श्री अरविंद लिमये
जीवनरंग 
☆ ‘आनंदाचे ठसे…’ – भाग – २ ☆ श्री अरविंद लिमये ☆
अनुभूति म्हणजे अनुभवच पण अलौकिक वाटावा असा अनुभव. सुखद आश्चर्याचा स्पर्श जाणवणारा आणि असह्य दु:खावर अनपेक्षितपणे फुंकर घालावी तशी वेदना शमवणारा ! अनुभूतीचे असे स्पर्श त्या अनुभवात लपलेल्या अनुभूतीच्या चैतन्यदायी प्रकाशाचेच स्पर्श असतात. असा अनपेक्षित स्पर्श जाणवताच मनोमन होणारे विश्लेषण अनुभूतीची साक्ष पटवणारे असते.
क्वचितच कधीतरी अकल्पितपणे एखादा क्षण जणू आपली परीक्षा पहायला आल्यासारखा समोर येऊन जेव्हा उभा रहातो तेव्हा त्या नेमक्या क्षणी आपल्या नैसर्गिक प्रतिक्रियेला आणि कृतीला अनन्यसाधारण महत्त्व असते. हे असे प्रसंग मोजकेच असले तरी ते आपला कस पहाणारे असतात. त्या कसोटीला उतरणारे अर्थातच अनुभूतीत लपलेल्या अलौकिक आनंदाचे धनी होतात!
मी स्वतःला असा भाग्यवान समजतो कारण अशा अलौकिक आनंदाचे दान अनेक प्रसंगात माझ्या वाट्यास आलेले आहे. त्या अनुभूतीच्या आनंदाचे ठसे मी मनोमन जपून ठेवलेले आहेत!
मी युनियन बँकेच्या सोलापूर (कॅंप) ब्रॅंचचा मॅनेजर म्हणून नुकताच चार्ज घेतला होता तो १९८८ मधला हा प्रसंग. मला अतिशय गूढ, अकल्पित,अतर्क्य अशी अनुभूती देणारा !
त्याचीच ही अनुभव कथा!
‘आनंदाचे ठसे…’ – भाग – २
(पूर्वसूत्र – एका गंभीर बनू शकणाऱ्या प्रश्नाचं हे सहज सोपं उत्तर होतं. म्हणून मग आठवड्यातले दोन दिवस बँकेत येताना मी स्वतःच लिटिल फ्लॉवर काॅन्व्हेंट स्कूलमधे जाऊन स्वतः कॅश मोजून घेऊन कॅश व स्लीप बँकेत घेऊन येऊ लागलो)
काही दिवस हे सुरळीत सुरू राहिलं आणि तो अनपेक्षित प्रसंग घडला. एका शुक्रवारची गोष्ट. रिजनल ऑफिसच्या अचानक आलेल्या फोननुसार शनिवारी संध्याकाळी ५.३० वाजता मला ब्रॅंच-मॅनेजर्स मीटिंगसाठी कोल्हापूरला जावं लागणार होतं.रविवारी पौर्णिमा असल्याने सोलापूरला परतण्यापूर्वी माझ्या नित्यनेमानुसार नृसिंहवाडीला दत्तदर्शन घेऊन येणंही शक्य होणार होतं. मीटिंगची आवश्यक ती तयारी रात्री उशीरपर्यंत बसून पूर्ण केली.शनिवारी पहाटे उठून मी बॅग घेऊनच बाहेर पडलो आणि ‘लिटिल फ्लॉवर’मधे जाऊन पैसे मोजून ताब्यात घेतले.पैसे आणि स्लिप ब्रॅंचमधे जाऊन सुजाता कडे सोपवली.
“सुजाता नीट मोजून घे मगच मी निघतो”मी तिला सांगितलं.
ती ‘हो’ म्हणाली. मी केबिनमधे आलो. थोडा वेळ वाट पाहिली. मग न रहावून बॅग घेऊन बाहेर आलो.
“सर, खरंच निघा तुम्ही”
सुजाता म्हणाली तेव्हा माझी सुटका झाली.
कोल्हापूरची मीटिंग चांगली झाली. नृसिंहवाडीचं दत्त दर्शन निर्विघ्नपणे पार पडलं. घरी सर्वांना भेटणं,गप्पा मारणं, फिरणं झालं आणि नेहमीच्या चक्रात अडकण्यासाठी मी रविवारी रात्री उशिराची सोलापूरची बस पकडली. पहाटे साडेपाचच्या सुमाराला घरी पोचलो. साडेआठला ब्रॅंचमधे. रात्रभराच्या जागरणाचा शीण सोबत असल्याने उत्साह फारसा नव्हताच. पण जो होता तो उसना उत्साहही नाहीसा करणारं एक अशुभ आक्रित ब्रॅंचमधे माझी वाट पहात होतं.मी केबिनमधे जाताच माझीच वाट पहात असलेले सुहास गर्दे माझ्यापाठोपाठ केबिनमधे आले.
“गुड मॉर्निंग सर”
“गुड मॉर्निंग.कांही विशेष?”
“विशेष काही नाही सर. पण शनिवारी थोडा घोळच झाला होता”
माझ्या मनात कुशंकेची पाल चुकचुकली.
“कसला घोळ?”
“लिटिल फ्लॉवरच्या कॅशमधे ८५० रुपये शॉर्ट होते.”
“अहो भलतंच काय?कसं शक्य आहे हे?”
“सर,खरंच.५० रुपयांच्या सतरा नोटा कमी होत्या”
एव्हाना सुजाता समोर येऊन खाली मान घालून उभी होती.
“सुजाता, हे काय म्हणतायत?”
“हो सर. ८५० रुपये शॉर्ट होते” तिचे डोळे नेहमीप्रमाणे पाझरू लागले. ती उभीच्या उभी थरथरू लागली. मला संताप अनावर होऊ लागला. मी काही न बोलता डोकं गच्च धरून क्षणभर तसाच बसून राहिलो. संतापाने भरलेल्या जळजळीत नजरेने तिच्याकडे पहात तिला जायला सांगितलं. डोळे पुसत ती केबिन बाहेर गेली. मी व्यवस्थित पैसे मोजून तिच्याकडे दिलेले असताना ८५० रुपये कमी येतीलच कसे? एखाद दुसरी नोट कमी असणंही शक्य नव्हतं आणि चक्क १७ नोटा कमी? मनातला संशयी विचार सुजाताच्या पाठमोऱ्या आकृतीचा पाठलाग करीत राहिला. तिची आर्थिक चणचण,कौटुंबिक प्रश्न,थोड्याच दिवसात येऊ घातलेलं तिचं बाळंतपण.. सगळंच माझ्या मनातल्या संशयाला पुष्टी देत होतं. पण संशयाचा काटा मनात रुतण्यापूर्वीच मी तो उपटून दूर भिरकावून दिला. ‘नाहीs सुजाता असं कांही करणं शक्यच नाही..’ मनाला ठामपणे बजावून सांगितलं. पण मग ‘साडेआठशे रुपये गेले कुठे ‘हा प्रश्न होताच.
“सुहास, मला पूर्ण खात्री आहे. मी ती कॅश दोनदोनदा मोजून घेतली होती. त्या कॅशमधे फरक असणं शक्यच नाही. दुसऱ्या कुठल्यातरी रिसीटमधे चूक असेल. कांहीतरी गफलत नक्कीच झाली असेल.हा प्रश्न धसाला लावलाच पाहिजे”
“त्याची खरंच काही गरज नाहीये सर. प्रॉब्लेम आता मिटलाय.पैसे वसूल झालेत.”.
“वसूल झाले म्हणजे?कसे? कुणी भरले?”
“सर, मी ‘लिटिल फ्लॉवर’ला फोन करून त्याच दिवशी सांगितलं.तुम्ही मीटिंगसाठी कोल्हापूरला गेला आहात हेही बोललो. त्यांनी आढेवेढे न घेता लगेच पैसे पाठवले सर”
ऐकून मला धक्काच बसला. काय बोलावं, कसं रिअॅक्ट व्हावं समजेचना.मिस् डिसूझाना फोन करण्यासाठी रिसिव्हर उचलला खरा, पण माझाच हात थरथरू लागला. डायल न करताच मी रिसिव्हर ठेवून दिला. सुहास गर्देने बाहेर जाऊन स्वतःचं काम सुरू केलं पण जाताना मात्र त्याच्याही नकळत तो मलाच आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभं करून गेलाय असंच मला वाटू लागलं. कारण पैसे मोजून घेणारा मी होतो! मी शांतपणे डोळे मिटून मान मागे टेकून बसलो. स्वस्थता नव्हतीच. माझ्यासमोर उभं राहून मिस् डिसोझा संशयग्रस्त नजरेने माझ्याकडेच पहातायत असा भास मला झाला आणि मी दचकून भानावर आलो. खूर्ची मागे सरकवून ताडकन् उभा राहिलो. काहीतरी करायला हवं होतं पण काय करावं ते सुचत नव्हतं. अस्वस्थ मनाला प्रकाश दाखवू पहाणारा एक विचार सळसळत वर झेपावला आणि केबिनचं दार ढकलून मी बाहेर आलो.
“सुजाता, मी त्या दिवशी ‘आधी कॅश मोजून घे मगच मी जातो” असं तुला सांगितलं होतं ना?” तिने भेदरून माझ्याकडे पाहिलं. माझा चढलेला आवाज ऐकून सर्व स्टाफ मेंबर्स चमकून माझ्याकडे पहात राहिले. सुहास गर्देची बसल्या जागी चुळबूळ सुरू झाली.
“सुहास, कॅश शॉर्ट आहे हे तुमच्या कधी लक्षात आलं?”
“सर, सुजाताच्या काउंटरला शनिवारी खूप गर्दी होती.त्यामुळे तुम्ही दिलेली कॅश बरोबरच असणार म्हणून तिने ती न मोजता तशीच बाजूला सरकवून ठेवली होती आणि सगळ्यांत शेवटी ती मोजली तेव्हा त्यात पन्नास रुपयांच्या सतरा नोटा कमी असल्याचं लक्षात आलं”
“म्हणून मागचा पुढचा विचार न करता तुम्ही थेट मिस् डिसोझांना फोन केलात?”
“साॅरी सर “
त्यांच्यासमोर डोके आपटून घेण्यात काही अर्थच नव्हता. मिस् डिसोझांना तातडीने फोन करणं गरजेचं होतं पण माझं धाडस होईना. स्वतःच एखादा भयंकर गुन्हा केल्यासारखं मलाच अपराधी वाटू लागलं. त्यांना समक्ष जाऊन भेटणंच गरजेचं होतं. तेही आत्ताच. या क्षणी. पण जाऊन सांगणार काय? रिक्त हस्तानं जाणंही योग्य वाटेना. पगार व्हायला अजून बरेच दिवस अवकाश होता. त्या काळी ८५० रुपये ही कांही फार किरकोळ रक्कम नव्हती. आपल्या सेव्हिंग खात्यात पुरेसा बॅलन्स असेल? हा विचार मनात आला आणि मी खसखन् आमचं स्टाफ लेजर ओढलं. माझ्या सेव्हिंग खात्याचा फोलिओ ओपन केला. पाहिलं तर नेमका ८५५ रुपये बॅलन्स होता. त्या काळी पाच रुपये मिनिमम बॅलन्स ठेवायला लागायचा. मी लगोलग विथड्राॅल स्लिप भरून ८५० रुपये घेतले आणि बाहेरचा रस्ता धरला.
मिस् डिसोझांच्या कपाळावर सूक्ष्म आठी होती. चेहऱ्यावरचं स्मितहास्य विरून गेलं होतं. नेहमीची शांत नजर गढूळ झाली होती. त्यांनी समोर बसण्याची खूण केली.
“येस्..?”त्यांनी त्रासिकपणे विचारलं.”
“मी मीटिंगसाठी कोल्हापूरला गेलो होतो मॅडम. आज पहाटेच आलो. सकाळी ब्रॅंचमधे गेलो तेव्हा सगळं समजलं. माय स्टाफ शुड नॉट हॅव रिकव्हर्ड दॅट अमाऊंट फ्रॉम यू. आय अॅम रियली सॉरी फॉर दॅट”
त्यांच्या कपाळावरच्या आठ्या अधिकच वाढल्या.
“सोs.., नाऊ व्हॉट मोअर यू एक्सपेक्ट फ्राॅम अस?” त्यांनी चिडून विचारलं.
मी काही न बोलता शांतपणे माझ्या खिशातले ८५० रुपये काढले. ते अलगद त्यांच्यापुढे ठेवले.
“व्हॉट इज धिस?”
“त्यांनी तुम्हाला फोन करून ते पैसे रिकव्हर करायला नको होते. बट दे वेअर इनोसंट. त्यांची चूक मला रेक्टिफाय करू दे. प्लीज. तुमच्याकडून मी पैसे मोजून माझ्या ताब्यात घेतले त्या क्षणीच तुमच्यापुरता तो व्यवहार पूर्ण झाला होता. पुढची जबाबदारी मीच स्वीकारायला हवी.सो प्लीज अॅक्सेप्ट इट”
“बट व्हॉट अबाउट दॅट शाॅर्टेज? समवन ऑफ युवर स्टाफ मस्ट हॅव प्लेड अ मिसचिफ”
“नाॅट नेसेसरीली. ती एखादी साधी चूकही असू शकेल कदाचित. त्याचा शोध घ्यायला हवा आणि मी तो घेईन”
“इट मीन्स यू आर पेईंग धीस अमाउंट आऊटऑफ युवर ओन पॉकेट”
“आय हॅव टू”
त्यांच्या कपाळावरच्या आठ्या एकदम विरून गेल्या. गढूळ नजर स्वच्छ झाली. त्यांच्या चेहऱ्यावरचं नेहमीचं प्रसन्न स्मितहास्य पाहून मी समाधानाने उठलो.निघणार तेवढ्यात त्यांनी मला थांबवलं.
“वेट अ मिनिट. लिसन मि.लिमये, फॉर मी हा प्रश्न फक्त पैशाचा कधीच नव्हता. हिअर इज ह्यूज अमाऊंट ऑफ इनफ्लो फ्रॉम अॅब्राॅड रेग्युलरली. तेव्हा ८५० रुपये ही रक्कम माझ्यासाठी खूप लहान होती. पण प्रश्न तत्त्वाचा होता. विश्वासाचा होता. तरीही विथ एक्स्ट्रीम डिससॅटिस्फॅक्शन त्यादिवशी मी त्यांच्या मागणीनुसार आठशे पन्नास रुपये पाठवले होते कारण त्या क्षणी आय डी नॉट वॉन्ट टू मेक इट अॅन इश्यू. इट्स नाईस यू हॅव कम पर्सनली.सोs नाऊ धीस मॅटर इज ओव्हर फाॅर मी. प्लीज डोन्ट वरी फॉर माय लॉस.आय ॲम शुअर माय गॉड वील गिव्ह इट बॅक टू मी इन वन वे आॅर अदर”
त्या मनापासून बोलत होत्या. पण मला ते स्वीकारता येईना.
“मॅडम प्लीज. मलाही असाच ठाम विश्वास वाटतो आहे. माय गॉड ऑल्सो वीर स्क्वेअर अप माय लाॅस इन धीस आॅर दॅट वे. मी आत्ता हे पैसे स्वतः देतो आहे ते केवळ कर्तव्य भावनेने आणि फक्त माझ्या स्वतःच्या समाधानासाठी. मला त्याचीच गरज आहे मॅम. प्लीज अॅक्सेप्ट इट…प्लीज”
त्या हसल्या.अव्हेर न करता त्यांनी ते पैसे स्वीकारले. तरीही ८५० रुपये गेले कुठे ही रुखरुख माझ्या मनात होतीच. पण तीही फार काळ टिकली नाही. कारण मी परत बँकेत येताच सुहास गर्दे सुजाताला घेऊन माझ्यापाठोपाठ माझ्या केबिनमधे आले. सगळी चूक सुजाताची होती आणि तिला ती कन्फेस करायची होती.
समोरची गर्दी कमी झाल्यावर त्या दिवशी सुजाताने लिटिल फ्लॉवरची कॅश मोजायला घेतली.पन्नास रुपयांची पॅकेटस् मोजायला सुरुवात करणार तेवढ्यात पेट्रोल पंपाचा माणूस नेहमीप्रमाणे ड्राफ्ट काढण्यासाठी कॅश भरायला आला. शनिवारचा हाफ डे.कॅशअवर्स संपत आलेले. त्याला तातडीने ड्राफ्ट हवा होता. सुजाता भांबावली. तिच्या रुटीन मेडिकल चेकअपची अपॉइंटमेंट असल्याने काम आवरून तिलाही निघण्याची घाई होती. त्यामुळे लिटिल फ्लॉवरची कॅश पूर्ण न मोजता तशीच बाजूला सारून तिने पेट्रोल पंपाची कॅश मोजायला घेतली. त्यात एक रुपयापासून शंभर रुपयांपर्यंतच्या नोटांचा खच. ती कॅश मोजून झाली तेव्हा तिच्या लक्षात आलं त्यात ८५० रुपये जास्त आहेत. तिने पुन्हा सगळी कॅश मोजून खात्री करून घेतली आणि मग शिक्का मारलेली रिसीट आणि जास्तीचे आलेले ८५० रुपये पेट्रोल पंपाच्या माणसाला परत केले. त्यानंतर लिटिल फ्लाॅवरची कॅश मोजायला घेतल्यावर तिच्या लक्षात आलं की ती ८५० रुपयांनी कमी आहे. अर्धवट मोजून आधी बाजूला सरकवून ठेवताना त्यातल्या पन्नास रुपयांच्या सतरा नोटा अनवधानाने पेट्रोल पंपाच्या कॅशमधे मिक्स झाल्या होत्या. म्हणूनच ती कॅश ८५० रुपयांनी जास्त येत होती. हे जाणवलं तेव्हा सुजाता घाबरुन गेली होती.
“पेट्रोल पंपावरचा माणूस रोज बँकेत येणाराच आहे ना?”
“नाही सर. रोज दिवाणजी येतात.शनिवारी ते नसल्याने दुसरा नोकर आला होता”
“हो पण मग प्रॉब्लेम काय? पेट्रोल पंपाचे मालक आपल्या ओळखीचे आहेत ना?”
सुहास गर्दे मान खाली घालून बोलू लागले,
“हो सर.मी इतर दोघा तिघांना घेऊन शनिवारी आधी त्यांच्याकडेच गेलो होतो सर पण.. पण त्या नोकराने सरळ हात वर केले.८५० रुपये सुजाताने दिलेच नव्हते म्हणाला. मालकांनी दमात घेतल्यावर पॅन्टचे खिसे उलटे करून दाखवू लागला. रडून भेकून कांगावा सुरू केलान्”
“म्हणून तुम्ही मिस डिसोझांना फोन केलात? ती चूक कॅश काउंटिंगमधल्या चुकीपेक्षाही जास्त गंभीर होती सुहास..” कशी ते मी त्यांना समजावून सांगितलं. तिथं मी गेल्यावर जे घडलं त्या सगळ्याची त्यांना कल्पना दिली. ऐकताना सुजाताची मान शरमेने खाली गेली होती. तिचे डोळे भरून आले होते. ती असहाय्यपणे उठली. थोडी रेंगाळली. मग केबिनचं दार ढकलून जड पावलांनी बाहेर गेली. पुन्हा आत आली आणि मुठीत घट्ट आवळून धरलेली शंभर रुपयांची नोट माझ्यापुढे करून उभी राहिली.
“सर”.. तिचा आवाज भरून आला. “तुम्ही होतात म्हणून त्यावेळी मला सांभाळून घेतलंत. माझ्याऐवजी तुम्ही स्वतः पैसे भरलेत. त्यावेळेस खरंतर ते मी भरायला हवे होते पण तेव्हा तेवढे पैसे नव्हते माझ्याजवळ. पण आता दर महिन्याला असे थोडे थोडे करून मी ते परत करणाराय सर”.
मी मनातून थोडासा हललो. याच सुजाताबद्दल क्षणभर कां होईना पण माझ्या मनात संशय निर्माण झालेला होता या कल्पनेनेच मला अस्वस्थ वाटू लागलं.
नकळत घडत गेलेल्या प्रसंगांच्या या दीर्घ मालिकेचा हा समाधानकारक समारोप आहे असं मला वाटलं पण ते तसं नव्हतं. मी सुजाताची समजूत काढली. तिने पैसे परत करायची आवश्यकता नाहीय हे तिच्या गळी उतरवण्याचा प्रयत्न केला. पण तिला ते पटेना. माझे म्हणणं नाईलाजाने स्वीकारल्यासारखी ती उठली. मला वाटलं या सगळ्याच प्रकरणाला मी अतिशय योग्य पद्धतीने पूर्णविराम दिलाय. पण तो पूर्णविराम नव्हता तर अर्धविराम होता हे मला खूप नंतर समजलं. कारण प्रत्येकाच्याच विचारांचा आणि मनोभूमिकांचा कस पहाणाऱ्या या प्रसंगाचे धागेदोरे भविष्यात घडू पहाणाऱ्या एका अतर्क्याशी जोडले गेलेले आहेत हे त्या क्षणी मला तरी कुठे ज्ञात होतं?
क्रमश:..
©️ अरविंद लिमये
सांगली
(९८२३७३८२८८)
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
