☆ कोसी- सतलज एक्सप्रेस -भाग-5 (भावानुवाद) – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆
(कथासूत्र : तो माणूस जबरदस्तीने बिरोजाचा हात पकडून त्यात पैसे कोंबतो…….)
बिरोजाच्या मुठीत साडेचार हजाराच्या करकरीत नोटा आहेत. प्रत्येक नोटेवर अशोकाच्या स्तंभाखाली, राष्ट्रपिता महात्मा गांधींच्या हसऱ्या चेहऱ्याशेजारी छापलंय -‘सत्यमेव जयते.’
‘बोलव तिला पटकन. गाडी सुटतेय.’ तो माणूस बिरोजाला ढकलतो.
पण माधोला तो माणूस अजिबात आवडलेला नाही. तो सगळं काही बघतोय. त्याच्या नजरेत संशय आहे. तो बहिणीला म्हणतो, ‘तायडे, हा माणूस बाला रोज काय सांगत असतो?’ त्याच्या आवाजात चीड आहे.
मुरलीच्या भुवयाही वर चढल्या आहेत. ‘माय त्या दिवशी या माणसाला शिव्या घालत होती. ऐकलंस ना तू?’त्याचीही मती कुंठित झाली आहे. काय चाललं आहे, हे त्याला समजतच नाही.
कोसी सतलज एक्सप्रेसची शिट्टी वाजते. अचानक तो माणूस धावत त्यांच्याकडे येतो. जनकदुलारीचं मनगट घट्ट धरतो आणि तो तिला फरफटत फलाटावरून नेतो.
जनकदुलारी आक्रोश करू लागते,’बा, बा!बघा. हा मला फरफटत नेतोय.कुठे नेतोय तो मला? आणि का? तुम्ही काहीच काय करत नाही बा?’
‘बेबी, माझ्याबरोबर चल. तू तिथे राणीसारखं राज्य करशील. सगळं तुझ्या ताब्यात असेल. रोज तुला चारीठाव जेवण मिळेल. अगदी पोटभर. आणि मी तुझ्या बापाला आधीच पैसे दिले आहेत.’
देव जाणे कुठून, त्याचे दोन साथीदार उगवतात आणि तिच्याभोवती कोंडाळं करतात. कोणालाही ती दिसत नाही. तसंही काय चाललंय, याची कोणालाच पर्वा नसते.
जनकदुलारी आक्रोश करते आहे.
ती सुटकेचा प्रयत्न करते आहे. ती वडिलांना बिलगायला जाते; पण ते व्यर्थ जातं. तिला धावत वडिलांकडे जायचं आहे; पण ती जाऊ शकत नाही.
फलाटावर दोन पोलीस उभे होते. अगदी थोड्या वेळापूर्वीपर्यंत ते लाठ्या उगारत होते आणि सगळ्यांच्या अंगावर वसावसा ओरडत होते,’चला. चालायला लागा. गोंगाट करू नका.’ पण आता तेही हवेत विरून गेले आहेत, असं वाटतं.
जनकदुलारीचं कर्कश रडणं-ओरडणं फलाटावरच्या भयानक कोलाहलात बुडून गेलं आहे.
गाडी सुरू होते. तो माणूस तिला फरफटवतोच आहे. उडी मारून तो गाडीत चढतो. तिलाही वर ओढतो.
तिचे दोन्ही भाऊ आपल्या छोट्याश्या हातांनी निकराने वडिलांना हलवत आहेत,’बा, तो बदमाश तिला घेऊन जातोय.’
गाडी सुरू झाली आहे….. हळूहळू वेग घेते आहे……
बिरोजा त्या डब्याकडे धावतो…. आत शिरायला बघतो, पण…..
तो माणूस दारातच उभा आहे. तो बिरोजाच्या तोंडावर ठोसा मारतो,’उतर खाली. मी पैसे टिकवलेत तुझ्या हातावर. चालायला लाग, भिकारड्या!’
‘जनकू, बबडे!ये गं. खाली उतर, बाळा.’ बिरोजा धावत्या गाडीतून फलाटावर पडतो.
‘बा! तायडे, जाऊ नकोस तू.’मुरली आणि माधो गाडीच्या मागून धावत आहेत. त्यांचा आक्रोश चालू आहे. ते गाडीत चढू पाहत आहेत.
पण त्यांच्या मानाने कोसी सतलज एक्सप्रेस खूपच वेगात धावत आहे.
आणि ते दोघे भाऊ गाडी पकडू शकत नाहीत.
समाप्त
मूळ इंग्रजी कथा – ‘कोसी- सतलज एक्सप्रेस’ मूळ लेखक – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी
अनुवाद : सौ. गौरी सुभाष गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
☆ न ज मा – भाग – 3 ☆ सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई ☆
मैने राखी नही बांधी। हमारे मे ऐसा कुछ रहता नही ना. मी एकदा नजमाला म्हटलं, “नजमा, अगं रोज अंघोळ करून यावं. म्हणजे बरं वाटतं. ती काही बोलली नाही. नंतर सांगायला लागली. “भाभी तुम्हे नळ छोडे बराबर पाणी मिलता है। हमे बाहर से, कतार मे ठहरनेके बगैर पाणी नही मिलता। पकाना, भांडे, कपडे धोना, साफसफाई, सब के लिए बाहर से पानी लाना पडता है। बरोबर है ना ?” मलाच डोळे उघडल्यासारखं झालं .घरात जागोजागी नळ असल्याने तिची परिस्थिती कधी लक्षातच आली नाही. फुकट उपदेश करायला काय जातंय, असंच मला वाटायला लागलं.
आता तिची अभ्यासाची गोडी वाढायला लागली होती .शाळेतून आली की, पुन्हा ” शिकवा ” म्हणून दप्तर उघडायची. परीक्षा आणि रिझल्ट ही झाला .नजमाचा पहिला नंबर आला. शाळेत खूप कौतुक झालं. नाचत नाचत बातमी सांगायला प्रथम माझ्याकडे आली.आणि “भाभी, मुझे पहिला नंबर मिला। तुम्हारी वजहसे मिला। मलाही तिच्या इतकाच आनंद झाला. रोज ती जाताना मी तिला सांगायची,” नजमा “म्हणजे “चमकता तारा “तशीच मोठी हो, आणि चमकता तारा होऊन दाखव.
एकदा गणपती उत्सव होता. नजमाचा धाकटा भाऊ सलीम मित्रांबरोबर, घरात न सांगता, पुण्याला मजा करायला गेला. घरच्यांनी दोन दिवस सगळीकडे शोध घेतला. पण सापडले नाहीत. शेवटी चैन करून पैसे संपले.आणि घरी परत आले. गणपतीचा दिवस होता तो. गणपती बरोबर तो घरी आला, अशा एका भावनेने एक नारळ, उदबत्ती, फुल, आणि केळी अशी सामुग्री घेऊन, नजमा घरी आली. तिच्या भक्तीभावाचं मला आश्चर्य वाटलं.
दिवाळी जवळ आली. तिचा दिवाळीचा उत्साह दांडगा होता. “दिवालीमे क्या क्या करेंगे भाभी? मै भी मदद करुंगी। अस तिच पालुपद सुरू होतं. दिवाळी म्हणून तिच्यासाठी, एका नवीन सुंदरशा साडीचा, फ्रील फ्रॉक मी स्वतः तिला शिवला. मी शिवण शिवत असताना, तिचं निरीक्षण असायचं. ‘मला पण शिकवा’ म्हणायची. तिला केसाच्या पिना, रिबिनी, बांगड्या, मेहंदी बरच काही आणलं. मला मुलगी नसल्याने मीही मुलीची हौस भागवून घेत होते. दिवाळीत खुष होती ती. आवडेल ते मागून घेऊन फराळ केलान. “हमारे में दिवाली नही रहती, ऐसा सब कुछ नही बनाते।” नजमा आवडीने खात असताना पाहून मलाही समाधान झालं. ज्याला मिळत नाही त्यालाच द्यावं, असं माझं एक तत्त्व होतं. भाऊबीजेच्या दिवशीही तिने दोघा भैयांना ओवाळलन. तिला ओवाळणीत रस नव्हता. भाऊ-बहिणीच्या नातेसंबंधात रस होता. एक दिवस अचानक काय झालं कोणास ठाऊक! नजमा कामाला यायची बंद झाली. आणि तिची आई रूकसाना यायला लागली. पुन्हा पुन्हा विचारलं, नजमाला कुणी काही बोललं का? कुणी रागावलं का? खोदून खोदून विचारलं, तेव्हा रुकसाना ने सांगायला सुरुवात केली .”मुझे गलत समजू नको भाभी। नजमा बडी हो गई है। मै तो दिन भर काम को जाती हूँ। घर मे उसको अकेली रखना कठिन है । एक सग्गेमेका लडका है । दारू नही पीता। सेंट्रींग का काम करता है। कमाई भी अच्छी है ।आज नही तो कल, शादी करनी है ।मेरे सर का बोज कम हो गया। नजमा 18 साल की नई है, तो शादी करना कानून के खिलाफ है। बाहर जा के उसकी शादी की। मला मात्र मनोमन वाटत होतं, नजमा– चमकता तारा, ढग आले तरी तेवढ्यापुरता पुसट झाला तरी तो तारा पुन्हा चमकणारच.
नाजमा आज जबाबदार स्त्री झाली होती. माझं शिवण बघत असताना तिला शिवणाची आवड निर्माण झालेलीच होती. तिने शिवणाचा कोर्स केला. बाहेरच शिवण घेता घेता वाढायला लागलं. महिला उद्योजक, मधून कर्ज घेऊन, दोन शिलाई मशीन घेतलींन. हाताखाली दोन मुली घेतल्यान. आणि उत्तम चाललं होतं .आणि हे सगळं करत असताना तिने मुलांच्या अभ्यासाकडे कधीही दुर्लक्ष होऊ दिलं नाही. भरपूर कष्ट घेत होती बिचारी.
नजमाचे कष्ट आज फळाला आले. मुलगी सायरा पहिली आली. मुली बरोबर तिचा आनंद गगनात मावत नव्हता. ते ऐकून मलाही खूप खूप आनंद झाला. आम्हा तिघिंच्याही आनंदाचं, समाधानाच मूल्य वेगवेगळं होतं. आज तेच पेढे घेऊन ती आली होती .डोळ्यात आनंदाश्रू चमकत होते .आता ती जबाबदारी स्त्री झाली होती. ती मला पुन्हा पुन्हा सांगत होती, “तुम्हारे कारण मैने यहअच्छा दिन देखा है। मै सदा के लिये तुम्हारी तरक्की मे एहसानमंद हूँ। सायरा की यश का हिस्सा तुम्हारा भी है।” तिच्या यशाचे श्रेय ती मलाही देत होती. नजमाला अभ्यासाची गोडी आणि शिक्षणाचे महत्त्व मी पटवलं, आणि तिनं ते मनावर घेऊन सायनाला शिकवलंन. असं तिचं म्हणणं ऐकून, मला कृतकृत्य झाल्यासारखं वाटायला लागलं.
आज नजमाची मुलगी सायरा चमकली. उद्या मुलगाहि चमकेल. मुलांना प्रकाश देणारा तारा –नजमा!! नाव सार्थ करणारी ठरली. जो स्वयंप्रकाशी असतो, तोच दुसर्याला प्रकाश देऊ शकतो. नजमाने तेच केल.
☆ कोसी- सतलज एक्सप्रेस -भाग-4 (भावानुवाद) – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆
(कथासूत्र :सौदा पक्का झाला, असं मी समजतो, असं म्हणून तो माणूस गर्दीत हरवून गेला…….)
कटिहारहून हॅरिसनगंजला रोज दोन गाड्या येतात. दिल्लीला जाणारी गाडी फलाटाला लागताक्षणी लोकांनी एकच गर्दी केली. काही जणांच्या डोक्यावर संसाराच्या चीजवस्तूंची गाठोडी आहेत. काही जण,आपल्याकडे होतं -नव्हतं ते सगळं पत्र्याच्या ट्रंकेत घालून,त्या ट्रंका डोक्यावर घेऊन चालले आहेत.आपली वडिलोपार्जित घरं सोडून ते जीवनाच्या नव्या क्षेत्राच्या शोधात चालले आहेत. त्यात बरेचसे तरुण आणि मध्यमवयीन लोक आहेत. त्या गर्दीत काही म्हातारेही आहेत.फक्त थोडेच लोक सहपरिवार चालले आहेत. या मोहमयी आयुष्यात त्यांना एकत्रच पोहायचं आहे. बोटी उलटल्याच, तर सगळ्यांनी बरोबरच बुडून मरूया, असं त्यांना वाटतं. जीवन वा मरण – याला एकत्र राहूनच तोंड द्यायचं आहे.
वाल्मिकी ऋषींनी रामवनवासाविषयी लिहिलं. महाभारतासारख्या महाकाव्याचे कवी वेदव्यास यांनी पांडवांच्या वनवासाची गाथा लिहिली. पण या हजारो दुःखी माणसांच्या हद्दपारीविषयी कोण लिहिणार? एवढी आग, एवढे अश्रू पेलायची ताकद कोणाच्या लेखणीत आहे?
‘बा, आपण जाऊन तायडीला घेऊन येऊ या.’ बापाच्या घामेजलेल्या पाठीला मुरली चेहरा पुसतो.
‘ही गाडीपण सुटेल. ते जेवणाची पाकिटं घेऊन कधी येणार कोणास ठाऊक!’ माधोच्या पोटात कावळे कोकलताहेत. तो उतावीळपणे बापाच्या सदऱ्याच्या बाहीला हिसका देतो.
‘ते जीप नायतर ट्रकमधून येणार. गाडीतून नाही.’ मोठा मुरली धाकट्या भावाला दिलासा द्यायचा प्रयत्न करतो.
बिरोजा उठतो. तिघेही कालव्याकडे जायला निघतात. इकडे असणाऱ्या दहांपैकी नऊ लोक सद्या तिथेच राहत आहेत.
जनकदुलारी सगळ्यात धाकट्या भावाच्या -छोटूच्या -डोळ्यांच्या खालच्या कडेला काजळ लावत आहे. या तिघांना येताना बघताक्षणीच ती त्यांच्याकडे धावते. भावांच्या कानात कुजबुजत ती विचारते,’मला वाटतं, आज ते तिकडे वाटणार आहेत. हो ना?’
‘म्हणूनच आम्ही आलो आहोत. चल. लवकर चल.’
मुरली आणि माधो लहान असले, तरी त्यांना चांगलंच ठाऊक आहे – फलाटावर खिचडी वाटणार आहेत, याचा सुगावा इतर कोणालाही लागता कामा नये. ही बातमी फुटली, तर यांचंच नुकसान होणार. त्यामुळे इकडे येतानाच बिरोजा त्यांना पुन्हापुन्हा आठवण करून देत होता, ‘कोणालाही काहीही सांगू नका.’ त्यामुळे जरी त्यांची तोंडं बंद असली, तरी ही सुखद अपेक्षा त्यांच्या डोळ्यांत काठोकाठ भरली आहे. आणि त्यांची बहीण ती पटकन ओळखते.
‘माय , छोटूला घे.’ जनकदुलारी भावाला आईच्या मांडीवर ठेवते आणि ‘आम्ही लगेचच परत येतो’ असं सांगून त्यांच्याबरोबर निघते.
ती चौघं स्टेशनवर येतात, त्यापूर्वीच मदतीच्या सामानाचा ट्रक येऊन पोहोचलेला असतो. इतरांपूर्वी, थोडासा का होईना, पण आपला वाटा मिळावा, म्हणून स्त्री-पुरुष रेटारेटी करत असतात. झोंबाझोंबी, शिवीगाळ, मारामारी चालूच आहे. असाहाय्यता आणि भूक यापुढे माणुसकी थिटी पडते आहे.
कोणालाच धीर धरवत नाही. ते थाळीतून खायला सुरुवात करतात. मुरली म्हणतो,’माय , आजा , आजीसाठी काहीतरी नेऊया.’
‘हो.’ बिरोजा म्हणतो. पण तो उठायच्या आतच त्याला पुन्हा त्याच्या खांद्यावर पकड जाणवते. तो माणूस त्याच्या मागेच उभा असतो. तो डोळे मिचकावून बिरोजाला इशारा देतो. बिरोजा थाळी माधोकडे सरकवतो आणि त्या माणसाच्या पाठोपाठ जातो. तो माणूस फलाटाच्या टोकापर्यंत जातो. बिरोजा भारलेल्या सापासारखा त्याच्या मागून जातो.
‘यार, बघ. ही कोसी सतलज एक्सप्रेस कोणत्याही क्षणी सुटेल.हे ठेव. साडेचार हजार आहेत. काळजी करू नकोस.नंतर तू तुझ्या मुलीला कधीही भेटू शकतोस.’ तो माणूस बिरोजाच्या हातात एक गठ्ठा द्यायला जातो. बिरोजा हात मागे घेतो.
‘नको नको. भलतंच काहीतरी काय बोलतोयस? मी -मी नाही घेणार हे.’ बिरोजा गोंधळला आहे. त्याच्या आवाजात दम नाही. एवढे पैसे!एकगठ्ठा!देवानेच धाडल्यासारखे. भगवंता !वाचव मला.
‘चल.ठेव हे. बघ, विचार कर. एवढ्या पैशात तुझ्या कुटुंबाला किती दिवस रोजचं चारीठाव जेवण देऊ शकशील!अरे बाबा, भरल्या पोटावर ढेकर कसा येतो, ते तरी आठवतंय का तुला?’ तो माणूस बिरोजाचा हात पकडतो आणि त्यात जबरदस्तीने पैसे कोंबतो.
क्रमश: ….
मूळ इंग्रजी कथा – ‘कोसी- सतलज एक्सप्रेस’ मूळ लेखक – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी
अनुवाद : सौ. गौरी सुभाष गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
सकाळी कामाला आली की आदल्या दिवशी शाळेत घडलेल्या सगळ्या गोष्टींचा पाढा माझ्यासमोर वाचला जायचा.
नजमाच्या वडिलांनी, दोन मुलं लहान असताना, बायको वारली म्हणून रुकसानाशी दुसर लग्न केलं. तिलाही दोन मुले झाली. त्यापैकी नजमा ही एक. रुकसाना स्वतःच्या कमाईवर आणि नातेवाइकांच्या मदतीवर संसाराचा गाडा ओढत होती. नजमाचे आंब्बा अध्यात्माच्या मार्गाला लागले होते .दर्ग्यामध्ये सेवेसाठी तिथेच मुक्काम करायचे. तेथे पोटापाण्याचा प्रश्न नव्हता .नजमाची शाळा दर्ग्यापासून जवळच होती. शाळेत गेली की ,तिला आपल्या आब्बांची आठवण यायची. फार फार लाडकी होती ती आब्बांची! कधीतरी तिला अब्बाला भेटायची तीव्र इच्छा व्हायची .पण आईला कळलं तर, काय काय शिक्षा मिळतील या विचाराने ती भेटीचा विचार सोडून द्यायची .तिला आपले अब्बा घरी यावेत, असं प्रकर्षानं वाटायचं. पण नाईलाज व्हायचा.
एके दिवशी तिन विचार केला, माझ्याच अब्बाना मी भेटले तर, तो काही अपराध आहे का? का नाही भेटू शकत मी माझ्या अब्बांना?आब्बांच्या आठवणींनी एके दिवशी ती बेचैन झाली. शाळेच्या मधल्या सुट्टीत एकटीच गेली आब्बांना भेटायला. दोघांनाही भरभरून आनंद झाला. दुसरे दिवशी सकाळी ही बातमी माझ्यासमोर खुल्लमखुल्ला झाली. मला पुन्हां पुन्हा म्हणाली, “भाभी, मेरी आम्मीको बताउ नको हं।”एका लहान मुलीला तिच्या लाडक्या वडिलांना भेटायला सुद्धा गुपचूप जाव लागत,हे पाहून मलाच कसतरी झाल.माझ्या डोळ्यात पाणी आल.हळूहळू दर चार पाच दिवसांनी तिच आब्बांना भेटण सुरु झाल.सकाळी आली की खूष असायची.आणि मग तिचा पाढा सुरू व्हायचा.” भाभी कल ना मै आब्बाको मिलके आई।आब्बाने मुझे एक रुपया दिया। “कधी आब्बा तिच्या आवडीचा पेढा द्यायचे.कधी गुलाबजाम, कधी बर्फी कधी रुपया दोन रुपये हातावर ठेवायचे. दुसरे दिवशी आली की पैसे जमवायला माझ्याकडे द्यायची. कधीमधी मी त्यात भर घालायची .तिच्या आईला पटवून, तिच्या (नजमाच्या ) नावाने पोस्टात रिकरिंग सुरू केले .त्याचं कार्डही माझ्याकडेच. इतका आई मुलगी दोघींचाही माझ्यावर पूर्ण विश्वास होता.
कधी घरात आब्बांच नाव काढलेलं आईला आवडायचं नाही. ती आईशी वादावादी करायची. कधी मारही खायची. पण गप्प बसायची नाही. बंडखोर आणि तडफदार होती ती! सकाळी आली की, पाढा सुरु व्हायचा. “आज मै आम्मीके साथ झगडा करके आयी। मी—क्यूं? “हां फिर सलीम (धाकटा भाऊ) काम तो नही, पढाईभी नही, सिर्फ दोस्त मिलाके गुल्लीडंडा खेलता रहता है। मै तो काम करती हूँ। आम्मीको मदद करती हूँ। फिरभी मेरे बारेमे ऐसा बर्ताव क्यूं।उसके लाड प्यार जादा क्यूं? मुझे गुस्सा आता है।” मी दिला समजवायची ” नजमा, अगं आईला उलट बोलू नये . मोठी झाल्यानंतर सासरी अशी बोललीस ,तर आईचा उद्धार होईल.” ती मलाच उलट म्हणायची,” भाभी, चूप बैठने का नही । उनको भी समझना चाहिये।” ती बरोबर होती. अन्यायाविरोधात उभ राहणं हे तिचं तत्त्व होतं. कष्टाळूपणा आणि बुद्धिमत्ता हे दोन्ही गुण त्यात पुरेपूर भरले होते.
ती आता आमच्या घरी छान रुळली होती. सण वार सगळं तिला माहीत झालं होतं. कधी सणावारी आमचा स्वयंपाक उशिरा व्हायचा. मग काम करून जाताना ,ती मला हक्कानं सांगून जायची .”आज बनाया हुआ श्रीखंड, एक वाटी मेरे लिये फ्रिज मे रखो हाँ भाभी” दुसरे दिवशी तिला ते खाताना बघून मला समाधान वाटायचं. कधी तिला एखादं पक्वान्नं आवडायचं. आणि मग पुरणपोळी, गव्हाची खीर, बासुंदी, खूप दिवसात केली नसल्याचीही मला आठवण करून द्यायची. तिला आता सगळे सणवारही माहीत झाले होते. तिच्या आई पेक्षा माझ्याशी बोलण्यात तिला मोकळेपणा वाटायचा. मला सारखं वाटायचं, तिचे आणि माझे कुठलेतरी ऋणानुबंध असतील नक्की.
राखी पौर्णिमेचा दिवस आला. तिने सकाळी येताना गुपचुप दोन राख्या आणल्यान. मला हळूच दाखवल्यान. मला म्हणाली,” राजू भैया और विजय भैया ,(आपके दोनो बेटे) को मै बांधने वाली हूँ। मै उनको भय्या पुकारती हूँ ना। मुझे आरती लगाके देते है क्या? क्या क्या करना मुझे सिखाओ। माझ्या मुलांना बहीण नव्हती. त्या दिवशी नजमाने दोघांना तिलक लावून ओवाळले .ओवाळून राख्या बांधल्यान. मुलं ओवाळणी द्यायला लागली तर, घ्यायला तयार नाही. आणि म्हणते कशी, “ओवाळणीके लिये मैने राखी नही बांधी ।हमारे मे ऐसा कुछ रहता नही ना।
☆ कोसी- सतलज एक्सप्रेस -भाग-3 (भावानुवाद) – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆
(कथासूत्र : बिरोजा आणि मुलांनी धावपळ केल्यामुळे, फलाटावरच्या, जिल्हा प्रशासनाच्या पूरग्रस्त मदत रजिस्टरमध्ये त्यांच्या नावांची नोंद झाली……)
‘देवा!म्हादेवा!’ बिरोजा स्वतःशीच पुटपुटतो,’मला ह्या घड्याळाचे काटे मागे फिरवता आले असते, काळाचं हे चाक थांबवता आलं असतं, तर किती बरं झालं असतं!’ पण त्याला चांगलंच ठाऊक आहे, की हे करणं त्याच्या हातात नाही. त्याच्या नशिबाशी टक्कर द्यायला तो असमर्थ आहे. फलाटाच्या खालीच हातपंपाजवळ तो बसला आहे. क्षितिजावरील शून्यात टक लावून बघतो आहे. एकच जळता प्रश्न त्याच्या मनाला व्यापून राहिला आहे,’उद्या, त्यानंतर काय होणार? पुराचं पाणी ओसरायला काही दिवस तरी लागतील. तोपर्यंत कसं चालवू शकणार मी? बायको -मुलांच्या पोटाला काय घालू?’
‘कसली डोंबलाची काळजी करतोयस, बिरोजा?’मागून कोणीतरी त्याच्या खांद्याला हात लावतो .’मी सांगितलं तसं कर.’
बिरोजा वीज पडल्यासारखा दचकतो. विडीचं उरलेलं थोटूक ओढायचंही भान त्याला राहत नाही. ते जळतं टोक त्याच्या बोटापर्यंत येतं, तेव्हा तो हादरतो.’हाssय’. तो हवेतच हात झटकतो. बोटाची आग शमवण्यासाठी बोटावर फुंकर मारतो आणि बोट तोंडात धरतो.
‘मक्याचा चालू भाव काय आहे, ते बघ. गेल्या वर्षी सातशे होता. आणि या वर्षी?तूच बघ. म्हणून तो सगळा शेतातच कुजत पडलाय. पोत्यात घालून इकडे आणलेला मकाही कुजतोय. फलाटावरून मका उचलणारं कोणीच नाही. मला तुझी काळजी वाटते. तू काय खाणार आणि तुझ्या पोराबाळांच्या पोटाला काय घालणार, काहीच कळत नाही. जरा विचार कर. आम्ही तुला चार हजार देऊ शकतो. ती काय मामुली रक्कम नाही.’
बिरोजा दगड झाल्यासारखा त्या माणसाकडे बघत राहतो.तोंडातून ब्र काढायचंही त्याला सुचत नाही.
‘बरं, बाबा. एवढ्याने तुझं समाधान होत नसेल, तर आणखी पाचशे रुपयांची व्यवस्था होऊ शकेल. पण त्याहून एक पैसाही जास्त नाही. माझ्यासाठी मग काहीच राहणार नाही. तू माझ्याच गावचा आहेस, त्यामुळे तुझ्यासाठी म्हणून मी हे करतोय. खरं तर, यात मला खूप नुकसान सोसावं लागणार. काय म्हणतोस मग?’त्याने कमरेवरची घडी दाखवत विचारलं. धोतराच्या त्या घडीत पैसे असणार, हे उघडच होतं. त्याने बिरोजाच्या उजव्या हाताचं बोट धरून शर्टाखालच्या त्या उंचवट्यावर दाबलं.
‘हाssssय!’बिरोजा किंचाळला. त्याचं हेच बोट नुकतंच भाजलं होतं.
तो माणूस हनुवटीवरची दाढी खाजवतो आहे. हा ऑगस्टमधला दमट, उष्ण दिवस आहे. त्याला घाम आला आहे. त्याचा शर्ट पुढून, मागून चिंब भिजला आहे. त्याच्या शर्टाची डागाळलेली कॉलर तो वर करतो आणि आजूबाजूला बघतो. नंतर खिशातून एक छोटी डबी काढतो. डाव्या तळहातावर थोडा तंबाखू टाकतो. बोटाच्या टोकाने एवढासा चुना काढतो आणि दोन्ही चोळायला सुरुवात करतो. काही मिनिटं चोळल्यावर मिश्रण तयार होतं. त्यावरची खर उडवण्यासाठी तो त्यावर फुंकर मारतो आणि बिरोजाला देऊ करतो ,’हे घे. उपाशी माणसांना प्रसादाची भीक कधी मिळणार, ते स्वर्गातल्या त्या देवांनाच ठाऊक. तुझ्या लक्षात कसं येत नाही? ही जून महिन्यातली लूट आहे. बऱ्याच लोकांना घबाड मिळणार. बंधारा पडला नाही, तर त्याची डागडुजी कशी होणार? आणि डागडुजी झाली नाही, तर पाटबंधारे मंत्र्याच्या मेव्हण्याला डागडुजीच्या कामाचं कंत्राट कसं मिळणार? यात फक्त आपण, गरीब लोक मरणार. खरं आहे ना? तुझ्या पोरांच्या पोटाला काय घालणार, याचा विचार तू केला पाहिजेस. त्यांची लग्नं कशी करणार? म्हणूनच दोस्ता,मी तुला आग्रह करतोय, माझा सौदा कबूल कर. तुझ्या खांद्यावरचं जोखड थोडं हलकं होईल.’
बिरोजा काहीच बोलूच शकत नाही. जणू त्याला साप डसला आहे. त्याच्या डोळ्यांत तीच अस्वस्थता आहे. आता त्याची नजर, दुथडी भरून वाहणाऱ्या कोसीच्या पाण्यात तरंगणाऱ्या मेलेल्या गुराच्या डोळ्यांवर खिळली आहे.
‘हे बघ. आज संध्याकाळी गाडी सुटणार आहे. एकदा का ती गेली, की तुला दुसरी संधी मिळणार नाही. चल, तयार हो. सौदा पक्का झाला, असं मी समजू ना?’ एखाद्या पाण्याच्या थेंबाप्रमाणे, तो माणूस गर्दीच्या समुद्रात हरवून गेला.
क्रमश: ….
मूळ इंग्रजी कथा – ‘कोसी- सतलज एक्सप्रेस’ मूळ लेखक – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी
अनुवाद : सौ. गौरी सुभाष गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
दुपारची वेळ. हंसत हंसत बुरखा घातलेली कोणीतरी जिना चढून वर आली.प्रथम मी तिला ओळखलेच नाही. तिने चेहर्यावरचा बुरखा काढलान. मग मी तिला ओळखल. अत्यानंदाने तिने माझा हात हातात घेतलान .पण मी तिला थोड्या लटक्या रागाने म्हटल,”कितने दिन बाद आयी है नजमा। कितने दिनसे तेरी याद करती हूँ।क्या हमारी याद कभी आती नही? नजमा हसत हसत म्हणाली “ऐसा कैसा हो सकता भाभी।हर दिनमुझे तुम्हारी याद आती है।आज मै बहोत खुष हूँ।तुम्हारे लिये पेढे और मिठाई लेके आयी हूँ।यह मेरी बेटी सायरा। स्काँलर्शिप हसिल की है उसने।और उसमे अव्वल आ गयी।और मेरे लिये खुषीकी बात ।मैने सबकुछ खुद उसे सिखाया पढाया। नजमाला आज माझ्याशी किती बोलू आणि किती नको अस झाल होत.नजमाच्या सासरच खटल बरच मोठ होत. त्यातूनही तिने स्वतः अभ्यास करुन सायराचा अभ्यास घेतला होता.तिचा छोटा मुलगा नासिर हाही हुषार होता.दोनच मुलांवर घरातल्यांच्या संमतीने कुटुंब नियोजन केल होत.स्वतःला शिकता आल नाही . पण दोन्ही मुलांना खूप शिकविण्याच तिच स्वप्न होत.तिचा भूतकाळ माझ्या डोळ्यासमोरुन सरकायला लागला.माझ्या डोळ्यासमोर ती लहान आठ नऊ वर्षाची मध्यम गोरी गिड्डी थोडस नकट नाक दोन वेण्या घालणारी आणि फ्राँकमधली अशी छोटी नजमा दिसायला लागली. गाव सोडून कामासाठी ,पोटापाण्यासाठी आलेल कुटुंब काम शोधत होत. नेमक त्याच वेळी मला कोणीतरी कामासाठी हवच होत. योग जुळून आला. आमच्याकडे नजमाची आई रुकसाना कामाला यायला लागली. चार दिवसांनी आईबरोबर नजमाही यायला लागली.आठ दहा दिवसांत रुकसानाला आणखी चार पाच काम मिळाली. आणि मग आमच्या घरी नजमा एकटीच यायला लागली. आईपेक्षा तिचं काम चकाचक नीटस आणि व्यवस्थित होत. लवकरच तिची आणि माझी छान गट्टी जमली. रोज सकाळी आली की प्रथम केर काढायची. केर काढताना कधीतरी कुठतरी एखाद पैशाच नाण पडलेल दिसल की ती मला हाताला धरून त्या नाण्यापर्यंत घेऊन जायची. दुरुन तर्जनीने ते नाण पडलेल दाखवायची.तिच्या प्रामाणिकपणाबद्दल माझा तिच्यावरील विश्वास आणखी द्रुढ झाला. केर झाला की भांडी घासायची. नंतर मी तिचा अभ्यास घ्यायची. तिची हुशारी, आकलनशक्ती,आणि शिकण्याची जिद्द बघून मलाही तिला शिकविण्यात हुरूप वाटायला लागला. अभ्यास झाला की मगइथेच तिची पोटपूजा व्हायची. पाच मिनिटाच्या अंतरावर समोरच्या झोपडपट्टीत तिच घर होत. घरी जाऊन दप्तर घेऊन लगेच शाळेत जायची. नजमा–चमकता तारा! नावाप्रमाणे लवकरच शाळेत हुशार विद्यार्थिनी म्हणून चमकायला लागली. कधी निबंध कधी वक्त्त्रुत्व स्पर्धांमध्ये भाग घ्यायला लागली. मी ‘तिला शिकविण्यात आपण कुठे कमी पडायच नाही अस ठरवल.बरीच बक्षीस मिळवायला लागली. तिची आई रुकसानापण खुश झाली होती. शाळेत नजमाला तिच्या मैत्रीणी शिक्षक तिला विचारायचे”नजमा यह सब तुझे कौन सिखाते है? ती उत्तर द्यायची, ” मै कामको जाती हूँ,ना वो गीता भाभी मुझे सब सिखाती है।”रोज सकाळी कामाला आली कीआदल या दिवशी शाळेत घडलेल्या सगळ्या गोष्टींचा पाढा माझ्यासमोर वाचला जायचा.
☆ कोसी- सतलज एक्सप्रेस -भाग-2 (भावानुवाद) – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆
(कथासूत्र : बिरोजा आणि त्याचे दोन मुलगे फलाटावर आहेत. बायको आणि मुलगी जनकदुलारी धाकट्या छोटूला घेऊन कालव्याच्या बांधाजवळ त्याची वाट पाहत आहेत……..)
कालवा, सुपौलच्या बलुआबाजार पासून ते थेट खगडियाच्या बेलदौरपर्यंत म्हणजे जवळजवळ शंभर किलोमीटर लांबीचा आहे.त्याच्या बांधाजवळ वेगवेगळ्या ठिकाणाहून आलेल्या लोकांनी आपली पालं बांधली आहेत.
खूप वर्षांपूर्वी कोसी नदी सुरसर नदीच्या बाजूने वाहत होती. हळूहळू कोसीने तो मार्ग सोडला आणि ती पश्चिमेला वळली.
18 ऑगस्टला रात्री कुसहाचा बंधारा तुटला, तेव्हा बलुआबाजार ते सहरसामधली शेकडो गावं पाण्याखाली गेली. लोक घरं -गावं सोडून पळून गेले. आणि त्यांच्याजवळ होतं, नव्हतं ते सामान आणि मुलाबाळांना घेऊन भरल्या डोळ्यांनी इकडे आले. त्यांनी तात्पुरता का होईना, इथे आसरा घेतला.
दुर्दैवाने बांधाच्या ठिकाणाचा जिल्हा प्रशासनाच्या पूरग्रस्त मदत रजिस्टरमध्ये समावेश झालेला नाही. त्यामुळे सरकारी अधिकारी खाद्यपदार्थ वाटायला येतात, ते रेल्वेच्या फलाटापर्यंतच येतात. त्यांना नेमून दिलेलं कर्तव्य बजावून, कोणाला मिळालं नसेल, याची पर्वा न करताच परत जातात.
शेतकरी संस्था, वेगवेगळ्या आश्रमातील संन्यासी किंवा काही एनजीओंचे लोक असे काही, मूठभर गट, दारुण भुकेचा सामना करणाऱ्या या दुर्दैवी स्त्रीपुरुषांच्या मदतीला आले आहेत.
बरेचदा फलाटावरच्या लोकांना सत्तू नाहीतर पोहे वाटले जातात , तेव्हा इकडच्या लोकांना उपाशीच राहावं लागतं. आणि जेव्हा काही उदार लोकांचा गट इकडे अन्नपदार्थ वाटायला येतो, तेव्हा फलाटावरचे लोक सिग्नलकडे बघत राहतात -‘हा लाल दिवा हिरवा कधी होईल? फलाटावरच्या लोकांना अन्न मिळण्याचा मार्ग कधी मोकळा होईल?’
या दोन आश्रयस्थानांमध्ये एक प्रकारची चमत्कारिक, आळीपाळीची म्हणावी तशी परिस्थिती आढळून येते. एकीकडच्या लोकांना खायला काही मिळालं, तर दुसरीकडचे लोक उपाशी राहतात.
त्यामुळे बिरोजा नशीबवानच आहे, असं म्हणावं लागेल. त्याचं अर्धं कुटुंब फलाटावर राहतं आणि उरलेलं अर्धं बांधावर. त्यामुळे इकडे किंवा तिकडे कुठेही अन्नवाटप झालं, तरी त्याच्या कुटुंबातल्या सगळ्यांनाच थोडातरी वाटा मिळतो आणि त्यांची थोडीतरी भूक भागते.
बिरोजाच्या डोळ्यासमोर अजूनही त्या भयानक रात्रीचं दृश्य येतं. सगळंच एवढं अचानक झालं, की त्या संकटाच्या क्षणी विचार करायला, निर्णय घ्यायला वेळच नव्हता.
‘चला, चला. घरातून बाहेर पडा. पुराचं पाणी दाराशी आलंय.’ त्याच्या आजूबाजूला, शेजारीपाजारी एकच ओरडा चालला होता.
धो धो!त्या रात्री नदीचं पाणी त्यांच्या गावात शिरलं, तेव्हा सुरुवातीला सगळ्यांनाच धक्का बसला. काय करावं, ते कोणालाच सुचेना. शेजाऱ्यापाजाऱ्यांचं बघून त्यानेही आपल्या कुटुंबाला बांधाकडे न्यायचं ठरवलं.’जानकीची माय, लवकर आटप. वेळ घालवू नकोस. बांधाकडे जाऊया.’
त्या रात्रीनंतर आकाशच त्यांच्या डोक्यावरचं छप्पर बनलं. दुसऱ्या दिवशी सकाळी फलाटावर पाकिटं वाटत आहेत, हे कळलं, तेव्हा तो मुरली, माधो आणि जनकदुलारीला घेऊन तिकडे धावत सुटला,’चला पोरांनो. ते लोक निघून जायच्या आत तिकडे पोचूया.’ तशी धावपळ झाली; पण त्यामुळेच त्यांच्या नावांची नोंद फलाटावरच्या रजिस्टरमध्ये झाली.
क्रमश: ….
मूळ इंग्रजी कथा – ‘कोसी- सतलज एक्सप्रेस’ मूळ लेखक – डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधुरी
अनुवाद : सौ. गौरी सुभाष गाडेकर
संपर्क – 1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.
फोन नं. 9820206306
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
(पूर्वसूत्र- बेल वाजवली तेव्हा बरीच वाट पाहिल्यानंतर दार उघडलं गेलं. दारात आजोबा नव्हते. आजी होत्या. त्या हसून ‘या’ म्हणाल्या. पण ते नेहमीचे आनंदी,प्रसन्न हसू आज मात्र थोडे थकल्यासारखे वाटत होते.)
“हे काय?आजोबा नाहीयेत?”
“आहेत ना. हे काय. अहोs, बघितलं का हो कोण आलंय?”
आजोबा नवीन दिवाणावर मांडी घालून एकाग्रतेने जप करीत बसले होते. चेहरा शांत. हसतमुख. नवीन फर्निचरमुळे त्या हाॅलचं सगळं रुपच आकर्षक अशी नवी झळाळी आल्यासारखं बदलून गेलं होतं. आजोबांनी अलगद डोळे उघडले. माझ्याकडे पाहून समाधानाने हसले.
“अरे. . तुम्ही? कसे आहात?”
“मजेत. आजोबा, फर्निचर खरंच खूप छान झालंय”
आजोबांनी हसर्‍या चेहर्‍याने मान डोलावली.
“बसा. चहा करते.” म्हणत आजी उठू लागल्या. उठताना त्यांना होणारा त्रास आणि वेदना मला पहावेनात.
“आजी,मी चहाला पुन्हा येईन. नक्की येईन पण आता नको. तुम्हाला आधीच बरं नाहीये असं दिसतंय. थकलहात तुम्ही.” मी अतिशय आपुलकीने म्हणालो.
आजी अगतिकपणे आजोबांकडे पहात राहिल्या. आजींचे डोळे भरून आले.
“आजी, काय झालंय? तब्येत बरी आहे ना तुमची?”
” माझ्या तब्येतीचं काय हो? पण यांची काय दशा झालीय पाहिलंत का?”
“असं का म्हणताय? काय झालंय आजोबांना?”
आजोबा एवढंसं हसले. आजी मात्र मनात साठून राहिलेलं सगळं आवेगाने सांगू लागल्या. ऐकून मी हादरलोच. सगळं ऐकताना अंगावर शहाराच आला एकदम. आजोबांनी चटके देणारं हे दुःख कसं सहन केलं असेल या कल्पनेनेच मी कासावीस झालो. ‘इतकं होऊनही स्थितप्रज्ञासारखे इतके शांत राहूच कसे शकतात हे?’ मला प्रश्न पडला.
ती सकाळ उजाडली होती तीच मुळी एखाद्या काळरात्रीसारखी. सकाळची आठ-साडेआठ वेळ असेल. आजोबा पूजा करीत बसले होते. जेमतेम दहा बाय दहाच्या त्या किचनमधल्या नव्या फर्निचरबरोबरच आवर्जून करून घेतलेल्या त्या छोट्याशा सुबक देवघरातल्या देवांची ती पहिलीच पूजा होती ! कारण आदल्या संध्याकाळीच फर्निचरचं काम पूर्ण झालेलं होतं. दिवाणाच्या मापाच्या ऑर्डर दिलेल्या नव्या गाद्या,उशा,बेड-कव्हर्स सगळं घेऊन त्याच वेळी नेमकी डिलिव्हरीला माणसं आली म्हणून आजी त्यांच्या उस्तवारीत. तोवर पूजा आवरत आली होती. ती माणसं गाद्या उशा वगैरे ठेवून निघून जाताच आजी आत आल्या. तेव्हाच नेमके लाईट गेले. किचन मधली कामं करायला स्पष्ट कांही दिसेना तसं प्रकाश यावा म्हणून किचनमधली छोटी खिडकी आजीनी उघडली. पण बाहेर आभाळ भरून आल्यामुळे प्रकाश जेमतेमच आत आला. त्याबरोबर घोंगावणार्‍या वाऱ्याचे झोत मात्र आक्रमण केल्यासारखे आत घुसले. आजोबांनी चाचपडत काडेपेटी उचलली. निरांजन लावायला काडी ओढल्याचं निमित्त झालं आणि स्वयंपाकघरात आगीचे लोळ उठले. वाऱ्याच्या झोताबरोबर ते देवघराच्या दिशेने झेपावले. आजोबा पाठमोरे बसलेले. सकाळच्या गडबडीत बदललेला गॅस सिलेंडर लिक होता. भडकलेल्या ज्वाळांनी आजोबांची उघडी पाठ भरताच्या वांग्यासारखी भाजून काढली. आजोबा आक्रोश करु लागले. आजी भांबावून रडू लागल्या. आजोबांचा आक्रोश,आजींचं रडणं आणि दार ठोठावणाऱ्या शेजाऱ्यांचा आवाज या गदारोळात एखादंच मिनिट गेलं असेल. आजी भानावर आल्या न् रडत रडत दार उघडायला बाहेर धावल्या. दार उघडताच शेजारी आत घुसले. गॅसचा वास जाणवताच परिस्थितीचं गांभीर्य त्यांच्या लक्षात आलं. एकाने गॅसशेगडीची बटणं बंद आहेत ना याची खात्री करुन घेतली. आणि रेग्युलेटर काढून बाजूला ठेवला. दुसऱ्याने तत्परतेने हाताला लागेल ते रग,कांबळं,सतरंज्या घेऊन आजोबांना पांघरेस्तोवर आजोबा अर्धमेल्या अवस्थेला पोचले होते. मग तातडीने मुला-सूनांना फोन, हॉस्पिटलायझेशन, तेथून कालच मिळालेला डिस्चार्ज आणि आजपासून हळूहळू पूर्वपदावर येऊ लागलेलं सर्वांचं रुटीन !
ऐकता ऐकता तो प्रसंग स्वतःच अनुभवत असल्यासारखा मी शहारलो होतो. अपार करुणेने मी आजोबांकडे पाहिले. ते नेहमीसारखेच शांत आणि हसतमुख ! या माणसाच्या स्थितप्रज्ञतेपर्यंत आगीच्या त्या झळा पोचल्याच नव्हत्या जशा काही. . . !!
“खूप भाजलंय ना?” आजोबांजवळ बसून त्यांचा हात हातात घेत मी कळवळून विचारलं. आजोबांनी होकारार्थी मान हलवली.
“पहायचंय?”
मी मानेनेच नको म्हटल्याचं त्यांच्या लक्षातच आलं नसावं बहुतेक. कारण त्यांनी दोन्ही खांद्यांवर घेतलेल्या धोतराच्या एकेरी तलम वस्त्राची टोकं अलगद दूर करीत दुसऱ्या हातानं पाठीवरचे ते मऊसूत वस्त्राचे आवरण अलगद बाजूला केले. पाठभर पसरलेल्या त्या तांबूस ओल्या जखमा मला पहावेचनात. नजरेला चटका बसावा तशी मी नजर फिरवली.
“कसं सहन केलंत हो सगळं?” आजोबांची नजर शून्यात हरवली.
“परमेश्वराने दिलेली शिक्षाच होती ती. सोसायचं बळही त्यानेच दिलं.”
“शिक्षा? तुम्हाला? कशाबद्दल?” मला कांही समजेचना. त्यांची नजर मात्र स्वतःच्याच मनाचा तळ शोधत चाचपडत राहिली.
“तुमच्या लक्षात येतंय का ? हे सगळं ज्या दिवशी घडलं ना, त्या रात्री पहिल्यांदाच मी त्या नव्या कोऱ्या बेडवरच्या मऊसूत गादीवर प्रथमच पाठ टेकून शांत झोपणार होतो. पण देव ‘नाहीs. . ‘ म्हणाला.”
त्यांनी आवंढा गिळला. मी ते पुढे बोलायची वाट पहात त्यांचा प्रत्येक शब्द असोशीने कानात साठवायचा प्रयत्न करीत राहिलो.
” माझ्या मुलं-सुना- नातवंडांनी अपार प्रेमानं देऊ केलेलं ते सुख मी निर्लेप वृत्तीने कुठं स्वीकारलं होतं ? मनात कुठेतरी त्या सगळ्यांना वरकरणी ‘नको. . कशाला?’ असं म्हणत होतो खरा पण या ऐश्वर्याचा क्षणिक मोह मला पडलाच होता ! उमेदीच्या वयापासून कांबळ्याच्या चौघडीवरही शांत झोपणारा मी मग मला हा मोह का पडावा? पण तो पडला होता हे नक्की. आयुष्यात कधीच कसलेच उपभोग हव्यासाने न घेतलेलं हे शरीर मऊ मुलायम बेडवर पाठ टेकायला मात्र आसुसलेलं होतं. मग देवानेच मला बजावलं,
‘ विरक्त मनानं वानप्रस्थ स्वीकारलाय अशी मिजास मारत होतास ना? मग मोह आवरायचा. मोह आणि हव्यास मनातून हद्दपार होईपर्यंत अंथरुणाला पाठ टेकायची नाहीs. ‘ तुम्ही पहाताय ना? करपलेल्या जखमांनी भरलेली ही पाठ घेऊन असा बसून असतो रात्रंदिवस. आज पंधरा दिवस आणि पंधरा रात्री होतील,याच नव्हे कुठल्याच अंथरुणावर मी पाठ टेकून झोपून शकलेलो नाहीये.”
ऐकून मी थक्क झालो.
———–
त्यांना भेटून मी आत्ताच बाहेर पडलोय. खूप अस्वस्थ आहे. खरंतर अस्वस्थ त्यांनी असायला हवं. पण ते नेहमीसारखेच शांत आणि स्थितप्रज्ञ !
माझी अस्वस्थता आजोबांबद्दलच्या करुणेपोटीच निर्माण झालीय असं वाटलं होतं. पण नाही. आज त्यांच्या तोंडून बाहेर पडलेल्या प्रत्येक शब्दातून झिरपत राहिलेलं त्यांचं ‘अध्यात्म’ मला अस्वस्थ करतंय. स्वतःच्या अंतर्मनातच आपल्या परमेश्वराची प्रतिष्ठापना केलेल्या त्यांना त्या परमेश्वराच्या मनातला ‘आतला आवाज’ किती स्पष्ट ऐकू आलाय ! कोणत्याही कर्मकांडांत अडकून न पडता, स्वतःच्या आस्तिकतेचे स्तोम न माजवताही परमेश्वराचं बोट धरून प्रतिकूल परिस्थितीतही किती समाधानाने जगता येते याचं आजोबा म्हणजे एक मूर्तीमंत उदाहरण होते आणि मी. . ?
स्वत:ला आस्तिक म्हणवण्यातच आजपर्यंत धन्यता मानणाऱ्या माझ्या मनातला देव्हारा मात्र रिकामाच असल्याचा भास मला असा अकल्पितपणे झाला न् त्यामुळेच खरं तर मी खूप अस्वस्थ आहे !!
(पूर्वसूत्र-काळाची बदललेली आणि नंतरही वेळोवेळी बदलत जाऊ शकणारी पावलं आधीच ओळखण्याचा आणि आपापल्यापरीने त्यातून मार्ग काढण्याचा सूज्ञपणा आजोबांजवळ होता.आजोबांनी या वयातही एकटं रहाण्यामागची आणि त्यांच्या मुलांनी आपापल्या चुली वेगळ्या मांडण्यामागची खरी कुटुंब कथा ही होती.)
सगळं समजुतीने ठरलेलं असल्यामुळे समज-गैरसमज, हेवेदावे, रुसवे-फुगवे, अपेक्षा, अपेक्षाभंग या कशालाच इथे थारा नव्हता. तरीही आजींच्या हिरमुसलेपणाचा प्रश्न मात्र तसाच शिल्लक होता आणि हे हिरमुसलेपण सहजपणे कमी होणं शक्य नाही हे इतक्या वर्षांच्या अनुभवानंतर आजोबाही मनोमन जाणून होते.
पुढे मुलांची लग्ने झाली. त्यांचे नवे संसार सुरू झाले. पुढे त्या संसारांमध्ये नव्या पाहुण्यांची चाहूल लागली. तेव्हा मात्र आजींचे ते हिरमुसलेपण हळूहळू विरू लागले. त्यांचे दुखरे पायही नव्या उमेदीने लगबगीने हलायचा प्रयत्न करू लागले. दोन्ही सुनांचे सगळे लाड,हवंनको,डोहाळजेवणं हौसामौजा सगळं त्यांनी हौसेनं केलं.त्यामुळे दोन्ही सूना मनाने अधिकच त्यांच्याजवळ आल्या.दोन्ही सूना नोकरीवाल्या होत्या.बाळंतपणानंतर रजा संपताच त्या पुन्हा कामावर रुजू होतील, तेव्हा या बाळांचं काय आणि कसं करायचं याचे विचार सूनांच्या रजा संपायच्या कितीतरी आधीपासूनच आजींच्या मनात घोळायला सुरुवात झाली होती.इकडे त्यांना नातवंडांची ओढ स्वस्थ बसू देत नव्हती आणि तिकडे बाळांना पाळणाघरात ठेवावे लागणार या कल्पनेने सूनांचा जीव कासावीस होत होता. मग स्वतःच पुढाकार घेऊन ‘नोकरीवर जाताना बाळांना इथे माझ्याजवळ आणून सोडायचं’ असं आजींनी फर्मानच काढलं आणि सगळे प्रश्न निर्माण होण्यापूर्वीच सुटून गेले.
आजी-आजोबा आणि नातवंडे परस्पर सहवासाने एकमेकात गुंतत चालले.इथवर सगळं खरंच खूप छान होतं. वेगळं तर होतंच आणि अनुकरणीयही. शरीरमनाची उभारी कायम टिकणारी नव्हतीच.त्यामुळे आपले हातपाय थकले की मग बाडबिस्तारा तिकडे मुलांच्या घरी हलवायचा हे दोन्ही बाजूनी गृहीत धरलेलं होतंच. त्यामुळे सगळेच आपापल्या घरी निश्चिंत आणि समाधानी होते.
नातेसंबंधात कधीही कसली कटुता न आणता खूप दूर, वेगळं राहूनही आपलेपणाने एकोपा कसा जपायचा याची आधीचा आजोबांचा आणि नंतरचा आजींचा निर्णय ही दोन उत्तम उदाहरणे होती.
इथवर सगळं छान होतं. पण गेल्या दहा वर्षातल्या आजी-आजोबांच्या आपुलकीने आणि मायेने त्यांच्याशी घट्ट बांधल्या गेलेल्या बंधांमुळे व्यवहाराचा अध्याप स्पर्शही न झालेल्या नातवंडांच्या लोभस बालमनात वेगळेच प्रश्न गर्दी करु लागले होते.
‘आजी-आजोबा आपलेच आहेत ना? मग ते आपल्या घरी का नाही रहात?’,’ त्यांना आपल्यापासून इतकं दूर का ठेवलंय?’,’ आपला फ्लॅट पाच खोल्यांचा आणि मग आजोबांचा दोन छोट्या खोल्यांचा का?’,आजी-आजोबा रोज एवढ्याशा हॉलमधे झोपतात. त्यांना वेगळी बेडरूम कां नाही?’ असे कितीतरी प्रश्न विचारून विचारून दोन्हीकडच्या नातवंडांनी आपापल्या आईवडिलांना भंडावून सोडलं. त्यांच्या बालमनाचे समाधान करणारे उत्तर मात्र त्यांना मिळू शकलं नाही. मग त्यांनी आपला मोर्चा आजी-आजोबांकडे वळवला.आजोबांनी आपल्या पद्धतीने नातवंडांची समजून घातली. वरवर तरी त्यांचं समाधान झाल्यासारखं वाटलं तरी ते पूर्णपणे खरं नव्हतं.आणि याचं प्रत्यंतरही पुढे थोड्याच दिवसात अनुभवाला आलंच.
एक दिवस दारावरची बेल वाजताच आजोबानी दार उघडलं तेव्हा दारात दोन माणसं उभी होती. त्यांच्यामागे प्लायवूडच्या शीटस् आणि सुतारकामाची हत्यारे घेतलेले दुसरे दोघे.कोण कुठले विचारेपर्यंत पाठोपाठ दोन्ही मुलं आणि सूनाही आल्या. आणि आजोबांच्या प्रश्नार्थक नजरेला त्यांनी सविस्तर उत्तरही दिलं !
मुलांच्या दोन्ही फ्लॅटमध्ये गेला महिनाभर नवीन फर्निशिंगचं काम जोरात सुरू होतं आणि हे आजी-आजोबानाही माहित होतं. त्यांना त्यात खटकण्यासारखं काही वाटलंही नव्हतंच.पण…?
‘आपल्याकडे नवं चकचकीत फर्निचर आणि त्या घरात मात्र जुनं,मोडकळीला आलेलं असं का? आपण सर्वांनी मस्तपैकी नवीन प्रशस्त मऊ बेडवर झोपायचं आणि त्या म्हाताऱ्या माणसांनी मात्र रंग उडालेल्या गंजलेल्या काॅटवर. का? आजी-आजोबा दोघानाही मांडी घालून जेवायला बसता येत नाही.म्हणून मग खुर्ची पुढे घेऊन त्यावर ताट ठेवून ते अवघडत कसंबसं जेवतात. आपल्यासारखं भिंतीवर उभं करता येणार्‍या पाटाचं डायनिंग टेबल त्यांच्यासाठी का नाही करायचं?’ असे सगळे बोलती बंद करणारे त्यांचे प्रश्न ! त्या प्रश्नांचं प्रश्न विचारतानाच बालहट्टात रूपांतर झालं आणि त्याची परिणती म्हणजेच सुतारकामासाठी बोलावलेली ही माणसं !
“अरे पण त्या पोरांनी हट्ट केला म्हणून इतके पैसे खर्च करणार का तुम्ही! अरे,इथले सगळे सवयीचे झालेलेच आहे आमच्या.त्या पोरांना काय कळतंय? या सगळ्याची खरंच काही गरज नाहीयेs”
“बाबा,गरज तुम्हाला नाही पण आम्हा सर्वांना आहे. तुमच्या लग्नाचा पन्नासावा वाढदिवस तुमचा हट्ट म्हणून साधेपणाने घरगुती साजरा केला होता की नाही? त्याची ही गिफ्ट समजा.” मोठा मुलगा म्हणाला धाकट्या मुलानेही होकारार्थी मान हलवली. म्हणाला,
” त्या लहान पोरांना काय कळतंय असंच मलाही वाटायचं. आता नाही वाटत. इतक्या वर्षांचं सोडाध पण आम्ही तिकडे नव्या फर्निचरचं काम सुरू केलं तेव्हा आम्हाला का सुचलं नाही हे? आमच्या मुलांना मात्र सुचलं. आता कृपा करून ‘हे सगळं कशाला ?’ असं म्हणून यात मोडता घालू नका. नाहीतर मग नातवंडांच्या तोफखान्याला तुम्हाला एकट्यालाच तोंड द्यावे लागेल.”
हे ऐकून दोन्ही सुनांनीही आपल्याच नवऱ्यांची री ओढली. मुला-सूनांचा हा एकमुखी निर्णय निरुत्तर करणारा तर होताच आणि सुखावणाराही. सगळं ऐकलं आणि केलेल्या कष्टांचं चीज झाल्याच्या भावनेने आजी-आजोबांच्या चेहऱ्यावर समाधानाचे हसू आणि डोळ्यांत कृतार्थतेचे अश्रू उभे राहिले !
त्याच दिवशी तिथे नवीन फर्निचरचे काम जोरात सुरू झाले. आणि लगेचच दुसरी जागा मिळाल्याने नवीन फ्लॅटमधे शिफ्ट होण्याची माझी धावपळ सुरू झाली. समाधानाने कसे जगावे याचा वस्तुपाठ सोबत घेऊन मी त्यांचा निरोप घेतला तेव्हा फर्निचर जवळजवळ पूर्ण होत आलेलं होतं.मला निरोप देताना आजी-आजोबाही हळवे झाले होते.
“आता तुम्ही वहिनी-मुलांना घेऊन या मुद्दाम. म्हणजे सर्वांची ओळख तरी होईल” आजी म्हणाल्या.
“हो.येऊ आम्ही. आणि सगळं स्थिरस्थावर झालं की तुम्हालाही घेऊन जाऊ एकदा”
“आलात या भागात कधी तर चक्कर टाका कधी पण. तेवढ्याच गप्पा होतील” आजोबा आग्रहाने म्हणाले.
“हो.येईन. तुमचं नवं फर्निचर पहायला यायला हवंच” मी आश्वासन दिलं.
आज मी त्यांच्या घरी गेलो होतो तेव्हा नवं फर्निचरही पहाता येईल हा उद्देश होताच.
बेल वाजवली तेव्हा बरीच वाट पाहिल्यानंतर दार उघडलं गेलं. दारात आजोबा नव्हते, आजी होत्या.त्या हसून ‘या’ म्हणाल्या.पण ते पूर्वीच उस्फूर्त आनंदाचं नेहमीचं हसू आज मात्र थोडं थकल्यासारखं वाटत होतं !
मुतालिक आजोबांना भेटून आत्ताच बाहेर पडलोय.खूप अस्वस्थ आहे.खरंतर अस्वस्थ असायला हवं त्यांनी. पण ते मात्र आश्चर्य वाटावं इतके शांत आणि स्थितप्रज्ञ ! इतकं सगळं सोसूनही ‘ठेविले अनंते तैसेची रहावे’ म्हणत ते इतके नॉर्मल कसे काय राहू शकतात या विचाराने मी अस्वस्थ आहे की त्यांना सोसाव्या लागणाऱ्या वेदनांमुळे ?
त्यांची न् माझी ओळख तशी अगदी अलीकडची. जेमतेम तीन-चार महिन्यांपूर्वीची.या अल्पकाळात आम्ही ‘अपूर्वा अपार्टमेंट’ मधे शेजारी होतो. त्या अल्पकाळातही आमची ओळख दृढ झाली ती या मुतालिक आजी आजोबांच्या स्नेहशील,अगत्यपूर्ण वागणुकीमुळेच.
आज त्यांना भेटायला गेलो होतो ते अगदी सहज. मुद्दाम ठरवलेलं वगैरे नव्हतंच. काही कामानिमित्त टिळक-रोडला आलो होतो.अपेक्षेपेक्षा काम लवकर पूर्ण झालं.वाटलं उभ्या उभ्या का होईना आजोबांच्या घरी डोकावून यावं.त्यांना बरं वाटेल. मुख्य म्हणजे मलाही. पण घडलं वेगळंच.माझ्या जाण्यामुळे त्यांना खूप बरं वाटलं,पण मी भेटून बाहेर पडलो ते मात्र ही अस्वस्थता सोबत घेऊन ! अर्थात या अस्वस्थतेचं कारण त्या घरात असणारी माझी भावनिक गुंतवणूक हेही आहेच!
मला आठवतं, मुतालिक आजी-आजोबांचं वेगळेपण आमच्या पहिल्या भेटीतच मला ठळकपणे जाणवलं होतं. त्यामुळेच तर मी त्यांच्यात हळूहळू गुंतत गेलो होतो ! माझी पुण्यात अनपेक्षित बदली झाली तेव्हा तात्पुरती व्यवस्था म्हणून मी टिळक रोडवरच्या ‘अपूर्व अपार्टमेंट’मधे फर्स्ट फ्लोअरवरचा एक वन-रूम- किचन फ्लॅट भाड्याने घेतला होता.तिथे मी रहाणार होतो एकटाच. तोवर फॅमिली शिफ्टींगपूर्वी प्रशस्त फ्लॅटचा शोध सुरू होताच. मुतालिक आजी-आजोबा समोरच्या फ्लॅटमधे रहायचे. केर-फरशीचं काम करणाऱ्या मोलकरणीच्या सांगण्यावरून ऑफिसला निघताना तिच्यासाठी माझ्या फ्लॅटची किल्ली मुतालिकांकडे ठेवण्यासाठी मी त्या दिवशी त्यांची डोअरबेल प्रथमच वाजवली. दोघांनी हसतमुखानं माझं स्वागत केलं. ते ‘आत या. बसा.’ म्हणाले. मी आत गेलो. माझी जुजबी ओळख करून दिली आणि त्यांच्याकडे किल्ली सोपवून मी जायला उठलो.
“बसा.घोटभर चहा घेऊन जा” आजीनी आग्रह केला.
“छे छे..आत्ता नको.खरंच नको.पुन्हा येईन ना मी”
“असं कसं ? पहिल्यांदाच येताय.बसा बरं.”आजी मनापासून म्हणाल्या आणि मी नको म्हणत असतानाही दुखऱ्या गुडघ्यावर रेटा देत उठल्या न् आत जाऊन चहाचं आधण गॅसवर चढवलंसुध्दा.फ्लॅटसंस्कृतीचा भाग बनलेले असूनही वाडा संस्कृतीतली मूल्यं त्यांनी जाणीवपूर्वक जपलेली असल्याचं पुढेही अनेक प्रसंगी मला ठळकपणे जाणवत गेलं.
त्यांना दोन्ही मुलगेच. पंच्याहत्तरीच्या जवळपासचे हे आजी-आजोबा या अडीचशे स्क्वेअर फुटाच्या छोट्या फ्लॅटमधे आणि त्यांची दोन्ही मुले मात्र आपापल्या प्रशस्त फ्लॅटमधे वेगळे संसार मांडून मजेत रहातात आणि अधून-मधून वेळ मिळेल तेव्हा या घरी उभ्या उभ्या डोकावून जातात हे या कुटुंबाचं चित्र मला धुरकट रंगांनी रंगवल्यासारखं उदास वाटत राहिलं होतं. आणि त्याचवेळी थकत चाललेल्या म्हातारपणातही मुला सुनांना दोष न देता हे दोघे असे हसतमुख, समाधानी कसे राहू शकतात याचं मी आश्चर्य करीत रहायचो. पुढे हळूहळू परिचय वाढला तसं त्यांच्याच गप्पातून मला जेव्हा इतरही बरंच काही समजलं,तेव्हा या मुतालीक कुटुंबाचं पूर्वी उदास रंगहीन वाटणारं चित्र मला खूप आकर्षक, सुंदर वाटू लागलं !
पूर्वी पुण्यातल्या या मध्यवर्ती भागात जुन्या वाड्यातल्या टीचभर दोन खोल्यात त्यांचा संसार होता. मुलांचे जन्म,त्याची शिक्षणं, आई-वडिलांची म्हातारपणं, हे सगळं याच टीचभर जागेत या दोघांनी आनंदाने आणि कर्तव्यभावनेने अतिशय मनापासून निभावलेलं होतं. आपल्या दोन्ही मुलांनाही स्वतः काटकसरीत राहून उच्चशिक्षित केलं होतं. पुढे मुलं मिळवती झाली. त्याच दरम्यान वाड्याच्या जागी अपार्टमेंट उभं करण्याचा व्यवहार आकार घेऊ लागला होता. मग वाड्यात घरीदारी सगळीकडे त्याच्याच चर्चा !
जुन्या भाडेकरूंना ते रहात होती तेवढी जागा नव्या अपार्टमेंटमध्ये मिळणार होती. जास्तीची जागा हवी असेल तर मात्र त्यांना बाजारभावाने जास्तीचे पैसे देऊन घ्यावी लागणार होती.या दोन्हींचा मेळ घालून दोन्ही मुलांनी सर्वांना पुढे एकत्र रहाता येईल असा प्रशस्त फ्लॅट नव्या अपार्टमेंटमधे घ्यायचा निर्णय घेऊन टाकला आणि एक दिवस घरी तो जाहीरही केला. खरं तर मनापासून आनंद व्हावा अशीच ही घटना होती. कारण त्यासाठी लागणाऱ्या अतिरिक्त रकमेसाठीचा सहभाग द्यायला दोन्ही मुले आनंदाने तयार होती. हे ऐकून आजी मनोमन सुखावल्या. आजवर चार भिंती पलीकडचं जगच न पाहिलेली ती माऊली भरल्या घराचे स्वप्न उराशी बाळगून होती.पण ते पूर्ण व्हायचं नव्हतं. कारण मुलांचं मनापासून कौतुक वाटलं तरीही आजोबानी मात्र मुलांचा हा निर्णय स्वीकारण्याची घाई केली नाही. मुलांना न दुखावता आपले विचार योग्य शब्दात त्यांना कसे सांगावेत याचाच ते विचार करीत राहिले.
भोवतालच्या जगातले असंख्य घरांमधले अनेक अनुभव त्यांनी आजवर जवळून पाहिले होते.त्यांचा स्वभाव आजींसारखा भावना प्रमाण मानून निर्णय घेण्याचा नव्हता. त्यामुळे त्यांनी मनोमन स्वतःपुरता घेतलेला निर्णय भावना आणि व्यवहार यांची योग्य सांगड घालणारा होता. जुन्या जागेबदली मिळणाऱ्या छोट्या फ्लॅटमधे हातपाय हलते रहातील तोवर आपण आपला वानप्रस्थाश्रम स्थापायचा आणि मुलांना त्यांच्या ऑफिसमधून जवळ असा आपापला प्रशस्त फ्लॅट आत्ताच बुक करून ठेवायला प्रवृत्त करायचं असा त्यांचा विचार होता !
ते हे सगळं आधी आजींशी बोलले. ऐकून आजी हिरमुसल्या. दोन्ही मुलांनी मात्र वडिलांनी दिलेला हा सल्ला ठामपणे विरोध करीत नाकारला. आईवडिलांना म्हातारपणी एकटं ठेवून आपण वेगळं रहायची कल्पना त्यांना स्वीकारता येईना. तरीही वातावरण थोडं निवळल्यानंतर मुलांच्या कलाने त्यांची समजूत काढत भावना आणि व्यवहार यांची गल्लत न करण्याचे शहाणपणाचे चार शब्द आजोबांनी मुलांच्या गळी उतरवलेच. पुढे भांड्याला भांडे जागून कटुता येण्याऐवजी सुरुवातीलाच भांडी वेगवेगळी लावून द्यायचा त्यांचा मार्ग त्यांनी स्वतः पुढाकार घेऊन मुलांना मोकळा करून दिला.काळाची बदललेली आणि नंतरही वेळोवेळी बदलत जाऊ शकणारी पावलं आधीच ओळखण्याचा आणि आपापल्यापरीने त्यातून मार्ग काढण्याचा सूज्ञपणा आजोबांजवळ होता.आजोबानी या वयातही एकटं रहाण्यामागची आणि त्यांच्या मुलांनी आपापल्या चुली वेगळ्यामांडण्यामागची खरी कुटुंब कथा अशी होती !
जीवनरंग 
मनमंजुषेतून 
