श्री संतोष नेमा “संतोष”

(आदरणीय श्री संतोष नेमा जी  कवितायें, व्यंग्य, गजल, दोहे, मुक्तक आदि विधाओं के सशक्त हस्ताक्षर हैं. धार्मिक एवं सामाजिक संस्कार आपको विरासत में मिले हैं. आपके पिताजी स्वर्गीय देवी चरण नेमा जी ने कई भजन और आरतियाँ लिखीं थीं, जिनका प्रकाशन भी हुआ है. आप डाक विभाग से सेवानिवृत्त हैं. आपकी रचनाएँ राष्ट्रीय पत्र पत्रिकाओं में लगातार प्रकाशित होती रहती हैं। आप  कई सम्मानों / पुरस्कारों से सम्मानित/अलंकृत हैं. “साप्ताहिक स्तम्भ – इंद्रधनुष” की अगली कड़ी में आज प्रस्तुत है आपकी – एक बुंदेली पूर्णिका – जा दुनिया ने सगी कोऊ की… । आप  श्री संतोष नेमा जी  की रचनाएँ प्रत्येक शुक्रवार आत्मसात कर सकते हैं।)

 ☆ साहित्यिक स्तम्भ – इंद्रधनुष # 242 ☆

☆ एक बुंदेली पूर्णिका – जा दुनिया ने सगी कोऊ की… ☆ श्री संतोष नेमा ☆

☆

सबको  बोझा   मूडे   धरत  हो

भैया  काहे खों  सिर  धुनत  हो

*

बखत  पड़े कोऊ काम न  आबे

सुध  ओरन  की  खूब  धरत हो

*

इनकी   उनकी   छोड़ो   भईया

दंद – फंद   में   काय  परत   हो

*

कैसे  रख  हो  प्रसन्न  सभै  खोँ

चिंता  सब  की  काय  करत हो

*

अपनी  सोचो  अपनी  देख  लो

जबरन  सच्चाई   सें   डरत   हो

*

भईया  कब  लौ सुन हो  सबकी

सब  के  लाने   काय   मरत   हो

*

जा  दुनिया  ने  सगी  कोऊ  की

“संतोष”  पीछू  काय  भगत  हो

☆

© संतोष  कुमार नेमा “संतोष”

वरिष्ठ लेखक एवं साहित्यकार

आलोकनगर, जबलपुर (म. प्र.) मो 7000361983, 9300101799

सौ. ज्योती कुळकर्णी 

 कवितेचा उत्सव 

☆ सत्याचा शोध…☆ सौ. ज्योती कुळकर्णी ☆

(व्योमगंगा)

गालगागा गालगागा गालगागा गालगागा

☆

सत्य विश्वाचे खरेतर तज्ञ नसता जाणते मी

नेहमी मसणात जेव्हा पिंडदाना पाहते मी

*

तत्त्वज्ञानी सांगतो ह्या मिथ्य विश्वाची कहाणी

वाचली नाही तरीही विश्वशांती मांडते मी

*

सूर्य येथे चंद्र येथे विश्व आहे सत्य येथे

नाशवंती जीवनाचे सत्य अंती बोलते मी

*

लागता वाटेत डोंगर वापरावा मार्ग दुसरा

वा चढूनी पार व्हावे फक्त इतके सांगते मी

*

तत्त्ववेत्ता शास्त्रवेत्ता वासनेने अंध झाला

शील माझे रक्षण्याला अंग माझे झाकते मी

☆

© सौ. ज्योती कुळकर्णी

अकोला

मोबा. नं. ९८२२१०९६२४

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

कविराज विजय यशवंत सातपुते

कवितेचा उत्सव # 238 – विजय साहित्य

☆ स्नेहामृत… ☆

☆

चहाटळ वृत्तीलाही

संजीवक असे चहा

एकांतात रमताना

चहा पिऊनीया पहा…. 1

*

चहा पिताना डोकवा

आठवांच्या आरश्यात

चहा गवती पाल्याचा

मजेशीर भुरक्यात… !

*

रंग असो कोणताही

वाफाळता हवा चहा

गोडी लागे सवयीने

वेळेवरी हवा पहा… !

*

आवडीचे पेयपान

मरगळ घालवीते

संवादाचा कानमंत्र

जीभेवरी घोळवीते… !

*

चहा नावाचे व्यसन

करी श्रम परीहार

अर्धा कप चहातून

स्नेहामृत उपचार…. !

☆

© कविराज विजय यशवंत सातपुते

सहकारनगर नंबर दोन, दशभुजा गणपती रोड, पुणे.  411 009.

सौ. अर्चना गादीकर निकारंगे

 कवितेचा उत्सव 

☆ दवबिंदू… ☆ सौ. अर्चना गादीकर निकारंगे ☆

☆

पहाटेच्यावेळी गवतावर

दवबिंदू विसावलेले दिसत होते.

कृत्रिम प्रकाशातही ते

खूपच गोड भासत होते.

*

पावलांना त्यांचा होणारा

तो थंडगार स्पर्श असा

नकळत मनाला सुखावतो

आपल्या जसा.

*

क्षणभंगुरतेचे जीवन असे परी त्यांचे,

न उरते भान त्यांच्या मनी ह्याचे.

प्रकाशाने उजाडण्याच्या ते गडदतात,

कुठल्याही क्षणी ते नाहीसे होतात.

*

पुढचे जीवन ते गवताला अर्पितात,

जमिनीत मुरून ते एक जीवन देतात.

परोपकारी भावना दिसते त्यांच्याठायी

फोफावत गवत त्यांच्या ह्या जाणीवेपायी.

☆

© सुश्री अर्चना गादीकर निकारंगे 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री नंदकुमार पंडित वडेर

 प्रतिमेच्या पलिकडले 

☆ “ भुरूभुरू पाऊस, गरमागरम काॅफी आणि तो…” ☆ श्री नंदकुमार पंडित वडेर ☆

तसंही तुझ्या बोलण्याला धरबंध काही असतो का…

घटकेत एक बोलतोस तर घटकेत दुसरचं सांगतोस..

वर सांगतोस मी काय म्हणतोय ते समजतंय का तुला…

मी एकशे ऐंशी कोनात फक्त मान वळवते.. आणि तुला विचारते याचा अर्थ समजलाच असेल की तुला… तुला माझा राग येतो… नि म्हणतो हि काय चेष्टा आहे.. साधं हो कि नाही हे सांगताही येऊ नये तुला.. माणसानं समजावं तरी काय?..

कळलं की नाही कळलं…

अगदी हेच हेच होतं माझं तू जेव्हा घटकेत कधी हे तर पुढच्या घटकेत कधी ते… कसं समजून घ्यावं रे माणसानं… जेव्हा दोन अगदी विरुद्ध टोकाच्या गोष्टी एकाच वाक्यात येतात तेव्हा… मग इतकाच समज होतो माझा तुझाच काहीतरी गोंधळ उडालाय आणि त्यात तू पुरता अडकलायस… तुझं तुला तरी नीट कळलं आहे कि नाही कुणास ठाऊक…. आडातच नाही तर….

आताचीच गोष्ट घे… बाहेर पावसाच्या हलक्या हलक्या सरी पडत आहे… आणि आपण दोघे कोपऱ्यावरच्या कॅफेच्या व्हरांड्यात गरम गरम काॅफीचा मग हाती धरून… टी. एलिएडसच्या कवितेवर बोलत बसलोय… नव्हे नव्हे मी बोलतेय आणि तू ऐकतोस आहेस… निदान तसं तुझे कान माझ्याकडे आहेत म्हणून मला तसं वाटतं… आणि तुझे डोळे मात्र बाहेर पडणाऱ्या पावसावर खिळलेत… माझ्या नजरेतून ते काही सुटलेलं नसतं… पण यावरची गंमत म्हणजे तुझं मनं… ते तर काॅफी, कॅफे, मी आणि तो पाऊस या सगळ्याची क्षणभरच दखल घेतं नि पसार झालेलं असतं… अगदी तुझ्याही नकळत आणि मला ते जाणवतं तुझ्या बोलण्यावरून… तू बोलत जातोस…

… खरंच आता या पावसात मनसोक्त भिजावं अगदी मनमुराद.. वयं विसरून तु आणि मी.. किती मजा येईल… आता पावसाची एक सर आपल्या टेबलकडे वळते आणि तू बोलतोस अशात एक कोवळं उन पडावं.. श्रावणमासा सारखं… उन पावसाचा खेळ इंद्रधनुष्यात बघायला मिळावा… पाऊस थबकतो आणि काळ्या ढगाच्या रघाआडून सूर्य आळसावून डोकं बाहेर काढत आपले डोळे किलंकिले करत किरणांची उघडझाप करू लागतो… पावसाच्या सरीत मी अल्लड नवतरुणी सारखी लाजेने चूर चूर होऊन इंद्रधनू सारखी गोरी मोरी तुला दिसते तेव्हा.. तू पुढे बोलतोस अशा वेळी एक वाऱ्याची थंडगार झुळूक यावी आणि तिने या पावसाच्या सरी वर सरी पडत राहणाऱ्या या नव तरुणीच्या अंग कांती वर हलकासा शिरशिरीचा काटा फुलून यावा… तो तिच्या अंगोपांगाला लपटलेला पदर देखिल वाऱ्याच्या झुळकेवर थरथरत पसरून जावा… अगदी ते तसेच चित्र उभं राहतं तुझ्या नजरेसमोर आणि तू बोलतोस… यावेळी मग हातात असावा काॅफीचा मग… सोबत असावी कवितावेडी मैत्रीण.. टी. एलिएडसची कविता वाचत… इतकं रोमॅन्टिक वातावरणात असेल तर… तारूण्यचा बहर कधीच संपू नये असं का बरं वाटणार नाही… कारण तेच तर रसिक असतं मन… अक्षर, अमर्यादित असल्यासारखे…. बाकी सगळ्यांना मर्यादा असतात.. पाऊस, वारा, ऊन, तन.. सगळं सगळं कधी तरी थांबतच असतं….

तू असाच वाहत वाहत जात असतोस.. आणि मी तुला म्हणते

तसंही तुझ्या बोलण्याला धरबंध काही असतो का…

घटकेत एक बोलतोस तर घटकेत दुसरचं सांगतोस..

वर सांगतोस मी काय म्हणतोय ते समजतंय का तुला…

आणि मी वेडी कवीता तुझ्या बोलण्याच्या मतितार्थाला शब्दांच्या जंजाळात अडकवू पाहते… काही बोलले शब्द हाती सापडतात तर काही तसेच बरेचसे सटकतात… मी फक्त तेव्हा

मी एकशे ऐंशी कोनात फक्त मान वळवते.. आणि.. आणि….

©  नंदकुमार पंडित वडेर

विश्रामबाग, सांगली

मोबाईल-99209 78470 ईमेल –[email protected]

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ कल्याणी केळकर बापट

 विविधा 

☆ राजधानी दिल्ली… ☆ सौ कल्याणी केळकर बापट ☆

आपला संपूर्ण भारत हा त्याच्या वैविध्यपू्ण वैशिष्ट्यांनी समृध्द आहे. संपूर्ण भारतातील वेगवेगळा प्रांत हा त्याच्या निरनिराळ्या उपलब्धते मुळे प्रसिद्धीस पावलेला आहे. ह्यामध्ये त्या त्या प्रांताची वैशिष्ट्ये हा तो प्रांत किती समृद्ध आहे हे दर्शवून देतात. ह्यामध्ये त्या भागाला लाभलेले नैसर्गिक सौंदर्य, पोषक हवामान, खानपान आणि राहणीमानातील समृध्दी ह्यांचा समावेश असतो.

ह्या प्रांतापैकीच एक प्रांत बंगाल. बंगालचे नाव घेताच डोळ्यांसमोर उभा राहतो तेथील नवरात्र उत्सव, लाभलेला सागरकिनारा, त्यामुळे मत्स्यप्रेमी मंडळींचा तृप्त होणारा जठराग्नी, ओल्या नारळाच्या भरपूर वापरामुळे तेथील ललनांना लाभणार विपुल केशसंभार, माशांच्या सेवनाने लाभलेले सुंदर डोळे, आणि ह्याचा परिपाक म्हणजे मिष्टान्न प्रेमीची तृप्ती करणारा तो पाकात बुडलेला भलामोठा रसगुल्ला, बायकांचा विक पॉइंट असणाऱ्या कलकत्ता साड्या, आणि अजुन बरेच काहीतरी.

आता हे कलकत्ता वर्णन अजुन एका गोष्टीची आठवण करून देतं ती म्हणजे ब्रिटिश काळात भारताची राजधानी ही पण कलकत्ताच होती. आजच्या तारखेला म्हणजे 12 डिसेंबर 1911 साली भारताची राजधानी कलकत्ता ऐवजी दिल्ली करण्याचा ऐतिहासिक निर्णय घेण्यात आला. मात्र त्याची कागदोपत्री अंमलबजवणी नंतर झाली.

भारताची राजधानी असलेल्या नवी दिल्लीचा पाया तत्कालीन सम्राट जॉर्ज पाचवा यांच्या द्वारे रचण्यात आला. दिल्लीला भारताची राजधानी करण्याचा प्रस्ताव 1911 च्या दिल्ली दरबार कार्यक्रमात ठेवण्यात आला होता. शहराची वास्तुकला आणि नियोजन दोन ब्रिटिश आर्किटेक्ट सर हर्बर्ट बेकर आणि सर एडविन लुटियन यांच्याद्वारे बनविण्यात आली आहे. 13 फेब्रुवारी 1931 रोजी व्हाईसरॉय लॉर्ड इर्विन यांनी दिल्लीचे देशाची राजधानी म्हणून उद्घाटन केले. तेव्हापासून नवी दिल्ली सरकारचे केंद्र बनली आणि देश चालविण्यासाठी आवश्यक सर्व शाखा दिल्लीमध्ये आहेत.

भारताची राजधानी दिल्ली होण्यापूर्वी 1911 पर्यंत कोलकत्ता ही देशाची राजधानी होती. तसेच दिल्ली यापूर्वी भारतावर राज्य केलेल्या अनेक साम्राज्यांचे आर्थिक आणि राजकीय केंद्र होते. यापैकी काही उत्तम उदाहरणे म्हणजे दिल्ली सल्तनत मधील मुघलांच्या कारकीर्दीची. ब्रिटिश भारतात आल्यानंतर बर्‍याच गोष्टी बदलल्या. 1900 च्या सुरुवातीच्या काळात ब्रिटीश प्रशासनाने भारतीय साम्राज्याची राजधानी कलकत्ताहून दिल्लीला हलविण्याचा विचार केला.

राजधानी हलवण्यामागील मुख्य कारण म्हणजे दिल्लीचे स्थान. कोलकत्ता हे देशाच्या पूर्वेकडील किनारपट्टी भागात होते, तर दिल्ली उत्तरेकडील भागात होती. ब्रिटीश सरकारच्या म्हणण्यानुसार, दिल्लीहून राज्य करणे सोपे आणि सोयीचे होते.

हा प्रस्ताव ब्रिटीश राजांनी मान्य केला आणि त्यानंतर 12 डिसेंबर 1911 रोजी दिल्ली दरबार दरम्यान तत्कालीन शासक जॉर्ज पंचम यांनी क्वीन मेरी बरोबर जाहीर केले की कोलकाता येथून भारताची राजधानी दिल्लीत हलविण्यात येईल. या घोषणेबरोबरच किंग्जवे कॅम्पच्या कोरोनेशन पार्कचे शिलान्यासही करण्यात आले. ते व्हायसरॉय यांचे निवासस्थान होते.

15 ऑगस्ट 1947 ला भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर भारत सरकारने राजधानी म्हणून दुसऱ्या शहराचा विचारही केला नाही. कारण, तोपर्यंत नवी दिल्लीचा विस्तार अनेक पटीने झाला होता वेगाने विकास होत होता. स्वातंत्र्यानंतर, दिल्ली नवीन राष्ट्राची राजधानी बनली. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर तीचे महत्त्व अनेक पटींनी वाढले आणि दिल्ली आता देशाची राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक राजधानी बनली आहे.

तसही भारताची राजधानी कलकत्त्या हून दिल्ली ला हलविण्यामागे अजुन एक प्रमुख कारण म्हणजे बंगालच्या फाळणी नंतर कलकत्त्यातील राजकीय, सामाजिक वातावरण एकदम ढवळून निघाले होते, प्रचंड अस्थिरता आली होती.

चिरायू भारताच्या दृष्टीने राजधानी हलविण्याचा निर्णय एकदम मोलाचा ठरला ह्यात तिळमात्रही शंका नाही.

©  सौ.कल्याणी केळकर बापट

9604947256

बडनेरा, अमरावती

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ.उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ.मंजुषा मुळे/सौ.गौरी गाडेकर≈

C\O श्री मंदार पुरी, पहिला मजला, दत्तप्रेरणा बिल्डिंग, शिंदे नगर जुनी सांगवी, पुणे ४११०२७

+९१ ८९७५३ १२०५९  https://www.facebook.com/majhyaoli/

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ राधिका -माजगावकर- पंडित

 मनमंजुषेतून 

☆ ‘माझी शिदोरी…’ भाग-१२ ☆ सौ राधिका -माजगावकर- पंडित ☆

बाळसेदार पुणे..

रोज सकाळी सुस्नात होऊन, तुळशीपुढे दिवा लावून, सुबकशी रांगोळी काढून, हातात हळदी कुंकवाची कुयरी सावरत सुवासिनी, श्री जोगेश्वरी दर्शन घेऊन मगच स्वयंपाकाला पदर बांधायच्या. वारांप्रमाणे वेळ काढून एखादी उत्साही गृहिणी समोरच्या बोळातून बेलबागेकडे प्रस्थान ठेवायची. आमच्या हातात आईच्या पदराचे टोक असायचं. आई भगवान विष्णूच दर्शन घ्यायला सभा मंडपात शिरली की आईच्या पदराचं टोक सोडून आमचा मोर्चा मोराकडे वळायचा. खिडकीवजा जागेत दोन मोर पिसारा फुलवित दिमाखात फिरायचे. आम्ही मोरपिसांचे मोहक रंग आणि पिसाऱ्यावरची पिसं मोजत असतांना मोर आपला पिसांचा पसारा आवरता घ्यायचा. आणि मग मनांत खट्टू होऊन आम्ही मागे वळायचो.

तर काय ! आनंदाने आणि सुगंधाने वेडच लागायचं. पानोपान फुलांनी डंवरलेल्या झाडांनी, बकुळीचा सडा शिंपलेला असायचा. अगदी ‘अनंत हस्ते कमलावराने देता किती घेशिल दो कराने, ‘अशी स्थिती व्हायची आमची. इवल्याश्या मोहक फुलांचा गजरा मग लांब सडक वेणीवर रुळायचा. अलगद पावलं टाकली तरी नाजूक फुलं पायाखाली चिरडली जायची. नाजूक फुलांना आपण दुखावलं तर नाही ना?असं बालमनात यायचं. बिच्चारी फुलं ! रडता रडता हसून म्हणायची, “अगं चुकून तू आमच्यावर पाय दिलास, तरी मी तुझ्या पायांना सुगंधचं देईन हो !

देवळाच्या पायरीवर बसलेल्या आईला आम्ही विचारलं, ” आई इथे मोर आहेत म्हणून या देवळाला मोरबाग का नाही गं म्हणत? बेलबाग काय नाव दिलंय. ? आई बेलबागेचं गुपित सांगायची, ” हे भगवान श्री विष्णूंचं मंदिर आहे. इथे पूर्वी बेलाचं बन होतं. फडणवीसांचं आहे हे मंदिर. इथे शंकराची पिंड असून खंडोबाचे नवरात्र पेशवे काळातही साजरं व्हायचं. तुळशीबागेत पूर्वी खूप तुळशी म्हणून ती तुळशीबाग. हल्लीचं एरंडवणा पार्क आहे ना ! तिथे खूप म्हणजे खूपच एरंडाची झाड होती अगदी सूर्यकिरणांनाही जमिनीवर प्रवेश नव्हता. एरंडबन म्हणून त्याचं नाव.. अपभ्रंश होऊन पडलं एरंडवणा पार्क. रस्त्याने येतानाही नावांची गंमत सांगून आई आम्हाला हसवायची. प्रवचन कीर्तन असेल तर ते ऐकायला ति. नानांबरोबर

(माझे वडील आम्ही पंत सचिव पिछाडीने रामेश्वर चौकातून, बाहुलीच्या हौदा कडून, भाऊ महाराज बोळ ओलांडून, गणपती चौकातून नू. म. वि. हायस्कूलवरून श्री जोगेश्वरीकडे यायचो. ऐकून दमलात ना पण चालताना आम्ही काही दमत नव्हतो बरं का ! 

गुरुवारी प्रसादासाठी हमखास, घोडक्यांची सातारी कंदी पेढ्याची पुडी घेतली जायची. तिथल्याच ‘काका कुवा’ मेन्शन ह्या विचित्र नावांनी आम्ही बुचकळ्यात पडायचो. वाटेत गणपती चौकाकडून घरी येताना शितळादेवीचा छोटासा पार लागायचा. कधीकधी बाळाला देवीपुढे ठेवून एखादी बाळंतीण बारावीची पूजा करताना दिसायची. तेला तुपानी मॉलिश केलेल्या न्हाऊनमाखून सतेज झालेल्या बाळंतपणाला माहेरी आलेल्या माझ्या बहिणी, बाळांना, माझ्या भाच्यांना देवीच्या ओटीत घालून बाराविची पूजा करायच्या, तेव्हां त्या अगदी तुकतुकीत छान दिसायच्या. नवलाईची गोष्ट म्हणजे घरी मऊशार गुबगुबीत गादीवर दुपट्यात गुंडाळलेली, पाळण्यात घातल्यावर किंचाळून किंचाळून रडणारी आमची भाचरं सितळा देवीच्या पायाशी, नुसत्या पातळ दुपट्यावर इतकी शांत कशी काय झोपतात? नवलच होतं बाई! कदाचित सितळा आईचा आशीर्वादाचा हात त्यांच्या अंगावरून फिरत असावा. गोवर कांजीण्यांची साथ आली की नंतर उतारा म्हणून दहिभाताच्या सितळा देवी पुढे मुदी वर मुदी पडायचा. तिथली व्यवस्था बघणाऱ्या आजी अगदी गोल गरगरीत होत्या. इतक्या की त्यांना उठता बसता मुश्किल व्हायचं, एकीनी आगाऊपणा करून त्यांना विचारलं होतं “आजी हा सगळा दहीभात तुम्ही खाता का? आयांनी हाताला काढलेला चिमटा आणि वटारलेले डोळे पाहून आम्ही तिथून पळ काढायचो ‘आगाऊ ते बालपण ‘ दुसरं काय ! 

पाराच्या शेजारी वि. वि. बोकील हे प्रसिद्ध लेखक राह्यचे. त्यांच्याकडे बघतांना आमच्या डोळ्यात कमालीचा आदर आणि कुतूहल असायचं. त्यांच्या मुलीला चंचलाला आम्ही पुन्हा पुन्हा नवलाईने विचारत होतो “, ए तुझे बाबा ग्रेट आहेत गं, एवढं सगळं कधी लिहितात ? दिवसा की रात्री? शाई पेननी, की बोरुनी? ( बांबू पासून टोकदार केलेल लाकडी पेनच म्हणावं लागेल त्याला) एवढं सगळं कसं बाई सुचतं तुझ्या बाबांना? साधा पेपर लिहिताना मानपाठ एक होते आमची. शेवटी शेवटी तर कोंबडीचे पाय बदकाला आणि बदकाचे पाय कोंबडीला असे अक्षर वाचताना सर चरफडत गोल गोल भोपळा देतात. ” कारण पेपर लिहिताना अक्षरांचा कशाचा कशाला मेळच नसायचा, त्यामुळे सतत लिहिणारे वि. वि. बोकील आम्हाला जगातले एकमेव महान लेखक वाटायचे.

आमची भाचे कंपनी मोठी होत होती. विश्रामबागवाड्याजवळच्या सेवासदनच्या भिंतीवर( हल्लीच चितळे बंधू दुकान, )सध्या इथली मिठाई, करंजी, समोसे, वडा खाऊन गिऱ्हाईक गोलमटोल होतात, पण तेव्हां त्या भिंतीवर किती तरी दिवस डोंगरे बालामृतची गुटगुटीत बाळाची जाहिरात झळकली होती. ती जाहिरात बघून प्रत्येक आईला वाटायचं माझं बाळ अगदी अस्स अस्सच व्हायला हवं ग बाई, ‘.. मग काय मोहिमेवर निघाल्यासारखी डोंगरे बालामृतची बघता बघता भरपूर खरेदी व्हायची. सगळी बाळं गोंडस, गोपाळकृष्ण दिसायची. आणि मग काय ! सगळं पुणचं बाळसेदार व्हायचं.

बरं का मंडळी म्हणूनच त्यावेळची पिढी अजूनही भक्कम आहे. आणि हो हेच आहे त्या पिढीच्या आरोग्याचे गमक. जोडीला गाईच्या दुधातून पाजलेली जायफळ मायफळ मुरडशिंग हळकुंड इत्यादी नैसर्गिक संपत्तीची अगदी मोजून वेढे दिलेली बाळगुटी असायचीच. मग ते गोजिरवाणं गोंडस पुणं आणखीनच बाळसेदार दिसायचं.

– क्रमशः भाग १२.

© सौ राधिका -माजगावकर- पंडित

पुणे – 51  

मो. 8451027554

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. मंजुषा सुनीत मुळे

 मनमंजुषेतून 

☆ उद्धरली कोटी कुळे… लेखक : श्री श्रीनिवास बेलसरे ☆ प्रस्तुती – सौ. मंजुषा सुनीत मुळे ☆

सुमारे ३५/४० वर्षापूर्वीची ही आठवण. औरंगाबाद एम. आय. डी. सी. च्या स्टाफ-क्वार्टर्स स्टेशनजवळच्या औद्योगिक क्षेत्रातच होत्या. त्याकाळी स्वत:चे घर असणे ही गोष्ट दुरापास्तच होती. क्वचित सेवानिवृत्तीनंतर ती शक्य होत असे. त्यामुळे बहुतेक कर्मचारी क्वार्टर्समध्येच राहत. या कॉलनीच्या मागेच एकनाथनगर हा भाग होता.

एकनाथनगर आणि कॉलनीदरम्यानच्या मैदानात हळूहळू एक झोपडपट्टी तयार झाली. छोट्याछोट्या झोपड्यांची गरीब वस्ती! तिथे नेहमी काहीतरी चहलपहल सुरु असे. वेगवेगळ्या सणांना लाउडस्पीकरवरून गाणी लावली जात. लाउडस्पीकर लावूनच लग्ने लागत, कॉलनीतील लोकांना घरात बसूनही मांडवात काय काय घडते आहे ते कळायचे. लग्नातील भांडणे, रुसवेफुगवेही सर्वांना ऐकू येत. आहेराच्या रकमाकी लाउडस्पीकरवरून जाहीर होत.

इथेच ६ डिसेम्बर आणि १४ एप्रिलच्या आधी एकदोन दिवसापासून भीमगीते लावली जात. महापरीनिर्वाण दिन बराचसा गांभीर्याने पाळला जायचा. मात्र १४ एप्रिलला मोठ्या सणाचा आनंद, उत्साह, सगळ्या वातावरणात जाणवायचा. त्याकाळी ऐकलेली गाणी अशा दिवसात नेहमी आठवतात. त्यातले छान ठेका असलेले, ‘पहा पहा मंजुळा हा माझ्या भिमरायाचा मळा’ आपोआप गुणगुणले जायचे. ‘भीमराया घे तुझ्या या लेकरांची वंदना’ हे काहीशा गंभीर सुरातले गाणेही सुरेश भटांच्या मनस्वी कवितेमुळे गोडच वाटायचे. त्यातले धृवपद प्रत्येक वेळी एक सुंदर चित्र उभे करायचे. समोर जणू बाबासाहेबांचा पुतळा नसून तेच उभे आहेत आणि स्वच्छ पिवळ्या कफन्या घालून तरुण भिक्कु त्यांना उभे राहून गुरुवंदना देत आहेत असे दृश मनासमोर तरळायचे. या गीतातील- 

‘कोणते आकाश हे, तू आम्हा नेले कुठे,

तू दिलेले पंख हे, पिंजरे गेले कुठे?

या भरा-या आमुच्या, ही पाखरांची वंदना’ 

हे कडवे आले की पुन्हा भटांची चित्रमय शैली अनेक चित्रे मनासमोर उभी करायची. त्यापुढचे कडवे तर अंगावर शहारे आणायचे-

कालचे सारे मुके, आज बोलू लागले,

अन तुझ्या सत्यासवे, शब्द तोलू लागले.

घे वसंता, घे, मनांच्या मोहरांची वंदना..

भटांनी बाबासाहेबांच्या कार्यामुळे घडून आलेल्या बदलाचे फक्त ६ शब्दात किती प्रभावी वर्णन केले होते- “कालचे सारे मुके, आज बोलू लागले, ”! त्याशिवाय बाबासाहेबांना वसंत ऋतूंची उपमा आणि अनुयायांना मोहराची उपमा म्हणजे खास ‘सुरेश भट टच’ होता! एक जण माणसांच्या आयुष्याचे सोने करणारा महामानव तर दुसरा शब्दांचे सोने करणारा परीस!

बहुतेक भीमगीतात बाबासाहेबांनी वंचित समाजाला मिळवून दिलेल्या नव्या जीवनाबद्दलची कृतज्ञता व्यक्त झालेली असते. कधीकधी ती इतकी उत्कट, हृदयातून आलेली, असते की तिचे रुपांतर भक्तीभावनेपर्यंत होते.

भटांच्या गाण्यात त्यांनी केवळ शब्दांनी बाबासाहेबांचे असेच किती भव्य शिल्प उभारले होते, पहा-

तू उभा सूर्यापरी, राहिली कोठे निशा,

एवढे आम्हा कळे, ही तुझी आहे दिशा,

मायबापा घे उद्याच्या अंकुरांची वंदना…

सूर्याच्या नुसत्या दर्शनाने सुप्त बीजातून अंकुर फुटतात ही किती सार्थ प्रतिमा!

असेच एक सुंदर भीमगीत लिहिणा-या महान कवीशी माझा अगदी जवळून परिचय होणार होता हे मला तेंव्हा ठाऊक नव्हते. त्यानंतर बरोबर १५वर्षांनी मी त्या कवीच्या घरी राहिलो, त्यांच्याबरोबर जेवण केले आणि नाशिकच्या मुक्त विद्यापीठात मुलाखतीला गेलो. यामागे होते आमच्या औरंगाबादच्या सरस्वती भुवन महाविद्यालयातील कवी आणि विचारवंत असलेले माझे मित्र प्रा. ऋषिकेश कांबळे! त्यांनीच मला विद्यापीठाचे बोलावणे आले तेंव्हा रहायची व्यवस्था व्हावी म्हणून चिठ्ठी देवून वामनदादांकडे पाठवले होते.

‘चल ग हरिणी तुरु तुरु, चिमण्या उडती भुरू’ ‘ह्यो ह्यो ह्यो पाहुणा, सखूचा मेहुणा’ ‘सांगत्ये ऐका’ या सिनेमातील ‘सांगा या वेडीला, माझ्या गुलछाडीला, हिच्यासाठी आलो मी सासुरवाडीला’ यासारखी लोकप्रिय गाणी किंवा

‘नदीच्या पल्याड बाई झाडी लई दाट,

तिथूनच जाई माझ्या माहेरची वाट’

सारखे मधुर भावगीत लिहिणारे दादा एका झोपडपट्टीवजा वस्तीत पत्र्याच्या घरात, राहत. तेच ‘उद्धरली कोटी कुळे, भीमा तुझ्या जन्मामुळे’चे कवी आहेत हे मला माहित नव्हते. श्रावण यशवंते यांनी गायलेले त्या गाण्याने बाबासाहेबांच्या आयुष्याचे संपूर्ण फलित चार कडव्यात मांडले!

उद्धरली कोटी कुळे भीमा तुझ्या जन्मामुळे,

एक ज्ञान ज्योतीने कोटी कोटी ज्योती,

तळपतात तेजाने तुझ्या धरतीवरती,

अंधार दूर तो पळे, भीमा तुझ्या जन्मामुळे.

मुळात लोकशाहीर असल्याने वामनदादांच्या प्रत्येक रचनेत गेयता आणि ठेका आपोआप यायचा. त्यांनी केलेले वर्णन इतके यथार्थ, आणि तरीही काव्यमय होते की ज्याचे नाव ते!

जखडबंद पायातील साखळदंड,

तडातड तुटले तू ठोकताच दंड,

झाले गुलाम मोकळे, भीमा तुझ्या जन्मामुळे…

“झाले गुलाम मोकळे, भीमा तुझ्या जन्मामुळे” ही ओळ ऐकताना आपोआपच डोळे ओलावत. बाबासाहेबांच्यापूर्वी केवढ्यातरी समुदायाला कोणतेच अधिकार नव्हते. साधे माणूस म्हणून जगणेही नशिबी नव्हते. जातीयता आणि भेदाभेदाची कीड लागलेल्या समाजवृक्षाला बाबासाहेबांनी स्वच्छ केले, शुद्ध केले, त्याला पुन्हा नवी पालवी आणवली आणि समतेची, प्रगतीची, गोड फळे सर्वांना चाखायला दिली. हे सगळे दादा किती कमी शब्दात सांगतात पहा-

कुजे वृक्ष तैसाच होता समाज,

हिरवीहिरवी पाने अन तयालाच आज.

अमृताची आली फळे, भीमा तुझ्या जन्मामुळे..

अभंगात संत जसे शेवटच्या ओळीत आपले नाव टाकत, उर्दू शायर शेवटची ओळ स्वत:लाच उद्देशून लिहित, तसे दादाही त्यांचे नाव गाण्यात चपखलपणे गुंफत-

काल कवडीमोल जिणे वामनचे होते,

आज जुळे जगताशी प्रेमाचे नाते,

बुद्धाकडे जग हे वळे, भीमा तुझ्या जन्मामुळे..

बाबासाहेबांनी दिलेल्या घटनेच्या आधारे आपण प्रगतीच्या दिशेने केवढेतरी अंतर कापले आहे. तरीही परस्पर-सामंजस्याच्या अभावाच्या पार्श्वभूमीवर वामनदादांची ही ओळ- ‘आज जुळे जगताशी प्रेमाचे नाते’ विचार करायला लावते. युद्धाच्या छायेत वावरणारे आजचे जग पाहता ‘बुद्धाकडे जग हे वळे, भीमातुझ्या जन्मामुळे’ ही ओळ महत्वाची ठरते. जुनी गाणी आजही केवढा सकारात्मक, रचनात्मक संदेश घेऊ उभी आहेत. आपण तो किती स्वीकारतो हाच खरा प्रश्न आहे.

☆

लेखक : श्री श्रीनिवास बेलसरे.

 ७२०८६३३००

प्रस्तुती – सौ. मंजुषा सुनीत मुळे

 इंद्रधनुष्य 

☆ मोक्षदा एकादशी असूनही.. ? — लेखक – ॲड. रमेश दिनानाथ जोशी ☆ प्रस्तुती – श्री अनंत केळकर ☆

आज मार्गशीर्ष महिन्यातील शुद्ध एकादशी म्हणजे मोक्षदा एकादशी आहे. तरीही पंढरीमध्ये भक्तांची गर्दी का नाही? तर त्याचे कारण आहे की मार्गशीर्ष महिन्यात पांडुरंग हा गोपाळपूर जवळील विष्णू पदावरती विराजमान आहे.

त्याची माहिती घेण्याचा प्रयत्न करूया…..

२६ नोव्हेंबरला कार्तिक वद्य एकादशी म्हणजे आळंदी एकादशी झाली.

या एकादशीला आळंदी एकादशी म्हणण्याचे कारण म्हणजे ज्ञानेश्वर माऊलींनी समाधी मध्ये लिन होण्याचे निश्चित केले होते. त्यामुळे सर्व भागवत भक्त वारकरी मंडळी यांनी एकच आळंदीकडे धाव घेतली होती. लाडक्या भक्ताचा निश्चय समजल्याने प्रत्यक्ष पांडुरंगाने देखील आळंदी कडे धाव घेतली होती. त्यामुळे कार्तिक वद्य एकादशीला म्हणजे आळंदी एकादशीला लाखो वारकरी भक्त आळंदी मध्ये दर्शनासाठी उपस्थित आजही असतात. त्यानंतर एक दिवसाचे अंतराने कार्तिक वद्य त्रयोदशीला ज्ञानेश्वर माऊली यांचा संजीवन समाधी सोहळा होत असतो. लाखो भागवत भक्तांच्या वारकऱ्यांच्या डोळ्यात अश्रूंचां महापुर असतो. माऊली शिवाय दुसरा शब्द कानावर पडत नाही. आज जर आपल्या मनाची इतकी उलघाल होत असेल तर प्रत्यक्ष माऊलींनी समाधी घेताना त्या वेळची परिस्थिती कशी असेल ? काय असेल लहान बंधू सोपान याच्या मनाची अवस्था ? काय असेल त्या मुक्ताईची मनाची अवस्था ? 

निवृत्तीनाथ मात्र स्थितप्रज्ञ आणि गुरूच्या भूमिकेत असल्याने धीर गंभीर शांत होते समाधी घेण्यासाठी माऊलींनी गुहेत प्रवेश केल्यावर निवृत्तीनाथ दादांनी हाताला धरून माऊलींना आसनावर बसविले, कोण होते त्यावेळी साक्षीला तर प्रत्यक्ष पांडुरंग च, अन्य कोणी नव्हते. बाहेर येऊन गुहेचा दरवाजा मोठ्या दगडी शिळेने बंद करताना मात्र मुक्ताईने मात्र हंबरडा फोडून एकच आर्त किंकाळी मारली होती. त्या वेळचाच अभंग म्हणजे ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा हा होय. लाडक्या भक्ताने म्हणजे माऊलींनी समाधी घेतल्याने प्रत्यक्ष पांडुरंगाला देखील विरह सहन झाला नाही आणि त्यांनी पंढरी सोडली आणि भीमा नदीच्या तीरावर गोपाळपूर येथे विष्णू पदावर जाऊन मन शांत करण्याचा प्रयत्न म्हणून एक महिना वास्तव्य केले. म्हणून मार्गशीर्ष महिन्यात पांडुरंग पंढरपूर मध्ये नसून विष्णू पदावर वास्तव्यास असतो, म्हणून तिथे सर्व भक्त मंडळी दर्शनासाठी रांग लावतात.

गोपाळपूरलाच बाल गोपाळांचा मेळा जमवून गुरे राखताना तिथेच भक्तासह घरच्या जेवणाचा अंगत पंगत करून गोपाळकाला करून देवाने प्रसाद ग्रहण केला होता, त्याची आठवण म्हणून आजही विष्णू पदावर घरचे डबे घेऊन जाऊन सामुदायिक एकत्र बसून प्रसाद घेण्याची परंपरा भक्ताकडून पाळली जाते. विष्णुपदावर नदी काठाला घाटावर पायऱ्या उतरताना संत सखुला जिथे सुळावर देण्याचा प्रयत्न झाला आणि त्या सुळा चे पाणी झाले अशी आख्यायिका आहे, ती जागा तिथे आहे. तर जवळच गोपाळपूरला संत जनाबाईचा संसार आहे. जनाबाईंनी पांडुरंगाबरोबर दळण दळलेले दगडी जाते आणि हांड्यामध्ये विरजण घुसळलेले रवी वगैरे दाखवली जाते. विष्णू पदावर नदीपात्रामध्ये छोटेसे नारद मंदिर देखील आहे.

आळंदी म्हणजे इंद्रायणी काठी वसलेली अलंकापुरी होय.

ज्ञानेश्वर माऊली यांचा काळ १२ व्या शतकातला. तर संत एकनाथ महाराज यांचा काळ सतराव्या शतकातला. देवत्वाला पोहोचलेली आणि देवाशी संधान समक्ष बांधलेली अशी ही संत मंडळी. १२ व्या शतकात माऊलींनी समाधी घेतल्यानंतर गुहेच्या वरती असणाऱ्या अजान वृक्षाची मुळे गुहेमध्ये जाऊन माऊलींच्या शरीराला आणि गळ्याला गुंडाळल्यासारखी झाली होती, त्यामुळे माऊलींना त्रास होत होता, पण सांगणार कोणाला ? आणि समजणार कोणाला ? प्रत्येक प्राणीमात्रामध्ये आणि वनस्पतीमध्ये सुद्धा जीव असतो असे आपला धर्म सांगतो. साहजिकच अजानवृक्षाच्या मुळांना देखील माऊलींच्या आकर्षणाने मोह आवरला नसणार आहे. माऊलींनी संत एकनाथ महाराजांच्या कानावर ही गोष्ट आंतरज्ञानाने घातली असावी. त्यामुळे संत एकनाथ महाराज यांनी माऊलीच्या समाधीच्या गुहेवरील शिळा बाजूला करून त्या अजानवृक्षांच्या सर्व मुळांना बाजूला केले होते अशी देखील आख्यायिका आहे. असे ऐकले आहे. जाणकारांनी यावर प्रकाश टाकावा. देवावरती ज्यांची आढळ श्रद्धा आहे त्यांना निश्चित प्रचिती येत असते.

ज्यांची श्रद्धा आहे त्यांनी माऊलीचे दर्शन घ्यावे. ज्यांची श्रद्धा नाही त्यांना आमचा अजिबात आग्रह नाही. त्यांनी तिकडे फिरकू देखील नये.

माऊलींना त्यांच्या २१ वर्षाच्या आयुष्यामध्ये खूप लोकांनी त्रास दिला, यातना सोसाव्या लागल्या. तरी देखील त्यांनी कोणालाही दोष दिला नाही. ज्ञानेश्वरी हा जगाच्या अंतापर्यंत मानव धर्माला मार्गदर्शन करेल असा ग्रंथ लिहून ठेवला आहे. ज्ञानेश्वरी ग्रंथ ज्या खांबाला टेकून माउलींनी लिहिला आहे त्या दगडी खांबाचे देखील नेवासा येथे मंदिर बांधले आहे.

जप तप साधना करणे हे जसे परमेश्वर प्राप्तीचे साधन आहे, तसेच सर्वसामान्य भक्तांच्यासाठी वारकरी संप्रदायामध्ये ज्ञानोबा तुकाराम किंवा बोलीभाषेत ग्यानबा तुकाराम हा मंत्र म्हणजे देवापर्यंत जाण्यासाठीचा जवळचा मार्ग म्हणजे शॉर्टकट आहे असे समजण्यास हरकत नाही. देव हा भावाचा भुकेला आहे. नियत साफ ठेवा, भावना पवित्र ठेवा, म्हणजे प्रत्यक्ष पांडुरंग तुमच्याजवळ हजर आहे.

आळंदीला बऱ्याच वेळा जाऊन माऊलीचे समाधीचे दर्शन घेतले आहे, तसेच नेवासा येथील त्या पवित्र खांबाचे देखील दर्शन घेतले आहे. आषाढी आणि कार्तिकी वारीसाठी पालख्या येत असतात. कोणालाही आमंत्रण नसते, सांगावे लागत नाही, तरी देखील आषाढी वारीसाठी माऊलीच्या पालखी बरोबर दरवर्षी लाखोच्या संख्येने वारकरी वाढतच आहेत.

जो जे वांच्छील तो ते लाहो प्राणीजात !

असे फक्त पसायदानामध्ये ज्ञानेश्वर माऊलीच देवाकडे सर्व प्राणीमात्रासाठी प्रार्थना करून मागणी मागू शकतात. असा हा आपला भागवत धर्म जगामध्ये श्रेष्ठ आहे.

ज्ञानेश्वरी मधील प्रत्येक ओवीला शास्त्र आधार आहे.

‘ज्ञानाचा सागर सखा माझा ज्ञानेश्वर’

अशी संत मंडळी उगीच गोडवे गात नाहीत.

ज्ञानेश्वरी हा पवित्र ग्रंथ घरी आणून पारायण जरी जमले नाही तरी निदान रोज एक तरी ओवी वाचून पुण्यसंचय करावा, आयुष्याचे सार्थक होईल.

जय हरी माऊली !

लेखक : ॲड. रमेश दिनानाथ जोशी

मंगळवेढा, मो. नं. ८२७५५०६०५०

प्रस्तुती – श्री अनंत केळकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈