

(आजीचे हे सगळे बोलणे ऐकून मोहनच्या मनात आजीविषयी  प्रचंड आदर निर्माण झाला …) इथून पुढे —

“ ठीक आहे आजी ! तुम्ही तुमचं नाव लावू शकता…. बरं आडनाव?”… पुन्हा शांतता.. “आडनाव कोणाचे लावणार गुरुजी?… तिच्या बापाचा तर मला पत्ता नाही.. कारण मी गावात कधी जात नाही.. त्या दिवशी कोणाच्या घरी तिचा जन्म झाला हे माहिती नाही.”…. मोहनने मोठा सुस्कारा सोडला.. “आजी मग तुमचं आडनाव लिहा “…. 

“ माझं आडनाव?.. काय आहे माझं आडनाव?… मला तर नवऱ्याने सोडली… आणि.. माझ्या सख्या आई -वडिलांनी सख्या भावा- बहिणींनी भूताळी म्हणून आसरा दिला नाही… मग माझे आडनाव तरी काय?…” आजीचं  ते सगळं बोलणं मोहनचे काळीज चिरून टाकत होते…. अंधश्रध्देने हा समाज किती खालच्या पातळीला गेला आहे याची त्याला जाणीव झाली ..काहीवेळ तो निशब्द झाला….    “ ठीक आहे आजी ! मी तिचं नाव पार्वती शांता.. असेच टाकतो आणि आडनावाचा रकाना तसाच ठेवतो…पार्वतीला स्पेशल केस म्हणून मी शाळेत दाखल करतो.”

मोहनने रजिस्टरवर ‘पार्वती शांता’ इतकंच नाव लिहून आडनावाचा रकाना रिकामाच ठेवला…

एव्हाना ही बातमी गावात आगीसारखी पसरली की ,नवीन गुरुजी त्या भुताळीच्या मुलीचे शाळेत नाव दाखल करण्यासाठी गेला आहे..

“ माळी सर !.. मी तुम्हाला सांगितले होते.. थोडे नियमात काम करत जा !.. आता त्या भूताळीच्या  मुलीच्या प्रकरणावरून ग्रामशिक्षण समितीने तातडीची मीटिंग लावायला सांगितलीय मला..आता तुम्हीच काय ती उत्तरे द्या! “ मुख्याध्यापक रागा – रागात बोलत होते….

मीटिंग सुरू झाली.  सगळे सदस्य चिडलेले होते…” गुरुजी काय गरज होती त्या भूताळी मुलीचे नाव नोंदवण्याची?..ती मुलगी कोण? तिने कुठून आणली?…याची काहीच कल्पना नाही.आणि तिचे नाव तुम्ही नोंदवले? “ अध्यक्षांनी विचारले….त्या म्हातारीकडे ती मुलगी कुठून आली याची गावात कुणालाच खबर नव्हती…ती फक्त त्या आजीला आणि आता मोहनला माहिती होती.मात्र याविषयी त्याने कोणालाच काही सांगितले नाही… कारण पार्वती काटयावरचं राक्षस बाळ आहे असे समजले तर  या प्रकरणाला वेगळे वळण लागले असते.. व पार्वतीचा शाळा प्रवेशाचा मार्ग अजून खडतर झाला असता…. “ साहेब!.. कायद्यानुसार सगळ्यांना शिक्षण घेण्याचा अधिकार आहे !”. “ आम्हाला कायद्याची भाषा शिकवू नका गुरुजी!.. तुम्ही नवीन आहात.. गावातील कायदे कानून तुम्हाला माहिती नाहीत !…तुम्ही त्या मुलीचे नाव रद्द करा बस !”.. अध्यक्ष रागात म्हणाले..

“ तिचं नाव रद्द होणार नाही !.. तिलाही शिक्षण घेण्याचा अधिकार आहे !.. बाकी आपली मर्जी.”. मोहनने ठासून सांगितले..

प्रकरण तालुका- जिल्हा पातळीपर्यंत गेले.. मोहनने आपली सगळी शक्ती पणाला लावली. त्याच्या जोडीला अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती होतीच.. शेवटी.. कायद्याचा बडगा उगारला.. शिक्षण समिती आणि विरोध करणाऱ्या सगळ्यांवर कायदेशीर गुन्हा नोंदवण्याचे आदेश दिले गेले … तेव्हा कुठे पार्वतीला प्रवेश मिळण्याचा मार्ग मोकळा झाला……

पार्वतीचा शाळेचा पहिला दिवस.. मोहन तिला स्वतः घरून घेऊन आला..कारण म्हातारीला गावात प्रवेश बंदी होती.. तसंही ती आलीच नसती. कारण गावातील लोकांवर तिचा प्रचंड राग होता …पार्वतीने शाळेच्या गेटमधनं मोहनसोबत आत प्रवेश केला.. त्या काळ्याकुट्ट आणि काहीसे मोठे डोळे असणाऱ्या पर्वतीला पाहून कोणी हसले, तर कोणी घाबरले.. तिला पहिलीच्या वर्गात बसवले… बाजूची मुलं तिला घाबरली…त्यामुळे काहीशी दूर सरकली..

एक दोन महिने तर पार्वतीला सगळं निरीक्षण करण्यात व समजून घेण्यात गेले.. कारण तिच्यासाठी सर्वच नवीन होते…. नंतर ती एक एक शब्द बोलू लागली.. वर्गातील मुलांचीही आता तिच्याविषयी वाटणारी भीती कमी झाली होती…

मोहन तिच्या प्रगतीवर नजर ठेऊन होता. त्या मानाने तिने सर्व लवकर आत्मसात केले …ती फारच कमी बोलायची.. ..मात्र अभ्यासात तिने चांगली प्रगती केली.. दिवस चालले होते. पार्वती आता चवथीच्या वर्गांत गेली. अंतर्मुख असली तरी अभ्यासामध्ये फार चांगली होती. गणित विषयात तर नेहमी तिला पैकीच्या पैकी मार्क मिळत.. पार्वती चवथी अतिशय चांगल्या मार्कांनी पास झाली.. आता मोहनने तिला आजीची परवानगी घेऊन एका दूरवरच्या आश्रमशाळेत प्रवेश घेऊन दिला ..जेणेकरून तिची राहण्याची आणि जेवणाची सोय होईल…आश्रमशाळेत तिचा प्रवेश चवथीच्या दाखल्यावर झाला. त्यामुळे तेथेदेखील तिचे आडनाव नव्हते…

मोहनने पार्वतीच्या शिक्षणाची योग्य ती व्यवस्था केल्यामुळे शांताची देखील बरीचशी काळजी मिटली.. मोहनची बदली एका दुसऱ्या शाळेवर झाली…त्यामुळे आता  त्याचा पार्वतीशी संपर्क तुटला… 

क्रमशः…

लेखक : चंद्रकांत घाटाळ

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 जीवनरंग 

☆ बिन आडनावाची पोर – भाग – 3 … श्री चंद्रकांत घाटाळ ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆

(महिन्याचा पगार मिळाला की झालं ..बाकी दुनिया गेली तेल लावत…या तत्वावर काम करा. समजले? मुख्याध्यापक म्हणाले. हो सर! मोहनने मान हलवली .) इथून पुढे —-

दोन तीन महिने मोहनने गावातील लोकांचा अभ्यास केला. मुख्याध्यापक सरांनी सांगितल्याप्रमाणे येथील लोकं खरंच डांबरट तर होतीच, त्याचबरोबर कमालीची अंधश्रध्दाळू होती… चांगल्या गोष्टीला देखील नाहक विरोध करायची..

राईट टू एजूकेशन कायद्याखाली सर्वांना शिक्षण मिळावे म्हणून शाळाबाह्य मुलांच्या सर्व्हेचे काम मोहनकडे आले..त्याने संपूर्ण गाव फिरून जी जी मुलं शिक्षणापासून वंचित आहेत त्यांची सर्वांची नावे नोंदवली व त्या सर्वं मुलांना शाळेत आणले.. यासाठी मोहनने काय काय कसरत केली ती त्यालाच माहिती होती.. कुणी गुरे चरायला जात होते, कोणी पक्षी मारायला, कोणी विटा पाडायला, कोणी मुलं सांभाळायला, तर कोणाला पालकच पाठवत नव्हते ..कोणाच काय ?तर कोणाच काय?….तरी हे सगळं दिव्य पार करुन त्याने सर्वच मुलांना शाळेत आणले..

मोहनला मिळालेल्या माहितीनुसार जंगलात एक घर आहे. तेथे एक शाळाबाह्य मुलगी आहे..मोहनने अधिक चौकशी केली तेव्हा ती भूताळीची मुलगी असल्याचे समजले.. व तेथे न जाण्याचा सल्लाही त्याला मिळाला.. मोहन आधीच विज्ञानवादी असल्याने त्याचे त्या मुलीविषयीचे  कुतूहल जागरुक झाले व उद्याच जंगलातील त्या झोपडीत जाण्याचा निर्णय त्याने घेतला..

पोर.. माय! माय!! करत धावत येवून  शांताला जाऊन बिलगली.. ती भीतीने थरथर कापत होती.. ‘ काय झाल ग पोरी?’ शांताने तिला विचारले… तेव्हा पोरीने झोपडीच्या आवाराकडे बोट दाखवले… शांताने त्या दिशेला पाहिले तर तिला सुद्धा धक्काच बसला….त्या आवारात चक्क एक माणूस उभा होता. किती किती वर्ष झाली होती…  झोपडीच्या आसपास कोणी माणूस फिरकला नव्हता आणि आज चक्क आवारात… शांताचाही स्वतःच्या डोळ्यांवर विश्वास बसत नव्हता.. पोर तर दुसरा एखादा प्राणी पाहिल्यासारखे भ्याली होती.

“ कोणी आहे का घरात?..” मोहनने विचारले… तसं त्याला पाहून आतमध्ये पळताना त्याने त्या मुलीला पाहिलं होतं – पण एक शिष्टाचार म्हणून त्याने विचारले… तशी शांता बाहेर निघाली आणि तिला बिलगून ती पोरही…

“ नमस्कार आजी!..मी मोहन माळी. आपल्या गावातल्या शाळेचा शिक्षक!” ..”आपल्या गावातल्या?” शांताने काहीशा रागात विचारले.. ‘ हो! आपल्या म्हणजे तुमच्या गावातल्या..’  मोहन म्हणाला.. “ हे पहा गुरुजी! ज्या गावाने मला भूताळी ठरवून वाळीत टाकले त्या गावाशी माझा काही संबध नाही- समजल?”… “ठीक आहे आजी! पण तुमच्या मुलीचा तर विचार करा. ती चांगली शिकली तर तिचं भविष्य उज्वल होईल.” मोहनने समजावले… तशी शांता नरमली.. कारण तिला देखिल पोरीच्या भविष्याची फार चिंता सतावत होती.. शांताने मोहनला आत बोलावले.. म्हातारी आणि त्या पोरीनंतर त्या झोपडीत आत जाणारा मोहन पहिलाच माणूस होता… मोहन आत जाऊन पाहतो तर काय?.. त्या लहानश्या झोपडीत कमालीची स्वच्छता होती.. घरात मोजक्याच वस्तू होत्या पण व्यवस्थित जागेवर लावल्या होत्या..  बाजू ला  बकऱ्यांचा गोठा होता.. त्यात एकदोन पिल्ले  म्या.. म्या.. करत होती..म्हातारीने चहा केला त्यात बकरीचे दूध टाकले.. मोहनने चहाचा पहिला घोट घेतला. त्याला आश्चर्य वाटले.चहा मस्त मसालेदार होता… “आजी चहाची चव फार मस्त आहे!..” .” भूताळीचा आहे ना म्हणून!..” ती उपरोधिक स्वरात म्हणाली.. आजीच्या प्रत्येक वाक्यात समाजावर रोष दिसत होता…

“  गुरुजी माझ्या पोरीला शाळेत घेतील का? नाहीतर तिलाही भूताळीची मुलगी म्हणून हाकलून लावतील.”… 

“ आजी! काळ बदलला आहे.. आणि आता तर  सरकारने कायदाच केला आहे की, प्रत्येक मुलाने शिकले पाहिजे..आणि फारच अडचण आली तर मी आहे ना आजी!.. बोला!… मुलीचे नाव काय?..” 

यावर काहीवेळ आजी शांतच राहून म्हणाली.. “ गुरुजी मी या मुलीचे काहीच नाव ठेवलेले नाही… खरं तर याची मला कधी गरजच वाटली नाही.. मी तिला पोरी अशीच हाक मारते!..”……. “असं  कसं आजी?.. काहीतरी नाव तर लिहावंच लागेल?… तुम्ही तिला पोरी म्हणून हाक मारता मग पार्वती लिहू?..”. म्हातारीने मान हलवली…” वडलांचे नाव?”.. पुन्हा आजी शांतच… “आजी वडलांचे नाव?.”. या प्रश्नावर आजी दचकली….तिने मुद्दाम पोरीला बकऱ्या पहायला बाहेर पाठवले… “ काय सांगू गुरुजी.?. “..असं म्हणत तिने त्या मुलीची जन्मकहाणी मोहनला थोडक्यात सांगितली …एखाद्याच्या घरी जर राक्षस जन्माला आला तर.. थोड्याच दिवसांनी तो मोठा होतो आणि घरातील लोकांना व गावातील लोकांना खाऊन टाकतो.. म्हणून त्याला काटयावर टाकून ताणत नेऊन दूर जंगलात नेऊन टाकतात.. ते राक्षसबाळ जोपर्यंत रडत असतं  तोपर्यंत लोक तेथे थांबतात.. रडणं थांबलं की, ‘ काम झालं!’.. असा शब्द बोलून एक नारळ फोडतात.. व निघून येतात…हे सर्वच ऐकून मोहन शॉक झाला…”आजी! हे राक्षस वगैरे असं काहीच नसतं .. स्त्रीच्या गर्भात काही दोष झाला तर विचित्र दिसणारी मुलं जन्माला येतात.त्यात विशेष असे काही नाही! जगात आतापर्यत अशी कितीतरी मुलं जन्माला आली असतील.. पण त्यात कधी ते मूल राक्षस झालं ..आणि त्यांनी माणसं  खाल्ली .. अशी कधी बातमी ऐकिवात नाही आजी!…”  “ हो!…हे मला चांगलंच ठाऊक  आहे गुरुजी !..पण हे गावातल्या लोकांना समजावणार कोण?..कारण तसं असतं  तर पोरीने मला कधीच खाऊन टाकले असते !… आणि आता तुम्हांलाही !”…अस सांगून आजी हसली… आजीचे हे सगळे बोलणे ऐकून मोहनच्या मनात आजी- विषयी  प्रचंड आदर निर्माण झाला …

क्रमशः…

लेखक : चंद्रकांत घाटाळ

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 जीवनरंग 

☆ बिन आडनावाची पोर – भाग – 2 … श्री चंद्रकांत घाटाळ ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆

(ती भुताळी आहे असे ठरवले.. व अगदी दूर जंगलात हाकलून दिले….) इथून पुढे —-

शांता काहीशी मनोरुग्ण होती. मात्र ठार वेडी नव्हती.. तिने त्या घनदाट जंगलात.. एक तोडकी- मोडकी झोपडी बनवली..  ती जंगलातील फळे व इतर काही बाही खाई..पण त्यामुळे तीच पोट कसं भरणार… तिला भूक असह्य होई..म्हणून  तिने रात्री स्मशानात जाऊन  टोप ,ताट, ग्लास आणले.  सुरुवातीला तिला भीती वाटली… पण पोटातील भुकेने तिच्याकडून हे सर्व करवले…. त्यातच ती कंदमुळे शिजवून खाई..आग पेटवायला ती कधी कधी स्मशानातील जळकं लाकूड घेऊन येई.. आता तर स्मशान म्हणजे तिचं दुसरे घर झालं होत.. कारण तिथे तिला मयतावर टाकलेले पैसे, वस्तू, तर कधी कपडे मिळत होते.. त्यामुळे मयत पेटवले त्या रात्री ती हमखास फेरी मारी… गावकऱ्यांनी तिला कितीतरी वेळा स्मशानात पाहिले होते. त्यामुळे आता तर शिक्कामोर्तब झाले की, शांता भूताळी आहे..

शांता झोपडीत राही. तिच्या गरजा मर्यादित होत्या.. तिच्याकडे पैसे देखील असायचे.  त्यामुळे ती बाजूच्या दुसऱ्या गावातून धान्य व इतर गरजेच्या वस्तू घेऊन यायची.. आता तर तिने पैसे जमवून बाजूच्या गावातून एक गाभण बकरी आणली होती.. जंगल भरपूर, त्यामुळे तिला चाऱ्याची अडचण नव्हती… असं करता करता आज तिच्याजवळ पाच बकऱ्या होत्या. त्यांना होणारे बोकड ती बाजूच्या गावातील  खाटकाला विकत असे. तिच्या गावातील लोक तिला भूताळी समजायचे, त्यामुळे तिच्या झोपडीच्या आसपास कोणी फिरकत नसे. आणि म्हणून तिच्या बकऱ्या सुरक्षित होत्या…. शांता.. आता बरीच म्हातारी झाली होती.. आज तिला पैशांच्या लोभाने का होईना पण  जिवंत बाळ मिळालं  होतं ..आणि शांता त्याला काटयावरून उचलून घरी घेऊन आली …. तिची सुप्त ममता आता जागृत झाली होती.  तिने त्या बाळाला सांभाळण्याचे ठरवले…..

त्या नवजात मुलीला सांभाळतांना तिचा वेळ कसा जात असे हे शांताला समजत नसे.. तिच्या मायेमुळे आता तिच्या मनात इतर विचार येत नव्हते, आणि  त्यामुळे तिची मानसिक स्थिती सुधारली.. तिची स्वतःशीच बडबड करण्याची सवयही बंद झाली. शांता आता बऱ्यापैकी सामान्य झाली…

दिवस जात होते… शांताची मुलगी म्हणजे तिने काटयावरून आणलेली ..आता बरीच मोठी झाली होती.. शांता समाजाच्या भीतीने तिला जंगलाच्या बाहेर कधीच नेत नसे.. बाजूच्या गावात कधी धान्य किंवा इतर वस्तु आणायला ती एकटीच जाई…ती मुलगी शांताला माय म्हणून हाक मारी.. मात्र शांताने अजून तिचं नाव देखिल ठेवले नव्हते.. पोरी म्हणूनच ती तिला हाक मारत असे…शांता पोरीवर फार फार माया करत असे.. आपल्यानंतर या पोरीचं कसं होणार याचा ती नेहमीच विचार करी.. पोरीचं वय जसं वाढत होतं तसं तिचं शारीरिक व्यंग देखिल कमी होत गेलं …. लहानपणी अंगाच्या तुलनेने मोठं दिसणारं डोकं लहान झालं होतं … डोळे जरा मोठेच आणि काळा रंग कायम होता… बाकी सगळे सामान्य झाले होते. पोरगी लहानपणी जितकी विद्रुप दिसायची तितकी आता दिसत नव्हती… आता ती साधारण पाच -सहा  वर्षाची झाली होती…….. 

— मस्टरवर शाळेतील पहिल्या दिवशीची सही करुन मोहन मुख्याध्यापकांना भेटला. “ या! या!! माळी सर आपले स्वागत आहे.बसा! “ मुख्याध्यापक म्हणाले.

मोहन माळी आत्ताच डी. एड. करुन जि. प. शाळेत  नोकरीला लागला होता. मोहन हुशार, मेहनती व विज्ञानवादी होता. तो अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचा सदस्य होता… आत्तापर्यत त्याने समितीच्या अनेक कार्यक्रमात भाग घेऊन अंधश्रद्धा निर्मूलनाचे काम केले होते.. आज त्याचा शाळेचा पहिला दिवस होता.. नोकरीची पहिली सही करुन तो मुख्याध्यापकसरांच्या समोर बसला होता.. 

“ माळी सर !.. आपली ही शाळा आणि गावातील लोकांबाबत थोड सांगतो.. या गावातील लोक फार डांबरट आहेत. कोणाचे काही ऐकत नाहीत .. आपल्या शाळेची ‘ गाव शिक्षण समिती ‘ तर विचारूच नका.. त्यामुळे, आपण आपले काम भले आणि आपण भले….असे रहायचे. महिन्याचा पगार मिळाला की झालं ..बाकी दुनिया गेली तेल लावत…या तत्वावर काम करा. समजले?”  मुख्याध्यापक म्हणाले. ‘ हो सर! ‘ म्हणत  मोहनने मान हलवली .

क्रमशः…

लेखक : चंद्रकांत घाटाळ

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 जीवनरंग 

☆ बिन आडनावाची पोर – भाग – 1 … श्री चंद्रकांत घाटाळ ☆ प्रस्तुती – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆

‘थोडी कळ काढ ! थोडी कळ काढ बाई !!.’…  बाजूला बसलेली सुईण व दोनचार बायका तिला धीर  देत होत्या…तिला प्रसूती वेदना अगदी असह्य झाल्या होत्या.. कारण बाळ फिरलं होतं ..डोक्याऐवजी पाय खाली आले होते…ती वेदनेने ओरडत होती. कळीने हात पाय मारत होती. शेवटी झाली एकदाची प्रसूती….पण तिला वेदना इतक्या असह्य झाल्या होत्या की.. प्रसूती होताच ती बेशुद्ध पडली..सुईणीने बाळ हातात घेतल्याबरोबर ती समजली…हे बाळ राक्षस आहे.. कारण बाळ दिसायला काळेकुट्ट व विचित्र होते.. त्याचं डोकं बरंच मोठं होत… आणि डोळेही ..बाळाला दातदेखील आले होते.. बाजूच्या बायकांना सुईणीने ती गोष्ट सांगितली व दात देखील दाखवले… बिचारी त्या बाळाची आई… ती तर बेशुद्ध होती.. सुईणीने ही बाब बाळाच्या बापाला  व गावातील इतर लोकांना सांगितली… ते बाळ बघून सगळ्यांची खात्री झाली की, हे नक्की राक्षस आहे.. रूढी- परंपरेप्रमाणे गावातील लोकांनी लागलीच बाभळीच्या काटेरी फांद्या तोडून आणल्या.. व त्यावर ते नुकतंच जन्माला आलेलं  बाळ पातळ कापडात गुंडाळून ठेवले…त्याचबरोबर त्या लहान गोळ्याचे अंग रक्तबंबाळ झाले… बाळ जोर- जोरात रडत होते… मन हेलावून टाकणारे भयंकर दृश्य होते ते.. मात्र त्या निर्दयी लोकांना कसलीही दया-माया नव्हती.. कारण आत्तापर्यंत असे कितीतरी राक्षस त्यांनी काटयावर नेवून जंगलात टाकले होते…गावकऱ्यांनी याही बाळाला तसंच त्या काटयावर ताणत ताणत न्यायला लावले.. तान्ह्या बाळाचा भयंकर रडण्याचा आवाज… …त्या भयानक दृश्याचे वर्णन तरी काय करावं ?…    ..त्याची आई तर बेशुद्धच होती. तिला याविषयी काहीच कल्पना नव्हती… बाप समाजाच्या बंधनात जखडलेला होता. पण  मग ती जर शुद्धीवर असती तर आई म्हणून तिने  याला विरोध केला असता?.. की, समाजाच्या भीतीने तीदेखिल या क्रूर प्रथेला बळी पडली असती.?……

निर्दयी गावकऱ्यांनी ते जिवंत नवजात बाळ काटयावर ताणत दूर जंगलात नेऊन टाकले..आता बाळाचा  रडण्याचा आवाज बंद झाला ..काम झालं ! असं बोलून त्यांनी नारळ फोडला… व…गावकरी परत निघाले….ती जेव्हा शुद्धीवर आली तेव्हा ते बाळ मेलेलेच जन्माला आले.. असं  तिला नवऱ्याने सांगितलं …

… मध्यरात्र झाली ..या भयाण अंधाऱ्या रात्री एक सावली त्या बाळाजवळ येत होती..हळू हळू ती सावली त्या बाळाजवळ आली . ..काटयावरील बाळाला त्या सावलीने चाचपले.. बाळ जिवंत होतं .. त्या सावलीने बाळ उचलले व ती सावली बाळाला  घेऊन गेली…

हळूच झोपडीचे दार उघडले.  म्हातारीने आणलेले बाळ अंथरूण करुन त्यावर ठेवले.. सुरुवातीला म्हातारीने बाळ गुंडाळलेल्या फडक्यात काही मिळते का ते पाहिले…फडके उघडल्याबरोबर तिला दिसले की ते बाळ एक मुलगी आहे, ती मुलगी रक्ताने  पूर्ण माखली होती… त्या असह्य वेदनेमुळे तिची रडण्याची शक्तीही संपली होती… त्या फडक्यात घरच्यांनी  प्रथा म्हणून ठेवलेले पाच पन्नास रुपये म्हातारीला मिळाले.. ते पाहून आपली मेहनत वाया गेली नाही याचे समाधान तिला झाले.. ती उठली .. तिने ते पैसे तिच्या नेहमीच्या पेटीत ठेवले.. व सकाळी काढून माचीवर ठेवलेले बकरीचे  दूध चमच्याने त्या मुलीला पाजायला सुरुवात केली… आणि काय चमत्कार….  त्या मुलीने ते दूध घोट घोट करत प्यायले….हे पाहून म्हातारीला मनोमन आनंद झाला….

  —- शांता….. सासू-सासरे आणि नवऱ्याच्या त्रासाने ती अगदी हैराण झाली होती.. कारण काय तर तिला मूल नव्हते..आतापर्यंत तिला तीन मुलं झाली पण.. जन्माला आल्यावर लगेच ती मेली….ही भुताळी आहे… आपल्या मुलांना खाते ! असे टोमणे सासू नेहमीच तिला मारे.. त्यात सासरा व नवरा हे देखील सामील. ते तिला नेहमीच टोचून बोलत… या  रोजच्या जाचाला शांता अगदी कंटाळून गेली होती.. नेहमी तोच तोच विचार करुन ती मनोरुग्ण झाली.. काही – बाही बडबडायला लागली.. त्यामुळे घरच्यांनी शांताच्या माहेरच्या  लोकांना बोलावून पंचायत भरवली. ती भुताळी आहे असे ठरवले.. व अगदी दूर जंगलात हाकलून दिले….

क्रमशः…

लेखक : चंद्रकांत घाटाळ

संग्राहिका : मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२

☆ उंबराचे फुल- संस्कारमूर्ती श्री. एस.बी. पाटील सर भाग – 2 – लेखक – श्री सुभाष मंडले  ☆ प्रस्तुती – श्री मेघशाम सोनवणे ☆

(तितक्यात पुन्हा, ‘किरण दरवाजा उघड’, असा बाहेरून आवाज आला. ) इथून पुढे —–

तसं नाईलाजास्तव किरण पुढे झाला. ‘उघडू का नको, उघडू का नको’ करत दाराची कडी काढली अन् हळूहळू दरवाजा उघडला.

तसं समोर हातात काठी, अन् गंभीर चेहरा करून पाटील सर उभे…!!!

सरांना अशा अवतारात समोर पाहिलं आणि अंधारात चाचपडत चालत असताना अचानक आलेल्या लाईटच्या प्रखर उजेडाने डोळे दिपून जावेत, अन् पुढचं काही दिसायचंच बंद व्हावं, अशी माझी अवस्था झालेली.

महाभारतातील संजय हा आपल्या दिव्य दृष्टीने कुरूक्षेत्रावर घडत असलेल्या युद्धाचा ‘आँखो देखा हाल’ जसं आंधळ्या धृतराष्ट्रला सांगत होता, अगदी तसंच काहीसं त्यावेळी झालं असावं व वरच्या मजल्यावर असलेल्या सभागृहामध्ये आम्ही क्रिकेट खेळतोय, हे त्यांना समजलं असावं.

त्यांच्या हातातली काठी बघून काळजात धस्स् झालं. त्यांचा आम्ही सर्वच जण आदर करत होतो. त्यामुळे त्यांच्या नजरेला नजर द्यायचे आमच्यापैकी कुणाचेच धाडस होत नव्हते.

पाटील सर आत आले. त्यांनी आतून दरवाजा लाऊन घेतला आणि कडी लाऊन घेतली. आता मात्र ते एकेकाला फोडून काढल्याशिवाय राहणार नाहीत. भितीने हृदयाचे ठोके वाढायला लागलेले. माराची भिती होतीच, पण आम्ही त्यांच्या नजरेत गुणी विद्यार्थी होतो. त्यांनी आमच्यावर गुणवंतपणाची पांघरलेली झालर त्यांच्याकडूनच अशी उतरवली जाणार. याची मनाला बोचणी लागलेली. मनात नुस्ती कालवाकालव सुरू झालेली.

पाटील सर काही बोलायच्या आत किरण आतून घाबरून गेलेला, तरीही तोंडावर उसने हसु आणत बोलला, ” सॉरी सर, चुक झाली. पुन्हा असे नाही करणार. एवढ्या वेळी माफ करा.” त्याच्या सुरात सूर मिसळून आम्हीही तोंडावर उसने हसु आणत “सॉरी सर, सॉरी सर” म्हणू लागलो.

“हॉलमध्ये क्रिकेट खेळत होतात, तेही तुम्हाला अभ्यास करत बसायला सांगितलेल्या वेळेत.. अभ्यासाचे कुणालाच गांभीर्य नाही. ही तुम्हा सर्वांना चुक मान्य आहे. चुक केली आहे तर शिक्षा ही मिळायलाच पाहिजे.” एकेकाकडे पाहत, “काय संदिप? निलेश? महेश? उद्धव?…? सुभाष? (इतर वेळी प्रेमाने, गंमतशीरपणे ‘सुभाषलाला’ या नावाने संबोधणारे पाटील सर, आज यावेळी फक्त ‘सुभाष’ या एकेरी नावानेच बोलत होते. फक्त या एकेरी नामोल्लेखानेच मीच माझ्या नजरेत अक्षरशः संपून गेलो. पाण्यात ढेकळ विरघळावा तसा विरघळून गेलो.) काय किरण बरोबर ना? “

आम्ही सगळे अपराधीपणाच्या भावनेने माना खाली घालून निशब्दपणे उभे.

“घे. हात पुढे घे.”, असे म्हणत त्यांनी छडी मारायला वर उचलली.

सर्वांत पुढे किरण होता, त्यामुळे सहाजिकच त्याने घाबरत घाबरत हात समोर केला. छडी जोरात उगारलेली बघून त्याने खसकन हात मागे घेतला. पुन्हा एकदा घाबरत घाबरत हळूहळू हात पुढे केला आणि डोळे गच्च मिटून घेतले.

तो क्षण, ती अवस्था बघून आम्हीही फुलांच्या पाकळ्या चुरगळतात तशी बोटं तळ हातावर चुरगाळत, हातावर फुंकर मारत छडीचा मार घ्यायला सज्ज होत होतो. पण घडले वेगळेच.

अनपेक्षितपणे पाटील सर यांनी छडी मारताना हात मागे घेवू नये, यासाठी किरणच्या हाताची बोटे पकडून धरण्यासाठी स्वतःचा हात पुढे केल्यासारखे करून. किरणच्या हाताच्या वरच्या बाजूला हात केला व स्वतःच्याच तळ हातावर जोर जोराने छडी मारायला सुरुवात केली. 

आम्हाला समोर काय घडतंय हे कळायच्या आत सलग तीन चार छड्या मारून झाल्या होत्या. हाताला झिणझिण्या आल्याने त्यांनी हात खाली घेत दोन वेळ झिंजडला आणि पुन्हा हात वर घेऊन पुन्हा हातावर छडीचा मार घ्यायला सुरुवात केली. 

समोर उभा असलेल्या किरणचे खाडकन डोळे उघडले. किरण आणि अजून दोघा तिघांनी छडी अडवण्याचा प्रयत्न केला, पण त्यांचा हात धुडकावून लावत पुन्हा जोरजोराने हातावर छडीचा मार देऊ लागले. 

आमच्यातल्या एक-दोघांनी पुढे होऊन त्यांचा छडी लागलेला हात पकडला आणि भिजल्या डोळ्यांनी म्हणालो, ” सॉरी सर, सॉरी सर आमची चूक झाली, तुम्हाला असा त्रास करून घेऊ नका? आम्हाला शिक्षा करा.”

“शिक्षा ही व्हायलाच पाहिजे, तुम्हाला नव्हे, तर मला. तुम्ही तुमच्या बाजूने बरोबर असाल. तुमचं काहीच चुकलं नाही, माझीच चुक झाली. मीच माझ्या बाजूने तुम्हाला समजावण्यात कमी पडलोय. आम्ही तुम्हाला संस्कार द्यायला कमी पडलोय, त्यामुळे मला शिक्षा व्हायलाच पाहिजे.”

सरांची अशी भावनिक साद ऐकून काळजाला चिमटा बसला. मनात कालवाकालव झाली. कंठ दाटून आला. क्षणात आमच्या सर्वांचे डोळे पाण्याने डबडबले.

“सर दोन छड्यांच्या जागी चार मारा. आठ मारा. वाट्टेल तितके मारा. आम्हाला वाट्टेल ती शिक्षा करा, पण सर… आमच्यामुळे तुम्हाला असा त्रास करून घेऊ नकोसा. आम्ही आजपासून अजिबात क्रिकेट खेळणार नाही. फक्त अभ्यासच करणार. आमच्यामुळे तुम्हाला त्रास होईल, असे कधी आम्ही वागणार नाही.”, असे म्हणत आम्ही सर्वांनी सरांना हात जोडले आणि काळवंडलेल्या मनाने विनवण्या करत, ‘सॉरी सर, सॉरी सर’, म्हणू लागलो.

सरांनी ज्या हातावर छडीचा मार घेतला होता, त्या गोऱ्या हातावर काही क्षणातच छडीच्या माराने लाल निळसर रंगाचा जाड वळ उमटलेला. त्यावेळची ती दाहकता मनाला अजूनही सुन्न करणारी आहे.

आई आपल्या मुलाला शिक्षा करते व नंतर प्रेमाने आपल्या पोटाशी कवटाळून धरते. काहीसे असेच भाव त्यावेळी सरांच्या डोळ्यात तरळलेले पाणी पाहून मला वाटले. 

त्या दिवशी त्यांनी छडीचा त्यांच्या हातावर नव्हे, तर आमच्या भरकटणाऱ्या मनावर वार केला. विद्यार्थी भावनिकदृष्ट्या शिक्षकांशी जोडले गेलेले असतात, पण शिक्षक सुद्धा तितक्याच भावनिकतेने विद्यार्थ्यांशी जोडलेले असतात, हे त्या दिवशी प्रत्यक्ष अनुभवायला मिळाले.

आदरणीय एस. बी. पाटील सर यांच्या सोबतच्या अशा अनेक आठवणी आहेत, की ज्यामुळे त्यांना संस्कार मुर्ती, उंबराचे फुल (अतिशय दुर्मिळ व्यक्ती) म्हणावंसं वाटतं. ते माझ्यासह प्रत्येकाला माझेच वाटतात.

ज्युनिअर कॉलेजचे शिक्षण पूर्ण होऊन आज पंधरा-सोळा वर्षे झालीत, तरीही तेथे मिळालेल्या पुस्तकी शिक्षणाचा उपयोग पैशाच्या जगात किती होतोय, हे स्पष्टपणे सांगता येणार नाही, पण बिघडण्याच्या काळात आम्हाला घडवण्याचं काम मात्र पाटील सर आणि तेथील सर्व शिक्षकांनी केले; हे ठामपणे सांगता येईल.

आदरणीय रहमान एम. शिकलगार सर (physics), संजय बी. पाटील सर (Chemistry), शबनम मनेर मॅडम (English), अंजली शिंदे मॅडम( Biology), सुवर्णा पाटील मॅडम (Math’s), विजय सातपुते सर (मराठी), यांनी शिक्षणासोबतच शहाणपणाची, संस्कारांची जी भक्कम शिदोरी दिली आहे. ती अजून भरून उरली आहे, असं मला वाटतं.

— समाप्त —

लेखक : श्री सुभाष मंडले.

 (९९२३१२४२५१)

संग्राहक : श्री मेघशाम सोनवणे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

☆ उंबराचे फुल- संस्कारमूर्ती श्री. एस.बी. पाटील सर भाग – 1 – लेखक – श्री सुभाष मंडले  ☆ प्रस्तुती – श्री मेघशाम सोनवणे ☆

सुख हे एखाद्या वार्‍यासारखे फुंकर मारून मनाला सुखाचा ओलावा देते, तर दु:खाचे वारे हे उन्हाळ्यातल्या गरम वार्‍यासारखे चटके देऊन जाते. आयुष्यात आलेली सुख दु:खं ही झोपाळ्यासारखी कधी मागे, तर कधी त्याच वेगाने पुढेही निघून जातात. मात्र अशा दोन्ही वेळेस मनाला कसे सावरावे, हे सांगणारे क्षण कधीच विसरता येत नाहीत. त्यापैकीच एक २००५ सालीची ही गोष्ट‌‌…

सायन्सला ॲडमिशन घेतल्यानंतर सुरवातीला केमिस्ट्री विषयातील रासायनिक संयुगे, त्यांची रेणूसूत्रे पाहिली  की वाटायचं लॅबमधील अनेक रसायनांची डोक्यात नुसती घुसळणच सुरू होईल की काय… पण शरीराने उंच, धडधाकट, ऐन पस्तीशीत अभिनेत्यासारखे दिसणारे पाटील सर यांनी वर्गात पाऊल टाकले, की एक खांदा किंचितसा उडवून हसतमुख चेहऱ्याने सर्वांवर नजर फिरवायचे आणि नंतर शिकवायला सुरुवात करायचे. केमिस्ट्रीतील प्रत्येक मुद्दा, जसं विनोदी किस्सा सांगितला जातो तसं ते सांगायचे. यामुळे केमिस्ट्री विषयासह सरांची आणि विद्यार्थ्यांची चांगलीच केमिस्ट्री जुळलेली. त्यामुळे शिकत असताना कधी कोणाच्या डोक्यात रंगीत, गुलाबी दुनियेचा ‘केमिकल लोच्या’ होण्याचा प्रश्नच उद्भवला नाही.

बारावीत असताना एके दिवशी वर्गात त्यांनी ‘तुला शिक्षण घेऊन पुढे काय व्हायचे आहे?’, हे प्रत्येक विद्यार्थ्याला विचारले होते. काहींनी ठरवून, तर काहींनी पुढचा काय सांगतोय ते ऐकून, कुणी डॉक्टर, कुणी इंजिनिअर अशी वेगवेगळी उत्तरे दिली. अनेकांच्या निरनिराळ्या उत्तरांवर सर्व जण हसायचे. (मी सुद्धा नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांनी जसे नाव कमावले, तसं ‘ मी सुभाषचंद्र होईन ‘,असे सांगितले होते. हे असं वेगळंच उत्तर ऐकून अजूनच सगळे हसायला लागले.) 

सायन्सच्या वर्गात आम्ही जवळपास साठ एक विद्यार्थी असू. त्या सर्व विद्यार्थ्यांचे संपूर्ण नाव, गाव यांची सर्व माहिती पाटीलसर यांना माहीत होती. इतकंच नव्हे, तर आम्हाला सायन्सला केमिस्ट्री विषय शिकवणारे पाटीलसर अकरावी-बारावी आर्टस् , कॉमर्सच्या वर्गातील सुद्धा तीन साडेतीनशे मुला-मुलींना त्यांच्या नाव, आडनावावरून ओळखत होते. यावरून त्यांचा प्रत्येक विद्यार्थ्याप्रती असणारा ऋणानुबंध लक्षात येईल…

पाटीलसर कधी कुणाला रागाने बोललेत किंवा ओरडलेत, असं सहसा कधी मी बघितलं नाही. पण योग्य वेळी समोरच्याला बरोबर लागतील अशा ‘शब्दांच्या कोपरखळ्या’ मात्र ते हसत हसत देत असत. वर्गात प्रश्नोत्तराच्या तासाला त्यांच्या हातात अंगठ्याच्या जाडीची, हातभर लांबीची छडी असायची. उत्तर चुकले तरी चालेल, पण प्रत्येकाला बोलतं करायचे आणि उत्तरच न देणाऱ्याला मात्र प्रसाद घ्यावा लागायचा. 

त्यांच्या तासाला खेळीमेळीच्या वातावरणामुळे त्यांनी छडी मारलेल्याचे विद्यार्थ्यांना एवढे विशेष काही वाटत नसायचे. त्यांच्या हातातली नुसती छडी जरी बघितली, तरी आमच्या डोक्यातली कॉलेजची सारी हवा निघून जायची. वाटायचं ‘आम्ही कॉलेजमध्ये नसून, अजून हायस्कूलमध्येच आहोत !’

दुपारी बारा वाजता कॉलेज सुटायचे. त्यानंतर पाच वाजेपर्यंत फिजिक्स, केमिस्ट्री, बायोलॉजी या तीन विषयांची प्रॅक्टिकल्स असायची . 

बारावीच्या परीक्षेत सर्वच्या सर्व विद्यार्थी पास झाले पाहिजेत, यासाठी लॅबमध्ये प्रॅक्टिकल नसेल त्या दिवशी सुद्धा सगळ्यांना दुपारी बारानंतर संध्याकाळी किमान पाच वाजेपर्यंत सक्तीने अभ्यास करत बसायला सांगितले गेले होते.

सर्व जण एकाच ठिकाणी बसल्यामुळे अभ्यास कमी, गप्पाच जास्त रंगत होत्या, त्यामुळे कॉलेजच्या तीन मजली इमारतीत सर्वांना सुट्टे सुट्टे बसून अभ्यास करायला लावले होते.

आमचं बारावीचे महत्वाचे वर्ष चालू असूनही, आम्ही दुपारनंतर कॉलेजबाहेरच्या शेताजवळ एका मैदानावर क्रिकेट खेळत असायचो. शिक्षकांच्या सक्तीमुळे आमच्या क्रिकेट खेळण्यावर मर्यादा आलेल्या. यामुळे अनेकांची बांधून ठेवल्यासारखी अवस्था झाली होती.

क्रिकेट खेळण्याच्या वेडामुळे दोघा तिघांनी यावरही शक्कल लढवली. कॉलेज इमारतीच्या तिसऱ्या मजल्यावर एक सभागृह आहे. तिथे काही कार्यक्रम असेल तरच बसण्याची व्यवस्था करून तो खूला केला जात असे. बाकी वेळी तो हॉल पूर्ण मोकळा व बंद असायचा.

एकाने जुन्या मोडलेल्या बेंचचे बॅटच्या आकाराचे फाळकूट व बॉल घेतला व पाच सहा जणांसोबत त्या हॉलमध्ये पोहचलो. बॉलने बाजूच्या स्लायडींग खिडक्यांच्या काचा फुटतील, हे लक्षात आल्यावर रबरी बॉल ऐवजी खोडरबरचा बॉल म्हणून उपयोग केला. 

एक टप्पा आऊट नियमानुसार खेळात रंगत येत होती. किरण कांबळे, निलेश सावंत, उद्धव महाडिक, संदिप शिंदे, अभिजित बाबर, मिलिंद आंबवडे, महेश सावंत, गणेश महाडिक…इ. आणि मी. असे सात आठ जण सलग दोन तीन दिवस क्रिकेट खेळत होतो. रोज दुपारी बारा नंतर आम्ही कुठे गायब होतोय हे कुणालाच माहीत नसायचे. 

एके दिवशी, नेहमीप्रमाणे हॉलमध्ये दरवाजा, खिडक्या बंद करून आम्ही क्रिकेट खेळू लागलेलो, तितक्यात बाहेरून कुणीतरी दरवाजावर थाप मारत आवाज देऊ लागलं. आवाजावरून अभिजित शिंदे आहे असे जाणवत होते. ‘मी पण तुमच्यासोबत खेळायला आलोय. मला आत घ्या’ म्हणून तो बाहेरून विनंत्या करत होता, पण आदल्या दिवशी आम्ही त्याला ‘खेळायला चल’ म्हणून आग्रह केला होता, तरीही तो आला नाही. त्यामुळे त्याला आत घ्यायचंच नाही, असे म्हणत त्याला तरसवण्यासाठी आम्ही दरवाजा उघडलाच नाही.

खेळताना दंगामस्ती, आवाजाने हॉल नुसता दणाणून गेला होता. दरवाजा, खिडक्या बंद असल्याने आमचा आवाज बाहेर, खालच्या मजल्यावर जात नाही, याची दोन दिवसांपूर्वी आम्ही खात्री करून घेतली होती. सगळे बिनधास्त, मजामस्ती करत क्रिकेट खेळण्यात दंग होतो.

काही वेळाने अजून जोरजोरात दरवाजा थपथपाटत ,”अरे खेळायचं बंद करून लवकर बाहेर या. दरवाजा उघडा. सर इकडेच यायला लागले आहेत.” असा अभिजितने आवाज दिला. आपली क्रिकेट खेळायची हौस अजूनही पूर्ण होऊ शकते, या आशेने तो सरांचा धाक दाखवून, दरवाजा उघडण्यासाठी खोटं बोलत असेल व दरवाजा वाजवत असेल म्हणून आम्ही कुणीही तिकडे लक्ष न देता आम्ही आमच्या क्रिकेटच्या खेळात गुंग झालो.

काही वेळानंतर दाराच्या फटीतून मोठ्याने वेगळ्याच आवाजात दोघा तिघांची नावे घेतलेल्याचा कानावर हलकासा आवाज आला, तसं  सगळे जागच्या जागी स्तब्ध, शांत झाले. आवाज खूपच ओळखीचा होता. कुणीतरी हातातली लाकडी फळी घाई गडबडीत कुठेतरी लपवली आणि सर्वजण बंद दरवाजाजवळ गेलो.

दरवाजा उघडायला पुढे कोणीही धजावेना. प्रत्येक जण एकमेकांच्या आडोश्याला दडत होता. पुढे कोणी व्हायचं 

हा गहन प्रश्न निर्माण झालेला. तितक्यात पुन्हा, ‘किरण दरवाजा उघड’, असा बाहेरून आवाज आला. 

क्रमशः...

लेखक : श्री सुभाष मंडले.

 (९९२३१२४२५१)

संग्राहक : श्री मेघशाम सोनवणे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

☆ लेडीज फर्स्ट — भाग – 1 – लेखक – अज्ञात  ☆ प्रस्तुती – सौ.बिल्वा शुभम् अकोलकर ☆

शोभना, विजय आणि त्यांचा मुलगा रोहित, असं हे त्रिकोणी, सुखी दिसणारं कुटूंब. विजय बँकेत मॅनेजर, शोभना एका नावाजलेल्या शाळेत मुख्याध्यापिका. 

शोभना म्हणजे शिस्तप्रिय, स्पष्टवक्ती आणि कामात अतिशय sincere अशी तिची ओळख होती. रोहित तिच्याच शाळेत आठवीत शिकत होता, पण कधीही त्याला शाळेत विशेष वागणूक मिळाली नाही, ना कुठेही शिस्तीत सवलत मिळाली.

शोभना रोज गाडीने शाळेत जात असे पण रोहित बाकीच्या मुलांबरोबर व्हॅनमधेच येत असे. शाळेत बऱ्याचशा मुलांना तर माहीतही नव्हते की रोहित आपल्या मुख्याध्यापक मॅडमचा मुलगा आहे म्हणून.

शोभनाने तिच्या कामाच्या आणि शिस्तीच्या बळावर शाळेला खूप चांगले नाव मिळवून दिले होते.

शाळेचा कामाचा ताण सांभाळूनही शोभनाने घराकडे दुर्लक्ष होऊ दिले नव्हते, विशेषतः रोहितचे खाणे, पिणे, त्याचा अभ्यास, कपडे अगदी कुठेही ती कमी पडली नव्हती.

विजय मात्र तिच्या अगदी विरुद्ध. बँकेचे काम आणि वेळ मिळाल्यास वाचन यामधेच त्याचा वेळ जात असे. घरातले काम करणे त्याला कधीच जमले नाही. 

नाही म्हणायला तो कधीतरी कामात मदत करायचे ठरवायचा पण मदत होण्यापेक्षा गोंधळच जास्त होत असे. आणि ह्यावरून मात्र त्याला  शोभना खूप बोलत असे. रागाच्या भरात कधीकधी अपमान देखील करत असे. असे झाले की मग तो गच्चीवर जाऊन एकांतात विचार करत बसत असे आणि आपण खूप अपराधी असल्याची भावना त्याच्या मनात येत असे.

रोहित मात्र असे प्रसंग पाहून खूप खिन्न होत असे.

परवा तसाच प्रसंग घडला. घरी पाहुणे येणार म्हणून शोभनाने विजयला बँकेतून येताना आंबे आणायला  सांगितले. घरी आल्यावर शोभनाने ते आंबे पाहिले आणि खूप भडकली. “अहो तुम्हाला काही समजतं का? उद्या पाहुणे येणार आणि तुम्ही एवढे कडक आंबे घेऊन आलात?  एक काम धड करता येत नाही.” 

विजय म्हटला ,”अगं, मागच्या वेळी मी तयार आंबे आणले तरी तू रागावली होती म्हणून आज कडक आणले.”     

“अरे देवा, काय करू या माणसाचं. अहो तेव्हा आपल्याकडे मुलं राहायला येणार होती, त्यांना पंधरा दिवस खाता यावे म्हणून कडक आंबे हवे होते. तुम्ही पुरुष ना, घरामध्ये शून्य कामाचे.” 

आणि मग शोभनाची गाडी घसरली. “तुम्हा पुरुषांना तर काहीही करायला नको घरासाठी. घर आम्हीच आवरायचं, सगळ्यांची खाण्यापिण्याची व्यवस्था करायची, मुलांची तर सगळी जबाबदारी स्त्रीचीच. तुमचा काय  रोल असतो सांगा बरं, मुलांच्या जन्मात आणि संगोपनात ; ‘तो’ एक क्षण सोडला तर? मुलांना नऊ महिने पोटात वाढवायचं, आणि प्रसूतीसारख्या जीवघेण्या प्रसंगाला सामोरे जायचं.  बरं एवढ्यावरच सगळं थांबत नाही, जन्मानंतरही त्यांचं फीडिंग, त्यांचं सगळं आवरणं, मग थोडे मोठे झाल्यावर शाळा, अभ्यास, डबे सगळं सगळं स्त्रीनेच बघायचं, पुरुष कोणती जबाबदारी घेतो सांगा?”

विजय निरुत्तर. तरी शोभनाचं संपलेलं नव्हतं. 

“तुम्ही काय फक्त पैसे कमवून आणता, पण आता तर स्त्रियासुद्धा काम करतात, त्यामुळे त्याचीही तुम्ही काही फुशारकी मारू शकत नाही.”

आज मात्र विजय खूपच दुखावला गेला, शोभनाच्या  बोलण्यात  agresiveness   असला तरी तथ्य देखील होते. स्वतः अगदी useless असल्याची भावना त्याला येत होती. 

तो आपल्या नेहमीच्या एकांताच्या जागी जाऊन बसला. तेवढ्यात रोहित खेळून आला व त्याने पाहिले, आपले बाबा एकटे गच्चीत बसले आहेत व त्याच्या लक्षात आले, काय घडले असेल ते.

असेच काही दिवस गेले आणि एके दिवशी रोहित त्याच्या बाबांना म्हटला, ” बाबा, उद्या आमच्या शाळेत वक्तृत्व स्पर्धा आहे, मी पण भाग घेतला आहे. माझी इच्छा आहे तुम्ही पण यावे. येणार ना?”

विजयने होकार दिला. खरं म्हणजे त्याची कुठल्याही समारंभात जायची इच्छा नव्हती. पण रोहितचं मन राखण्यासाठी त्याने जायचं ठरवलं.

वक्तृत्व स्पर्धेत आठवी ते दहावीपर्यंतच्या विद्यार्थ्यांनी भाग घेतला होता आणि स्पर्धेला विद्यापीठाचे कुलगुरु प्रमुख पाहुणे म्हणून येणार होते. शाळेसाठी आणि विशेषतः शोभनासाठी ही फार महत्वाची बाब होती. विषय होता

‘माझी सर्वात प्रिय व्यक्ती.’

भाषणं सुरू झाली. विजय शेवटच्या रांगेत बसला होता. मुलांनी खूप तयारी केली होती.  जवळजवळ सगळ्या मुलांची सर्वात प्रिय व्यक्ती ‘आई’ च होती. खूप सुंदर भाषणं सुरू होती. बऱ्याचश्या मुलांना पालकांनी भाषण लिहून दिल्याचं जाणवत होतं, तरी मुलांची स्मरण शक्ती, बोलण्यातले उतार चढाव, श्रोत्यांच्या नजरेत बघून बोलणं, प्रत्येक गोष्ट खरोखर कौतुकास्पद होती. 

क्रमशः…

लेखक : अज्ञात 

संग्राहिका : बिल्वा अकोलकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈