सकाळी सकाळी मोबाईल उघडला. कुठल्या तरी ग्रुप वर एका प्रसिद्ध मंदिरातील देवीचा फोटो आला होता. देवीला सुंदर पिवळ्या धमक रंगाची.. सोनेरी काठाची साडी नेसवलेली होती. त्यावरुन मला समजलं..
‘आजचा रंग पिवळा’
नवरात्रीचे नऊ रंग.. जिकडे पहावं तिकडे आज पिवळा रंग दिसणार. मोबाईल बघुन झाला.. सहज खिडकीबाहेर नजर टाकली. एक आजीबाई छान शुचिर्भूत होऊन काठी टेकत देवीच्या दर्शनासाठी निघाल्या होत्या. नववारी पातळात.. हो पिवळंच होतं ते. त्या आजींनी पण आता हा बदल स्विकारला होता. आज अगदी दुपट्या मधलं तान्हं बाळ देखील आज पिवळ्या झबल्यात दिसेल.
कुठल्या तरी वर्तमानपत्राने आवाहन केले.. आणि ही प्रथा सुरु झाली. हो.. प्रथाच. कोणी काहीही म्हटले.. कितीही विरोध केला.. टिका केली तरीही ही प्रथा आता नवरात्रीची परंपरा म्हणूनच ओळखली जाणार आहे. सेलीब्रेटींपासुन तर अगदी घरकाम करणाऱ्या स्रियांपर्यंत हे त्या त्या रंगांचं आकर्षण पसरलं आहे. परवाचीच गोष्ट.. परवाचा रंग निळा होता. एक अगदी गरीब.. झोपडीत रहाणारे.. हातावरील काम करणारं कुटुंब देवीच्या दर्शनासाठी आलं होतं. नवर्याने असाच चुरगळलेला, रंग उडालेला निळा टी शर्ट घातला होता. त्याच्या बायकोकडे पुर्ण निळी साडी नसावी. कारण प्राधान्य प्लेन.. गडद निळ्या रंगालाच असतं. तर त्याच्या बायकोने मग अशीच एक साडी निवडली.. त्यात अंतरा अंतरावर निळी फुले होती. त्यांच्या लहानग्याच्या अंगावर पण असाच निळसर आकाशी शर्ट होता.
सुरुवातीला फक्त स्त्रियांसाठी हे आवाहन केले गेले. त्यांनी त्या त्या रंगांच्या साड्या परिधान करून फोटो पाठवावे. कधी कोणाकडे त्या रंगाची साडी नसायची. मग ती त्या रंगाचा सलवार कमीज घालुन फोटो पाठवु लागली. हळुहळु पुरुष वर्ग पण यात सामील झाला. आज दिसेलच.. पिवळ्या रंगाच्या विविध छटांचे शर्टस्.. शर्ट नसेल तर टी शर्ट.. कुर्ते.. झब्बे.
गणपती विसर्जन झाल्यानंतर आठवड्याने या ‘नवरात्रीचे नऊ रंग’ चे वेध लागतात. मोबाईलवल कोणत्या दिवशी कोणता रंग असणार त्यांचं कोष्टक येतं. कोणता रंग कुठल्या वारी असा काही नियम नाही.. पण नवरात्रीतल्या शुक्रवारी मात्र हिरवा रंग ठरलेला असतो. कपाटातील साड्यांच्या आढावा घेतला जातो. त्या त्या रंगांच्या साड्या बाहेर काढल्या जातात. वर्षभर त्यांना हवा.. उजेड ही लागलेला नसतो. मग कुठली साडी ड्रायक्लीनींगला द्यायची.. कुठली साडी फक्त इस्त्रीला द्यायची हे बघितलं जातं. ही लाल साडी.. मागच्या वर्षी नेसलेली.. खुपचं खराब झाली आहे. मग काय?मग तश्याच रंगाची.. पण थोड्या वेगळ्या शेडची साडी धुंडाळली जाते. आणि ती सापडते पण. चला.. या नवरात्रीत या साडीवर काम भागवुन घेऊ.. कुठे नवर्याला खर्चात पाडायचं.. असाही विचार केला जातो.
नवरात्रात सर्व रंगांचे.. सर्व प्रकारचे कपडे पाहायला मिळतील. पण अजुन त्या त्या रंगांच्या जीन्स काही अद्याप पहायला मिळाल्या नाही. तसंच पॅंटस्.. पायजामे.. किंवा धोतरही अजुन पर्यंत विविध रंगांमध्ये फारसे बघायला मिळत नाही.
सोशल मीडियावर या ‘आजचा रंग.. ‘ वर टीका करणारेही बरेच जण आहेत. ही आपली प्रथाच नाही.. हा मार्केटिंगचा फंडा आहे वगैरे वगैरे. पण तरीही कोणीही त्याकडे फारसं लक्ष देत नाही. कारण मुळातच आपल्याला.. म्हणजे भारतीयांना सण उत्सव साजरे करणं.. त्या निमित्ताने नटणं.. सजणं वगैरे गोष्टी आवडतात. आणि या कारणाने अनेक जण नवनवीन खरेदी करतात. अनेकांना रोजगार मिळतो. बाजारपेठेत पैसा फिरतो.
आणि त्याही पलीकडे पाहीले.. तर असं रोजचं वेगवेगळ्या रंगांचं वातावरण नजरेला किती सुखावतं. रोजचं तेच तेच रुटीन.. गर्दी यातुन काहीतरी वेगळं हवं असतंच ना आपल्याला. मग त्यासाठीच तर असतात हे..
उद्या जर कोणी मला म्हटलं की कोहिनूरला हिऱ्याचा दर्जा मिळाला तर?
मराठी भाषा अभिजात आहे की नाही याबाबत संशय होता का ?
ती अभिजात आहे की नाही हे कोणी ठरवलं ? सरकारने?
सरकार केव्हापासून अस्तित्वात आलं…… पंचाहत्तर वर्षांपूर्वी.
मराठी भाषा साधारण अडीच हजार वर्षांपूर्वीची.
अडीच हजार वर्षांपूर्वीच्या भाषेला अभिजाततेचा दर्जा देणा-या सरकारचा दर्जा काय?
तो आमच्या अमृतातेही पैजा जिंकणाऱ्या भाषेपेक्षा मोठा आहे का?
ज्ञानदेवांनी अमृताचा दर्जा दिल्यानंतर या भाषेला आणखी काही मिळावं अशी कशाला अपेक्षा असावी?
कशासाठी आम्ही हा दर्जा मागण्यासाठी रदबदली करत होतो ?
कुसुमाग्रज एकदा म्हणाले होते मराठी भाषा म्हणजे राजभाषेचा सोनेरी मुकुट डोक्यावर चढवून अंगावर लक्तरे गुंडाळून मंत्रालयाच्या दारात कटोरा घेऊन उभी आहे असे वाटते.
मराठी भाषा अभिजातच आहे परंतु तिचं अभिजातत्त्व टिकवण्यासाठी कोणी पुढे येत आहे का?
संस्कृत भाषेला यापूर्वी अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला होता म्हणे! पण ती भाषा आता उरली आहे का?
अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यानंतर ती लोप पावली तरी आम्हाला तिच्याशी घेणं देणं नाही.
आम्हाला फक्त तिला अभिजातत्त्व मिळाल्यानंतर केंद्राकडून जे काही तीन चारशे कोटी रुपये अनुदान मिळणार आहे तेवढ्यातच रस आहे का?
बरं निदान ते अनुदान मिळाल्यानंतर त्या अनुदानातून मराठी शाळा उभाराव्यात, किंवा सध्या चालू असलेल्या मराठी शाळा चिमणी पाखरांनी भरून जाऊन त्या चालू राहाव्यात यासाठी प्रयत्न होणार आहेत का?
अभिजात दर्जा मिळाल्यानंतर महाराष्ट्रामधील सगळ्या शाळात किमान दहावीपर्यंत मराठी शिकणे अनिवार्य होणार आहे काय?
घराघरात, निदान किमान मराठी घरात, हो निदान मराठी घरात तरी मराठी म्हणजे फक्त मराठी बोलली जाणार आहे का?
आमच्या मुलांना पहिलं अक्षर आम्ही ग शिकवणार की ए?
लहानपणी अक्षर ओळखीसाठी जी वाचन प्रक्रिया होते, तेव्हा आमच्या मुलांना आम्ही मराठी पुस्तके आणून देणार का इंग्लिश?
आम्ही मुलांना कॉन्व्हेंट मध्ये का घालतो, आम्ही मुलांना इंग्लिश मीडियम मधून का शिकवतो याचं समर्थन वेगवेगळ्या प्रकारे करणारी अनेक मराठी घरं आहेत. असतील. ती वाढत आहेत आणि वाढत राहतील.
एका हळूहळू लोप पावणाऱ्या आणि पुराणभाषा म्हणून भविष्यात मानली जाऊ शक‌णाऱ्या संस्कृत सदृश्य आणखी एका भाषेला अभिजात दर्जा मिळाल्याबाबत आपण अनंतोत्सव साजरा करूया.
हळूहळू एक एक मराठी शाळा बंद करूया.
घरामध्ये मराठी भाषेत बोलणं आपण विसरून जाऊया.
मित्र मंडळीं मध्ये सुद्धा आपण मराठी भाषेत बोलतो का?
किमान समोर भेटलेला माणूस, अनोळखी माणूस, मराठी आहे हे माहीत असून सुद्धा त्याच्याशी मराठीमध्ये संभाषण करीत नाही.
अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यामुळे मंत्रालयात आणखी एक सर्टिफिकेट फ्रेम मध्ये लागून कुठल्यातरी भिंतीवर अडकवलं गेलं असेल.
फोटो बिटो काढून होतील.
प्रसिद्ध होतील आणि त्याचा उपयोग संपेल.
काही वर्षांनी ते तिथून निघून एखाद्या अडगळीच्या खोलीत पडणार नाही याची खात्री कोण देणार?
बघूया, ही घटना निदान श्रेय वादाच्या लढाईत तरी कुणाच्यातरी उपयोगी पडते का?
सिग्मंड फ्राईड हे व्यवसायाने डॉक्टर होते. रोग्याशी प्रत्यक्ष संबंध आणि स्वतःची शास्त्रीय प्रतिभा वापरल्याने फ्राईड यांना मानवासंबंधी विलक्षण साक्षात्कार झाला. त्यांना मानवाचे एक आगळेच दर्शन घडले. त्यांना असे आढळून आले की, माणसाला होणाऱ्या रोगांपैकी कितीतरी रोग असे असतात की ते दिसतात शारीरिक, पण त्यांचे कारण असते मात्र मनात.
त्यांना असेही आढळून आले की रोग्याचे शरीर निकोप असले तरी मन निकोप नसते. काही विशिष्ट वासना, अत्यंत प्रबळ इच्छा, ह्या ना त्या कारणांनी दाबून-दडपून टाकाव्या लागल्यामुळे शरीरात या विशिष्ट रोगाची निर्मिती करतात आणि बाह्य लक्षणे दिसायला लागतात. ह्याचे कारण मनामध्ये आहे. हे फ्राईडच्या लक्षात आलं. मग त्याने मनाचा अभ्यास केला. मनाचे दोन भाग असतात असे त्यांच्या लक्षात आले. पहिल्या भागाला फ्राईडनी नाव दिले ‘जाणीव युक्त मन’ (Conscious Mind) आणि दुसऱ्याला नाव दिले ‘नेणीवयुक्त मन’ (Subconscious Mind). !
फ्राईड यांना असे आढळून आले की स्वतःच दडवून ठेवलेल्या स्वतःच्याच ज्या वासनांची रोग्यांना जाणीव नसते, त्या वासना-इच्छा या ‘नेणीवयुक्त’ मनात डांबल्या गेलेल्या असतात. वासना किंवा इच्छारुपी या प्रबळ प्रेरणांच्या अंगी प्रचंड शक्ती असते. ही शक्ती अशी जबरदस्तीने डांबली गेल्यामुळे ती ज्ञानतंतुंवर दाब आणून शारीरिक विकृती वा रोग निर्माण करतात. मानवी मनाच्या क्रिया-प्रक्रियांचे अध्ययन करणाऱ्या शास्त्राला आपण “मानसशास्त्र”(Psychology) म्हणतो.
बहुतेकांना वाटतं ‘स्वप्ने ही भविष्य दर्शवितात, ‘ पण फ्राईडच्या मते स्वप्ने ही वस्तुतः भूतकाळ अथवा गतकाळाची निदर्शक असतात. त्यात भविष्य असं नसतंच. स्वप्न म्हणजे दाबलेल्या वासनांचे रुप ! असं ते म्हणतात. स्वप्न या अवस्थेत मनुष्य बेसावध असतो. पण बेशुद्ध नसतो. त्या वेळी त्याच्या ‘मनातले’, त्याच्या ‘नेणीवे’तले विचार बाहेर येत असतात. हाच धागा पकडून फ्राईडने नंतर आपल्या कितीतरी रोग्यांचे निदान हे त्यांचे स्वप्न ऐकून.. त्यांच्या मनात काय चाललंय हे आणि नेमकं काय त्यांच्याशी होत आहे.. हे ठरवून थिअरी तयार केली.. अशा पद्धतीने फ्राईडने स्वप्न आणि त्यांचा आपल्या रोग्याशी असलेला संबंध जोडला जो बऱ्याच अंशी खरा ठरला.
… एखाद्याबद्दल चांगली किंवा वाईट बातमी कळली की आपल्या मेंदूतून एक विशिष्ट प्रकारचा द्राव किंवा डोपामाईन रिलीज करण्यात येते.. जे मनुष्याला आनंद देतं किंवा नर्व्हस करतं.. जसं की रील बघितल्यानंतर जर त्या रिलमध्ये कोणी खाली धपकन पडला.. तर आपल्याला एक प्रकारचा आनंद होतो.. हसायला येतं.. पण ह्या मागे एक विज्ञान आहे.. तो पडला.. म्हणजे त्याला लागलं.. आता तो हालचाल करू शकणार नाही.. आपल्यापेक्षा तो दुर्बळ झाला.. आणि आपण आता त्याच्यापेक्षा कुठेतरी श्रेष्ठ झालो. असं काहीसं मेंदूच्या आतमध्ये माणसाला सुखावणार चालू असतं.. त्यामुळे मनुष्य आनंदी होतो.. ह्यूमन सायकॉलॉजी हा खरोखर अभ्यासाचा विषय आहे.. सिग्मंड फ्राईडने ‘इंटरप्रिटेशन ऑफ ड्रीम्स’मधे स्वप्न हे आपले नसतातच आपल्या सबकॉन्शिअस माईंडमध्ये जे काही साठवून ठेवलेलं असतं त्याच्यावरची तुमची थॉट प्रोसेस ती असते. स्वप्नात जर तुमचे दात पडताना दिसत आहे तर तुमचा कॉन्फिडन्स कमी आहे. असं तो सांगतो. जर तुम्हांला स्वप्नात तुम्ही नग्न अवस्थेत बघताय तर खऱ्या जगामध्ये तुमचा प्रभाव कमी आहे. असा त्याचा अर्थ त्यांनी सांगितला आहे. आपलाच मेंदू आपल्याला पॅरासाईट बनवून वेगवेगळ्या पद्धतीने वागवत असतो.. भीती घालत असतो.. आता मला परवा स्वप्नात दिसले की मी पप्पांना आयफोन गिफ्ट करतोय मला चांगला जॉब लागला आहे.. आता सबकॉन्शिअसमध्ये माझा जॉब आणि आयफोन याचाच विचार चालू असल्याने त्या पद्धतीचे स्वप्न मला पडलं.. सोसायटीमध्ये रिडेव्हलपमेंटचे काम चर्चेत असल्याने बायकोलाही चांगलं तीन रूमचं घर असल्याचं स्वप्न पडलं. त्यामुळे फ्राईडने सांगितलेली स्वप्नाबाबतची थेअरी खरी वाटते.. आधुनिक काळातल्या माणसाची स्वप्न मात्र फार कॉम्प्लिकेटेड झाल्याचे तो बोलतो.. आधी मनुष्य जंगलात राहायचा त्याच्या एवढ्या सा-या आशा अपेक्षा नव्हत्या. पोट भरणे किंवा अन्न, वस्त्र, निवारा ह्या पलीकडे त्याच डोकं नव्हतं.. पण आता मात्र माणसाचा अन्न, वस्त्र, निवारा खूप मोठा झाला आहे. फ्लॅट, फियाट आणि फ्रिजचे आकार वाढले आहे.. त्यामुळे स्वप्नातही त्याला तेच दिसते.
स्वप्नामध्ये आपल्याला टेक्स्ट किंवा अक्षरं कधी दिसत नाही.. स्वतःचे हात किंवा कुठल्याही प्रकारचा टाईम तुम्हांला दिसत नाही.. स्वप्नामध्ये नेहमी 80% सकाळच असते.. म्हणजे उजेडी स्वप्न जास्त असतात.. रात्रीचे म्हणजे अंधारातील बरीच कमी स्वप्ने असतात.. तुम्ही कितीही प्रयत्न केला तरी स्वप्नांमध्ये तुम्हांला टेक्स्ट किंवा अक्षरं लिहीता येत नाही.. वाचता येत नाही.. जर स्वप्नांमध्ये काही वाचायचा प्रयत्न केला तर जाग येणार किंवा स्वप्न तुटेल.. स्वप्नामध्ये स्वतःची बोटं सुद्धा आपल्याला मोजता येत नाहीत. म्हणजे काउंटिंग करता येत नाही. कारण ह्या सगळ्या गोष्टी माणसाच्या नैसर्गिक स्किल नाहीत ! मॅथस, आकडेमोड, टेक्स इंटरप्रिटेशन ह्या सगळ्या गोष्टी आपण खूप नंतर डेव्हलप केलेल्या आहेत.
मात्र आपण स्वप्नांमध्ये पळतो, झाडावर चढतो कारण त्या आपल्या नैसर्गिक स्किल आहेत.. स्वप्नांत आपण बोलत सुद्धा खूप नाही.. कारण सुरुवातीला इशाऱ्याचीच भाषा होती. स्वप्नात त्यामुळे काय बोलतो हे पण नीट कळत नाही! कारण आपला ब्रेन.. आपला मेंदू दहा हजार वर्ष जुनाच आहे मात्र टेक्नॉलॉजी ही अत्याधुनिक आहे.. त्याच्याशी मिळतेजुळते घेणे अजूनही मेंदूला जड जात आहे.
श्रावण आणि भाद्रपद म्हणजे वर्षां ऋतुतून संक्रमण करीत आलेली सृजन सृष्ठी. पावसामुळं धरणी ओली चिंब भिजलेली. ग्रीष्म ऋतुतील उष्णतेमुळे भेगाळलेली माती किंवा धरती! पाण्याला आसूसलेली माती. मृगाच्या प्रतीक्षेत तृषित असलेले सृष्टी चराचर चिंब भिजून तर जातेच. जाताजाता कस्तुरीचा गंध पण देऊन जाते. तरीपण तिला पावसाची ओढ ही असतेच.
सुरुवातीला असणारा पावसाचा तसेच मातीचा खट्याळपणा दिसून येतोच. नवं परिणीतासारखी आस लागून बसलेली दिसते. पावसाचा पण तोरा काही कमी नसतो. वेळी अवेळी, ज्यास्त करून रात्री पहाटे, मनाला येईल तेव्हा सृष्टीचे लाड पुरवत असतो. गेली अनेक युगे ते सांख्य सिद्धांत मांडत आपल अद्वैत प्रेम जगाला दाखवून देत असतात. प्रकृती काय किंवा स्वभाव काय त्याला औषध नाही. पुरुष काय किंवा पाऊस काय मनमानी स्वभाव जातच नाही. वारा काय किंवा विज काय त्यांचा चेतना गुण सोडत नाहीत. पृथ्वी काय किंवा धरा काय ती बहू प्रसवा आहे. मेघाची पालखी ही आकाशात अविरत सजलेली असतेच. श्रावण भाद्रपद कसे सण वार व्रतवैकल्यात निघून जातात. कृषीवल आपले काम करत असतोच. जेवढं काही पाऊस आणि माती यांच्या कडून घेता येईल, तेवढं तो काढून घेत असतोच. त्यांच्या सृजन शिलतेचा फायदा हा सर्व चराचर घटकाना मिळत असतोच.
असं असताना पंचभौतिक घटकच बंड करत आहेत! अवकाळी पाऊस अवकाळी वादळ हे बदलत्या निसर्गाचे चित्र! ह्यात दोष कुणाचा ? निसर्गाचा की मानवाचा? अलबत मानवच ह्याला कारणीभूत आहे! शोध नन्तर प्रगती, प्रगतशील मानव ह्या पंच भौतिक सृष्टीवर घाला घालतो आहे असं नाही काय वाटत? कमी वेळेत भरपूर अन्नधान्य पिकवण्यासाठी बऱ्याच रसायनाचा मारा करतो.
अशीच असंख्य उदाहरणे देता येतील. निसर्गाचा समतोल ढळत आहे. वर म्हणायचे कली युग आहे ! ह्याचाच परिणाम समाज घटकात दिसते. असो.
घटस्थापना
अश्विन प्रतिपदा ते दसरा असे दहा दिवस नवरात्री उत्सव साजरा केला जातो. ह्याच्या मागे बऱ्याच दंतकथा असल्या तरी, मुख्य सण हा स्त्री शक्तीचा जागर म्हणजेच सृष्टीच्या किमयेला आभार मानण्याचा उत्सव. परतीचा पावसाळा आणि त्यात कडक उन्ह आणि शरद ऋतुचे आगमन. सृष्टी विविध अंगाने भारलेली सौंदर्याने फुललेली. नटलेली. कडक उन्ह म्हणजेच ऑक्टोबर हिट. ती नदी ओढा तलाव जलसाठ्यातीला
जीवाणु व विषाणू ह्यांचा नाश करते, पाणी स्वच्छ करण्यासाठी मदत होते. रात्रीच्या शरद चांदण्यात ती ओझोनयुक्त होते. ह्याच वेळी आगस्ती ताऱ्याचा उदय होऊन पाणी निरजुंतुक होतं असते. वर्षांऋतू आणि शरदऋतुचा संधिकाल. सर्व नद्या ओढे विहीर तलाव पाण्याने गच्च भरलेले. म्हणेज दूर दृष्टीने परत वर्षां ऋतू येईपर्यंत तहान तृष्णा ह्याची भूक मिटलेली. कृषिवलांना आनंदी करणारी बाब. पुरेसा पाण्याचा साठा. ह्या किमयेच्या ऋणातून मुक्त करणारा हा उत्सव. सृष्टी आणि स्त्री ह्यांच्या गुणधर्मात निसर्गाच्या साधर्म्यातुन हा सण साजरा केला जातो
घट हेच शरीर. त्यातील पाणी हाच आत्मा. ह्या घटाची नवरात्रीसाठी स्थापना. घट हा मातीतून साकारलेला. घटाखालची माती ही सृष्टीचे द्योतक. त्रिगुणात्मक. काळ्या मातीत बीज पेरणे हे बहू प्रसवा असल्याचे द्योतक.
नवं रंध्राच्या नवं रात्री! वरुन फुलांच्या माळा. शक्तीची उपासना. स्त्री शक्ती असो वा सृष्टीची निसर्गाची शक्ती. धरती आहे म्हणून आकाश आहे, आकाश आहे म्हणून पाऊस आहे. सोबतीला वारा अन अग्नी पण. अश्या पंचभौतिक निसर्ग किमयेला, स्त्री शक्तीच्या कौतुकाचा सोहळा म्हणजेच नवरात्र आणि दसरा. ह्या मागची कारणमिमांसा गहन आहे.
परंपरागत चालत आलेला सण, उत्सव ह्याचं हल्ली विद्रुप स्वरूप बघायला मिळणे, ह्यासारखे दुर्दैव नाही. हिडीस अन विकृत प्रदर्शन त्याच बाजरीकरण! स्त्रीला तिचा सन्मान पूर्वीसारखा परत मिळेल काय.
वासना अंध नाराधम ह्या असल्या गोष्टीचा फायदा घेत आहेत. गरबा नृत्य हल्ली फॅशन शो झाला आहे. किंवा दुर्गामातेची मंडळ विकृत स्वरूप दाखवत आहेत. रोजच्या जीवन प्रवासात स्त्री सुरक्षित आहे काय ? तुम्ही सुरक्षा देत नसाल तर, मग हे असली नाटके कश्याला ??
नवरात्री आणि रंग ह्यांचा काहीतरी सम्बन्ध असतो, असा जावईशोध पण हल्ली अलीकडेच लावला गेला. रंग! कापडं! आणि व्यापार! ह्या बाबत नं बोललेलं बरं! हा जिव्हाळ्याचा विषय ! तुम्ही नटा, सजा तो तुमचाच अधिकार आहे. तुमचे लाड, कौतुक पुरवून घ्यायला दुमत नाही. पण नवं रंगाचं गणित काही कळले नाही, आणि पचनी पडत नाही.
समाजात सर्व स्तरात स्त्री शक्तीने आज आघाडी घेतली आहे. त्यांचं असण समाजाला पूरक आणि प्रेरक आहे त्यात वाद नाही. बऱ्याच स्त्रियांचे काम उल्लेखनीय आहेत. अश्या स्त्रियांचा गौरव नक्कीच व्हायला पाहिजे, तो आम्हाला प्रेरक आहेच. काही गरजू गरीब स्त्रियांना लागेल ती मदत करणे हे पण समाजाच कर्तव्य आहे. अश्या उत्सवप्रसंगी त्यांना पुढे आणणं ही काळाची गरज आहे. तरच ह्या सणाचे औचित्य साधले जाईल. आणि स्त्री शक्तीचा मान राखला जाईल.
मुक्ती म्हणजे नक्की काय? मला वाटतं एखाद्या विचाराच्या स्त्रोतापर्यंत पोहोचणं म्हणजे मुक्ती. जन्ममरणाच्या फेऱ्यातून सुटणं ही एक आध्यात्मिक बाजू आहेच, पण तेव्हा नक्की काय घडत असावं? विचार करताना मला जाणवलं की एकुणात मुक्ती हे प्रकरण इंटरेस्टिंग आहे… अनेक जणांना त्याचं अप्रूप आहे काहींचं जीवन ध्येय आहे… तर हे काय आहे…
एकदा प्राणायमाच्या विषयी जाणून घेताना हळूहळू विषय श्वास जन्म-मृत्यू यावर आला. आणि मग जगण्याचा दृष्टिकोन नेमका कुठला योग्य ? अशा अर्थाची आम्ही चर्चा करत होतो. त्यावेळी मला आमच्या ओळखीतल्या एकांनी सांगितलं होतं की आपल्या या जन्मातली प्रत्येक गोष्ट ही केवळ आणि केवळ आपल्या विचारांतून निर्माण झाली आहे. आपण करणाऱ्या (काही जणांच्या दृष्टिकोनातून घडणाऱ्या) प्रत्येक कृती मागे हा विचार असतो. कधी प्रगट तर कधी सुप्त अवस्थेत. आपला जन्म कधी, कुठे, कसा झाला/होतो. आपलं शरीर, आपल्या इच्छा, वासना, जगण्याचा दृष्टिकोन हे सारंकाही आपल्या विचारांनी नियंत्रित केलं जातं/आहे. हे विचारच आपल्याला निवड करायला प्रेरणा देतात. ज्यांना याची जाणीव नाही अशा कमजोर व्यक्तींच्या दृष्टीने भाग पाडतात.
हे ऐकल्यानंतर मला असं वाटू लागलं की ज्यावेळी एखाद्याला ही गोष्ट पटून आयुष्याच्या कुठल्यातरी टप्प्यावर त्याला वाटतं की याचा शोध घ्यावा… याच्या मुळापर्यंत पोहोचावं… तेव्हा त्याच्याही नकळत त्याचा मुक्तीच्या दिशेने प्रवास सुरू होत असावा.
मग त्याला हे जग नक्की कोण नियंत्रित करतं? अशी कुठली शक्ती आहे? तिचं स्वरूप स्थिर आहे का अस्थिर? या उत्तराचा ध्यास लागत असावा. आणि आयुष्यातल्या प्रत्येक घटनेकडे या दृष्टिकोनातून बघताना कधीतरी त्याला या प्रश्नाचा उगम सापडत असावा. मग या उगमापाशी पोहोचल्यानंतर त्याला एका परिपूर्ण अवस्थेचा अनुभव येऊन तो मुक्त होत असावा. कारण जिथे विचार आणि प्रश्न दोन्हींची निर्मिती थांबते आणि उत्तराचीही आस राहत नाही त्या क्षणापासून त्याचा मुक्तीकडे प्रवास वेगाने होत असावा किंवा तोच एखादा क्षण त्याला मुक्तता देत असावा? असं मला वाटतं.
मुक्तीच्या कल्पना आणि शक्यता अशाही असतील.. की आणखीन काही वेगळ्या? शोध चालू आहे… कधीतरी याचं उत्तर मिळेल.
वळवाचा पाऊस नुसताच पडून गेला व्हता. गावातल्या लाईटी गेल्या व्हत्या. मेणबत्ती लावून मी चटई टाकून पडलो होतो. रात्रीचे अकरा वाजून गेले होते. आई झोपली होती. बायको आणि पोरं बडबड करत कसला तरी खेळ खेळत होती. तेवढ्यात माझा फोन वाजला. फोन उशालाच व्हता. मी पटकन उचलला. सवयी प्रमाणे मी फोन स्पीकर वर टाकला. आणि पलीकडून आवाज आला. हॅलो साहेब, दंगलकार बोलता का.. ? मी बी व्हय म्हणलं. पलीकडची व्यक्ती म्हणाली, “आम्हाला तारीख हवी होती. गोंदियामध्ये तुम्हाला बोलवायचे आहे. आमच्या सगळ्यांची इच्छा आहे तुम्हाला ऐकायची. 14 एप्रिल तारीख हवी आहे आम्हाला. बाबासाहेबांच्या जयंती निमित्त.. ”
तसा एप्रिल महिना सुरू व्हायला अजून पंधरा दिवस होते. बऱ्याच तारखा बुक झालेल्या होत्या. पण 14 एप्रिल कुणाला दिलेली नव्हती. पण गोंदिया खूप लांब होतं. मी त्यांना म्हणलं, “साहेब तुम्हाला तारीख द्यायला अडचण नाही पण, येण्याजाण्यात माझे चार दिवस जातील. अंतर खूप आहे आणि मला खूप अवघड होईल. ” त्यावर ती व्यक्ती जरा शांत झाली. आणि लगेच पुन्हा ते म्हणाले, ”आम्ही विमानाचं तिकीट करतो साहेब पण तुम्हाला यावं लागेल.. ”
माझ्या पोटात एकदम गोळा आला. आणि माझे वडील माझ्या बाजूला येऊन फोनकडे एकटक कधी बघत बसले कळलं नाही. बायको पोरं एकदम शांत. आई पण जागी झाली. पलीकडची व्यक्ती म्हणाली, “ साहेब पुणे ते नागपूर विमान सेवा आहे. आम्ही येणे जाणे करून घेतो. आजच तिकीट बुक करतो तुमचं. आता नाही म्हणू नका. ”.. मला लै आनंद झाला. पण माझ्यापेक्षा जास्त आनंद माझ्या वडिलांना झालेला होता. बाजूला बसलेल्या आईचा हात त्यांनी हातात गच्च दाबून धरलेला मला दिसला. अण्णा इमान इमान अस बडबड करत वरच्या पत्र्यावर नजर फिरवताना मला दिसले. मला फार गंमत वाटली. तेवढ्यात पलीकडची व्यक्ती काही बोलणार त्यांना मीच म्हणालो, ”साहेब तुम्ही पहिलेच आहात माझ्या आयुष्यात जे मला विमानाने बोलवत आहात. तुमच्यामुळे माझ्या आयुष्यातला पहिला विमान प्रवास घडणार आहे. तुमचे खूप आभार. पण, साहेब माझी एक विनंती होती बोलू का.. ?”त्यावर ते म्हणाले “बिनधास्त बोला दादा.. ”
त्यांना मी म्हणलं, ”साहेब हा पहिला विमान प्रवास माझ्या वडिलांच्या सोबत व्हावा अशी माझी खूप इच्छा आहे. तुम्ही मानधन नाही दिले तरी चालेल. पण आमच्या बाप लेकाची तिकीट तेवढी काढून द्या. आम्ही सोबत येतो. ” त्यावर ते म्हणाले, “ नितीन दादा अजिबात काळजी करू नका. तुमचं जे मानधन असेल ते ही करतो. आणि बाबुजीचे आणि तुमचे तिकीट ही बुक करतो. काळजी करू नका. फक्त दोघांचे आधार कार्ड चे फोटो पाठवा. ” मी आनंदाने होकार दिला. फोन कट केला. बाजूला वडिलांच्याकडे बघितले तर अण्णा गायब. आण्णा कपाट उघडून आधार कार्ड शोधत होते.
तासाभराने लाईट आली. लाईट आल्याबरोबर अण्णा आधार कार्ड घेऊन माझ्याजवळ आले आणि म्हणाले, ”काढ लवकर फोटू याचा आणि पाठव त्याला.. ” मी आमच्या दोघांचेही आधार कार्डचे फोटो पाठवून दिले. आमची तिकीट बुकिंग झाली. आम्ही 14 एप्रिलला पहाटे पाच वाजता विमानात बसणार होतो. ते ही पुण्यातून. या भावनेने मला रातभर झोप लागत नव्हती. आण्णा तर रातभर बडबड करत होते. आजवर आकाशात उडणारे विमान पाहणारी आम्ही साधी माणसं. आमच्यासाठी हे खूप काही होतं.
त्या दिवसापासून आमचे अण्णा सगळ्या गावाला सांगत सुटले मी विमानात बसणार आहे म्हणून. एवढ्यावरच ते थांबले नाहीत तर आमच्या सगळ्या पाहुण्यांना फोन करून ते सांगू लागले. रोज दिवस मोजू लागले. अखेर तो दिवस आला. याचदिवशी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जन्म झाला. त्याच निमित्ताने मी प्रमुख पाहुणा म्हणून निघालो होतो. आणि याच महामानवामुळे आम्ही आज आकाश मोजणार होतो.
माझे मित्र मिलिंद केदारे यांनी त्यांच्या चारचाकी गाडीतून आम्हाला विमान तळावर सोडले. आजवर एस. टी. स्टँड आणि रेल्वे स्टेशनवर उभं राहून गाडीची वाट पाहणारी आम्ही साधी माणसं आज विमान तळावर आलो होतो. मी विमानतळापेक्षा जास्त बापाच्या चेहऱ्यावरचा आनंद मनात साठवत होतो. आजूबाजूला बघून प्रत्येकाला विचारत आत जाण्याची प्रोसेस आम्ही पूर्ण केली. तिथून आम्ही बाहेर पडलो. एक बस न्यायला आली. त्यात बसलो. त्यावेळी अण्णा म्हणाले, “ आरे इमान कुठाय.. ? “ मी हसत म्हणलं, “ ही गाडी आपल्याला विमानाजवळ घेऊन जाईल. ” गाडी हलली तशी तिथल्या मैदानात उभी असलेली विमाने आम्हाला खिडकीतून दिसू लागली. अण्णा भान हरवून तिकडे बघत होते.
बस थांबली. आम्ही उतरलो. आमचं नागपूरसाठी जाणारं विमान समोर उभं होतं. त्या पायऱ्या चढून आम्ही आत आलो. आमची शिट पाहून बसलो. अण्णा संपूर्ण विमान नजरेत साठवत होते. विमान त्या रन वै वर उभं राहिलं. त्यातल्या हवाई सुंदरी असणाऱ्या पोरीनी हातवारे करून माहिती दिली. अण्णा त्यांच्याकडे एकटक बघत होते. आणि मी अण्णांना पाहत होतो. तेवढ्यात पाठीमागून माझ्या खांद्यावर एक हात पडला. मी मागे वळून बघितलं. तर तो माणूस हातात हात देत म्हणाला, ” साहेब जय भीम. मी वानखेडे. तुमचा लै मोठा फॅन आहे. ” त्याने माझ्यासोबत एक सेल्फी घेतला. मनात म्हणलं, ”एस. टी मध्ये आपले फॅन भेटतात पण विमानात बी आपल्यावर प्रेम करणारी माणसं हायती.. ” लै भारी वाटलं.
विमान धावू लागलं. आणि त्याने एका क्षणाला जमीन सोडली. त्यावेळी फक्त विमान आकाशात उडालेले नव्हते. एक मुलगा त्याच्या बापाला ओंजळीत धरून हवेत तरंगू लागलेला होता. जसं विमान उडाले तसे मी अण्णांकडे बघितले. अण्णा लहान मुलासारखे खिडकीतून वाकून पाहण्याचा प्रयत्न करत होते. मी त्यांच्या कडे पाहतोय हे लक्षात आल्यावर त्यांनी माझ्या डोळ्यात बघितलं. माझा हात गच्च हातात धरून भरलेल्या डोळ्यांनी माझा बाप एकच वाक्य बोलला. ” पोरा आपल्या अख्ख्या खानदानीत इमाणात बसलेला मी पहिलाच माणूस बरं का.. “ असं म्हणून अण्णांनी मान डोलावली.
थोड्या वेळाने हवाई सुंदरी आली. चहा हवाय का म्हणून विचारू लागली. मी किंमत विचारली. तिने दोन चहाचे दोनशे रुपये सांगितले. अण्णानी मला हळूच चिमटा घेत म्हणले. ”नको जाऊ दे. दोनशे रुपयात आठवड्याची भाजी येईल बाबा. तुझी आय काय म्हणल.. ?” आम्ही तो चहा घेतला नाही. पण जी माणसं चहा पीत होती त्यांच्याकडे मात्र आम्ही एकटक पाहत राहिलो. तेवढ्यात अण्णा म्हणले. ” व्हय रे” यात सगळी सोय असती ना.. ?” मी व्हय म्हणलं, त्यांना बाथरूमबद्दल विचारायचं होतं हे कळलं. मी म्हणलं. मागे आहे टॉयलेट या मोकळं होऊन.. ’” आण्णा हसत म्हणले, तशी काय गरज नाही, मला काय आलेली नाहीय. पण जाऊन येतू बघून येतु” अस म्हणून आण्णा ते ही सगळं करून आले.
आम्ही आकाशात उडत होतो. आम्ही आकाश मोजत होतो. टिव्ही, पिचर, पेपर, मोबाईल, आणि हवेत उंच उडणाऱ्या जागी विमान पाहणारी साधी माणसं आम्ही. आज विमानात बसलो होतो. हा आकाश मुठीत घेणारा पहिला विमान प्रवास मी बापासोबत केला याचं समाधान होतं. ज्या बापाच्या मांडीवर मी लहान असताना झोपलो. त्याचं बोट धरून पहिलं पाऊल टाकलं. त्याच बापाने आज त्याचं डोकं हळूच खांद्यावर टेकवत आण्णा भरलेल्या डोळ्यानी मला म्हणाले, “ नितीन आयुष्यात सगळं मिळालं. जे स्वप्नात ही वाटले नव्हते ते जगायला मिळालं. ”.. असं म्हणून दोन पोरांचा बाप असलेला मी. या वयात माझ्या बापाने माझ्या गालाचा हळूच मुका घेतला. मी डोळे झाकले. हुंदक्यांची दाटून आलेली जत्रा मी आतल्या आत अडवून धरली. आणि बंद पापणीच्या आड बापाच्या खांद्यावर हात टाकून धरण फुटल्यासारखा झिरपून गेलो..
…आता सतत विमान प्रवास असतो पण तो पहिला प्रवास मात्र मनात घर करून आहे.
☆ मराठीला अभिजात दर्जा मिळाला म्हणजे काय झालं? ☆ श्री आशिष बिवलकर ☆
निकष काय होते? कोणते फायदे मिळणार?
भाषेला अभिजात दर्जा मिळणे म्हणजे काय?
संपूर्ण महाराष्ट्राला व जगभरात पसरलेल्या मराठीजनांना अभिमान वाटावा अशी बातमी नुकतीच समोर आली आहे. केंद्र सरकारने मराठी भाषेला ‘अभिजात दर्जा’ देण्याचा निर्णय घेतला आहे. केंद्र सरकारने गेल्या अनेक दशकांपासूनची मराठी जनतेची ही मागणी पूर्ण केली आहे. अभिजात दर्जा मिळवण्यासाठीचे सर्व निकष मराठी भाषेने पूर्ण केले आहेत. मराठीसह एकूण पाच भाषांना अभिजात भाषेचा दर्जा देण्यात आला आहे. मराठीसह पाली, प्राकृत, आसामी व बंगाली भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा दिला आहे.
दरम्यान, काही लोकांना प्रश्न पडला आहे की, एखाद्या भाषेला अभिजात दर्जा मिळाला म्हणजे नेमकं काय झालं? यामुळे काही फायदे मिळणार? आणि अभिजात दर्जा मिळवण्यासाठीचे निकष काय असतात? या सर्व प्रश्नांची उत्तरं आम्ही तुम्हाला देत आहोत.
अभिजात दर्जा मिळणे म्हणजे काय?
देशात आतापर्यंत सहा भाषांना अभिजात भाषेचा दर्जा मिळालेला आहे. तमिळ भाषेला सर्वात आधी २००४ साली अभिजात दर्जा प्रदान करण्यात आला. त्यापाठोपाठ संस्कृत (२००५), कन्नड (२००८), तेलुगु (२००८), मल्याळम (२०१३) आणि ओडिया (२०१४) या भाषांना अभिजात दर्जा बहाल केला गेला. हा दर्जा मिळणे म्हणजे भाषेच्या समृद्धीवर राजमान्यतेची मोहोर उमटते.
अभिजात दर्जा असलेल्या भाषा अधिक समृद्ध होण्यासाठी केंद्र सरकारकडून दरवर्षी सुमारे २५०-३०० कोटी रुपयांचे अनुदान दिले जाते. भाषा भवन उभारणे, त्या भाषेतील ग्रंथ व साहित्याचा प्रसार करणे, ग्रंथालये उभारणे, देशभरातील विद्यापीठे किंवा अन्य संस्थांमार्फत भाषेचा प्रसार यासह इतर प्रकल्पांसाठी आर्थिक पाठबळ दिलं जातं. अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यास त्या भाषेतील विद्वानांसाठी दरवर्षी दोन राष्ट्रीय पुरस्कार जाहीर केले जातात. सेंटर ऑफ एक्सलन्स फॉर स्टडिजची स्थापना केली जाते. प्रत्येक विद्यापीठात त्या त्या भाषेचा अभ्यास करण्यासाठी विशेष केंद्र उभारलं जातं. भारतातील सर्व ४५० विद्यापीठांमध्ये मराठी शिकण्याची व्यवस्था केली जाणार. प्राचीन ग्रंथांचा अनुवाद केला जाणार.
भाषेला ‘अभिजात दर्जा’ मिळण्याचे निकष काय?
अभिजात भाषेचा दर्जा मिळण्यासाठी ती भाषा किमान दीड ते दोन हजार वर्षे प्राचीन असायला हवी. त्या भाषेतील समृद्ध ग्रंथ व अन्य साहित्य परंपरा असावी. ते मूळ त्याच भाषेतील लिहिलेले असावे, अनुवादित नसावे. भाषेचा प्रवास अखंडित असावा आणि प्राचीन व सध्याच्या भाषेतील नाते सुस्पष्ट असावे, अशा सर्वसाधारण अटी आहेत. एखाद्या भाषेला अभिजात दर्जा देण्याबाबत राज्य सरकारकडून प्रस्ताव आल्यावर साहित्य अकादमीकडून पुराव्यांची छाननी होते. त्रुटींची पूर्तता झाल्यावर पुरावे योग्य असल्यास केंद्रीय सांस्कृतिक खात्याकडे शिफारस केली जाते व मंत्रिमंडळापुढे प्रस्ताव सादर केला जातो. मराठी भाषेने हे सर्व निकष पूर्ण केले आहेत.
लेखक : अज्ञात
प्रस्तुती : श्री आशिष बिवलकर
बदलापूर – मो 9518942105
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
आज एक मुलगी रेल्वे स्टेशनला ५ रु. मीटरने ताजेतवाने तोरण विकत होती.
बाजूचे सगळे २०/३०रु. ला विकत होते.
मी तिला विचारलं, “सगळे २०/३० रुपयांनी विकत आहेत. तुझा शेवटचा माल शिल्लक राहिला आहे, म्हणून पाच रुपयांनी विकतेस का?”
ती थोडं थांबली व मला म्हणाली,
“दादा, आयुष्यात पहिल्यांदाच रस्त्यावर बसून विकतेय फुलं. बाप नाही. आई निघून गेली. आजी सांभाळते मला.
सकाळी १००/- रुपये दिले आजीने. डाळ तांदूळ आणायला. विचार केला, म्हातारीला गिफ्ट द्यावं.
म्हणून ट्रेन पकडून इकडे आले दुपारी ३ वाजता. फुलं, दोरा, सुई विकत घेतली. ८०/- रुपये खर्च झाले.
पहिले मी पण वीस रुपयांना विकले.
आजीने दिलेल्या १००/- रुपयांचे ३००/- रुपये केले. आता उरलेली पाच तोरणं विकली गेली, तर ठीक! नाहीतर, घराला बांधीन! पहिली कमाई म्हणून. “
मी शांतपणे खिशात हात घातला. १०० रुपये काढून तिला दिले आणि म्हटलं, ” पोरी हे पैसे ठेव, मला तोरण नको. माझ्याकडून तुला तुझ्या मेहनतीचं गिफ्ट. घरी जा. ह्यातील एक तोरण तू दरवाजाला लाव. आणि हो. हे घे अजून ५० रुपये. जाताना तुला अणि आजीला काहीतरी गोड घेऊन जा. “
कालच बायको म्हणत होती,
“देवीची ओटी जरा वेगळ्या पद्धतीने भरू. “
आज तिची इच्छा पूर्ण झाली.
☆
लेखक : अज्ञात
प्रस्तुती : सौ. शशी नाडकर्णी-नाईक
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर
(सुप्रतिष्ठित साहित्यकार सुश्री ऋता सिंह जी द्वारा ई- अभिव्यक्ति के प्रबुद्ध पाठकों के लिए अपने यात्रा संस्मरणों पर आधारित आलेख श्रृंखला को स्नेह प्रतिसाद के लिए आभार। आज प्रस्तुत है आपकी डायरी के पन्ने से … – संस्मरण – कच्छ उत्सव।)
मेरी डायरी के पन्ने से # 30 – कच्छ उत्सव – भाग – 1
(दिसंबर 2017)
रिटायर्ड शिक्षिकाओं का यायावर दल पिछले कई वर्षों से निरंतर अपने बकेट लिस्ट की पसंदीदा स्थानों का भ्रमण करता आ रहा है। हम दस शिक्षिकाएँ हैं और साथ -साथ घूमते हैं। सभी चाहते हैं कि दूर दराज के दर्शनीय स्थानों का भ्रमण शरीर के अधिक थकने और बूढ़े होने से पूर्व ही कर लिए जाए।
कच्छ नहीं देखा तो कुछ नहीं देखा, कुछ समय तो बिताएँ गुजरात में। यह स्लोगन गुजरात के बारे में बहुप्रचलित है। कच्छ के इस उत्सव को रान ऑफ़ कच्छ भी कहा जाता है। इस उत्सव की व्यवस्था गुजरात पर्यटन विभाग द्वारा आयोजित की जाती है। इसे व्हाइट डेजर्ट फ़ेस्टिवल भी कहा जाता है।
यह उत्सव प्रति वर्ष 28 नवंबर से 23 फरवरी तक मनाया जाता है। समस्त संसार से लोग इस उत्सव का आनंद लेने आते हैं और अद्भुत अविस्मरणीय अनुभव लेकर लौटते हैं।
यह उत्सव नगरी अस्थायी नगरी है जो प्रति वर्ष महान थार रेगिस्तान के बीच आयोजित की जाती है। ज़मीन के नाम पर यहाँ की भूमि पर नमक की सफ़ेद परत दिखाई देती है। यह उत्सव शीतकालीन उत्सव है। कच्छ के इस प्रांत का नाम धोरडो है।
2017 में कच्छ फेस्टीवल देखने जाने के लिए हमारे यायावर दल ने निश्चय किया और दिसंबर महीने में हम उसके लिए रवाना हुए। हम पुणे के निवासी हैं इसलिए हम पुणे से मुंबई गए।
कच्छ जाने के लिए हमें पहले रेलगाड़ी द्वारा भुज तक यात्रा करनी पड़ी। भुज स्टेशन पर उतरते ही साथ कच्छ उत्सव की गंध हमें स्टेशन के बाहर आते ही मिलने लगी।
स्टेशन के बाहर कच्छ उत्सव गुजरात पर्यटन विभाग का विशाल पोस्टर लगा था और विशाल टेंट में उत्सव के लिए आए हुए लोगों के लिए सुचारु व्यवस्था की गई थी।
पगड़ीधारी, कच्छी वस्त्र पहने हुए लोकल लोगों ने खंभाघणी आओ पधारो कहकर हमारा स्वागत किया। ठंडी के दिन थे, सुबह का समय था, हम थके हुए थे और हमारे सामने गरमागरम मसालेवाली चाय रखी गई। उसकी हमें आवश्यकता भी उस वक्त हो रही थी तो आनंद आया!
भुज से धोरडो कच्छ तक का अंतर 72 किलोमीटर है। स्टेशन से वहाँ तक जाने के लिए बस की व्यवस्था होती है। हम पाँच सखियाँ थीं तो हमने आठ दिनों के लिए एक इनोवा की व्यवस्था रख ली थी। यह गाड़ी हमेशा हमारे साथ रही और हमें घूमने में सुविधा भी रही।
धोरडो में एक विशाल मैदान पर स्वागत के लिए अत्यंत आकर्षक प्रवेश द्वार बना हुआ था। कहते हैं कि प्रतिवर्ष प्रवेश द्वार की डिज़ाइन बदली जाती है। भीतर प्रवेश करते ही आपको दाहिनी ओर कच्छ पद्धति से पगड़ी पहनकर तस्वीर खींचने का आमंत्रण मिलेगा। आप जो भी रकम देना चाहते हैं दे सकते हैं वे आपसे कोई धनराशि की माँग नहीं करते।
स्त्री- पुरुष सभी को पगड़ी पहनाकर पगड़ीवाले गर्व महसूस करते हैं। हम भला क्यों पीछे रहते? हमने भी बाँदनी पगड़ियाँ अलग -अलग स्टाइल में सिर पर बँधवा ली साथ ही कलाकृति वाले महलों के द्वार जैसे फाटक जो फोटो खिंचवाने के लिए ही लगे हुए थे तो हाथ में कभी काठ की तलवार तो कभी बड़ी काठी लेकर फोटो खिंचवाकर आनंद लिए। हम एक बार फिर बचपन के उस दौर में पहुँच गए जहाँ आनंद सर्वोपरि हुआ करता था।
उत्सव के भीतर की सजावट प्रतिवर्ष अलग – अलग होती है। हम जब गए तब एक तरफ टेंट में कच्छी वेश-भूषा में स्त्री -पुरुष की बड़ी मूर्तियाँ दिखाई दीं। सामने सजाया हुआ काठ का बड़ा घोड़ा था और साथ में ताँगा। थोड़ा और आगे बढ़े तो बड़ी- बड़ी कठपुतलियाँ झूलती हुई दिखीं। वे गोटेदार वस्त्रों से सजी थीं।
हमारा सामान लेकर वहाँ की बैटरीगाड़ी हमें निर्धारित टेंट की ओर ले गई।
इस उत्सव के स्थान पर निवास की व्यवस्था टेंटों में ही होती है। विशाल टेंट में कालीन बिछा था जो लोकल बुनकरों द्वारा बनाया होता है। बैठने के लिए रस्सी से बनी दो मचिया थी। निवार से बुने दो खाट जिस पर आरामदायक गद्दे, स्वच्छ चादरें बिछी हुई थीं। साथ में स्नानघर तथा शौचालय की व्यवस्था थी। स्नान करने तथा हाथ मुँह धोने के लिए गरम पानी की भरपूर व्यवस्था थी। एक ड्रेसिंग टेबल भी हर टेंट में रखा गया था ताकि पर्यटक अपने प्रसाधन की सभी वस्तुएँ वहाँ रख सकें। टेंट के भीतर गीले तौलिए रखने के लिए लकड़ी का स्टैंड और दो बड़े और दो छोटे टेबल भी रखे गए थे। हर टेंट में बिजली के बल्ब की व्यवस्था थी। मोबाइल, कैमरा आदि चार्ज करने के लिए काफी सारे चार्जिंग पॉइंट भी थे। यहाँ टेंट की सुख -सुविधाओं को देखकर यह विश्वास करना कठिन था कि वह सब कुछ तीन माह के लिए की गई अस्थायी व्यवस्था थी।
सभी टेंट एक विशाल मैदान के चारों तरफ गोलाकार में लगे हुए थे। कम से कम साठ से सत्तर टेंट तो अवश्य ही थे। आज संभवतः और अधिक हो गए होंगे। मैदान के मध्य भाग में मोटे रंगीन टाटों को जोड़कर विशाल कार्पेट जैसी आकृति देकर बिछा दी गई थी। सब तरफ नमक की मोटी परत होने के कारण यह व्यवस्था थी। मैदान के बीच में एक ऊँचा लैंप संध्या होते ही जल जाता था। ये सारी व्यवस्था आज सोलर सिस्टम पर हो रहा है।
प्रत्येक टेंट के अहाते के मुख्य द्वार पर चार द्वारपाल दिनभर तैनात रहते हैं। पर्यटकों की हर आवश्यकता को वे तुरंत पूरी करते हैं।
टेंट के बाहर निकल आएँ तो पक्की सड़कें बनी हुई हैं। वहाँ पर बैटरी कार भी दिन भर उपलब्ध होती हैं। पूर्णिमा की रात यह परिसर अत्यंत उज्ज्वल और चाँदनी की छटा के कारण और अधिक सुंदर और आकर्षक दिखाई देता है। हम उस सौंदर्य को देखने से वंचित रहे।
टेंट से थोड़ी दूरी पर विशाल डायनिंग हॉल की व्यवस्था थी। यहाँ कच्छ की कलाकृतियों का सुंदर प्रदर्शन था। पर्यटकों के लिए इस स्थान पर तस्वीरें खिंचवाने के लिए भी विशेष आयोजन रखा गया था।
यह डायनिंग हॉल इतना विशाल और फैला हुआ था कि कम से कम एक साथ पाँचसौ लोग भोजन कर सकते थे। आज शायद इस संख्या से अधिक लोगोउअं की व्यवस्था हो गई होगी। एक टेबल और छह कुर्सियों की हर जगह व्यवस्था थी।
भोजन की बात क्या लिखूँ और क्या न लिखूँ! इसके लिए तो आप पाठकों को एक बार इस अतुलनीय स्थान का भ्रमण करना ही चाहिए।
चाहे नाश्ता हो या दोपहर-रात का भोजन, व्यंजन इतने प्रकार के हुआ करते हैं कि एक बार में हर वस्तु का स्वाद लेना कठिन ही हो जाता है। नमकीन के साथ -साथ कई प्रकार के मीठे व्यंजनों की भी व्यवस्था भरपूर मात्रा में होती है। हमारे देश का हर राज्य तो भोजन के लिए सदा ही प्रसिद्ध है फिर भला कच्छ या यों कहें गुजरात कैसे पीछे रहता!
उस डायनिंग हॉल से निकलने पर आपको छोटी – छोटी आर्ट ऍन्ड क्राफ्ट के टेंट दिखेंगे।
आप उनके साथ बैठकर वहाँ की कलाकृतियों को बनते देखने और सीखने का आनंद भी ले सकते हैं।
एक बड़े मैदान पर संध्या के समय मनोरंजन के कार्यक्रम होते हैं। हम सभी रात्रि भोजन के पश्चात उस मंच के पास जाकर बैठे। वहाँ सुंदर बड़े -बड़े झूले भी लगे हुए थे। हम उसी पर बैठे। स्थानीय संगीत, नृत्य, कठपुतली का खेल आदि का आनंद हम सभी पर्यटकों ने लिया। मनोरंजन के ये कार्यक्रम काफी रात तक चलते हैं। सर्दी काफी होती है अतः पर्यटक स्वेटर, शाल, गुलुबंद, ऊनी टोपी अवश्य साथ रखें। कई बार तेज़ हवा की शीत लहरें भी चलती हैं। सभी कार्यक्रम का आनंद लेकर रात के करीब ग्यारह बजे हम अपने टेंट पर लौट आए।
दूसरे दिन सुबह दिन भर हम परिसर का आनंद लेते रहे। परिसर में गुजरात हैंडीक्राफ्ट की प्रदर्शनी थी। बड़ी मात्रा में कच्छ में बननेवाली, बुनकर बनाई जानेवाली वस्तुएँ थीं। गुजरात तो सूती कपड़ों के लिए विख्यात है तो यहाँ बड़ी मात्रा में सभी कुछ देखने, खरीदने का आनंद लिया। काँच लगाई और कढ़ाई की गई चादरें, घाघरा, मेज़ कवर, पर्दे तथा अनेक प्रकार की वस्तुएँ जिससे घर सजाया जा सकता है उन सबका प्रदर्शन था। हम सबने इन वस्तुओं की खूब खरीदारी की क्योंकि हमें ट्रेन से लौटना था और वज़न की सीमा का प्रश्न न था।
शाम के समय हमें ऊँट की गाड़ी पर बिठाकर टेंट से काफी दूर एक ऐसी जगह पर ले गए जहाँ नमक का दलदल था। यह वास्तव में एक विशाल मैदान है। हमसे कहा गया था कि हम थोड़ी दूर तक उस पर चलकर आनंद ले सकते हैं। हम सखियों ने खूब आनंद लिया। हड़बड़ी में मेरा पैर दलदल में फँस गया। बड़ी मुश्किल से पैर निकाला तो नमक और कीचड़ से पैर भर गया। हँसी मज़ाक के क्षण के बीच ऊँट कोचवान मेरे पैर धोने के लिए पानी ले आया। पैर साफ किए बिना गाड़ी पर बैठना कठिन होता।
संध्या होने लगी। हम जब पहुँचे थे तब धूप थी, नमक चमक रहा था। अब हवा में ठंडक आ गई थी। नमक पर से धूप हट गई और वह श्वेत चाँदी की फ़र्श जैसी दिखने लगी। दूर से देखने पर ऐसा लगता मानो बर्फ की परतें पड़ी हों।
यहाँ यह बता दें कि यह नमकवाला हिस्सा बेकार पड़ा था। हमारे देश के प्रधानमंत्री श्री नरेंद्र मोदी जी जब गुजरात के मुख्य मंत्री थे तब उन्होंने कच्छियों को इस जगह का उपयोग कर उत्सव मनाने का कार्यक्रम बनाया था। अब तो यहाँ विदेश से भी लाखों लोग आते हैं।
टेंट में लौटते समय ऊँटवालों ने दौड़ की स्पर्धा लगा दी। यह स्थान रेत और नमकवाली है, ऊँट अपने गद्देदार पैरों के कारण आसानी से दौड़ सकते हैं। कुछ समय के लिए खूब शोर होता रहा। इस स्पर्धा के दौरान हम पर्यटकों से अधिक गाड़ीवान आनंद ले रहे थे क्योंकि यह स्पर्धा तो उनके लिए मनोरंजन का ज़रिया था। हम सब ऊँट गाड़ी पर हिचकोले खाते रहे। फिर शाम ढलते हम सब अपने टेंट पर लौट आए।
☆ “विस्मरणात चाललेला ठेवा – हादगा” – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – सुश्री सुलु साबणे जोशी ☆
सप्टेंबर महिन्याच्या अखेरीला पितृपक्षांमध्ये कुठलेही सणवार असत नाहीत, अशा वेळेला ठिकठिकाणीच्या मुलींना उत्साह भरतो तो हादग्याचा.
कॅलेंडरमध्ये सूर्याचा हस्तनक्षत्र प्रवेश दिला असेल, त्याच दिवशी हादगा सुरू. अनेक नारीकर्तृक व्रताप्रमाणे याचेसुद्धा इतके पाठभेद आहेत की, मुळात व्रतराज ग्रंथात ‘हस्ती गौरी व्रत’ या नावाने दिलेल्या व्रताचे मूळ विधान बाजूला पडून वेगवेगळ्या रीती प्रचलित झाल्या आहेत. त्यातूनच विदर्भात ‘भुलाबाई’, मध्य महाराष्ट्रात ‘भोंडला’, कर्नाटकात ‘गजगौरी’ आणि पश्चिम महाराष्ट्रात ‘हादगा’ या नावाने हा खेळ होतो.
याच्यामध्ये मूळ ग्रंथात दिलेले विधान बघितलं तर ते असं आहे – कोणे एके काळी गौरी स्वप्नामध्ये शिवमूर्ति दग्ध झालेली पाहते आणि साहजिकच शंकरांना त्याचा परिहार किंवा कारण विचारताच शंकर सांगतात, ‘मध्यान्ह काळी घेतलेल्या निद्रेमुळे तुला असे विचित्र स्वप्न पडले. तेव्हा आता सूर्य हस्तनक्षत्रात असताना तेरा दिवस तू ऐरावतावर आपल्या दोघांसह गणेशाची प्रतिमा स्थापन कर आणि त्याची तेरा दिवस पूजा करून तेरा वर्षांनी त्या व्रताचे उद्यापन कर. ‘ पुढे भगवान श्रीकृष्णांनी कुंतीच्या इच्छेवरून तिला हे व्रत आणि कथा सांगितली. नेमकं त्याच वेळेला गांधारीने देखील हे व्रत ऐकले होते. मूळ कथेत पार्वती शंकरांना विचारते, ‘आपण मला सोन्याचा गणपती ईश्वर पार्वती – सोन्याच्या हत्तीवर बसवायला सांगितले आहे, पण जर समजा सुवर्णाची मूर्ति करणे शक्य नसेल, तर काय करावे अशा वेळेला?’ शंकर तिला म्हणतात, ‘सोन्याची शक्य नसेल, तर मातीची कर. ‘ या पर्यायाप्रमाणे गांधारी कौरवांना सांगून गंगाकिनाऱ्याची माती आणायला सांगते. हे बघून कुंतीला दुःख होते. गांधारीचे इतके पुत्र तिच्या व्रताचा मनोरथ सहज पूर्ण करतील हा विचार तिच्या मनात येताच अर्जुनाने आईच्या मनातले शल्य ओळखले. तो स्वतः गंगाकिनारी गेला आणि उमा महेश्वराचे तप करून शंकरांनाच विनंती केली की, ‘आपण ऐरावतावर बसून येऊन माझ्या आईची व्रतपूजा स्वीकार करावी. ‘ व्रताच्या प्रभावाने कुंतीच्या म्हणण्याप्रमाणे तिच्या पुत्रांना जय, यश, लाभ, सगळ्याची प्राप्ती झाली. असं हे व्रत तेरा वर्षं, तेरा तेरा दिवसांसाठी करून चौदाव्या वर्षी याचे उद्यापन करावे, असे विधान व्रतराज ग्रंथात आहेत.
विदर्भातली भुलाबाई, मध्य महाराष्ट्रातला भोंडला याविषयी मला अधिक सविस्तर माहिती नाही. पण हादगा म्हटलं की शाळेतल्या आठवणी जाग्या होतात. काल या लेखासाठी हादग्याचे चित्र शोधायला एका ठिकाणी गेलो. एरवी सगळं काही मिळणारे त्या दुकानात हादग्याचे चित्र मागितल्यावर त्या दुकानाच्या वृद्ध मालकीणीनं सांगितलं, ‘हल्ली आम्ही हादग्याचे चित्र ठेवत नाही. कारण किमान २५ कागद घ्यावे लागतात आणि तेवढे खपत नाहीत. म्हणून आम्ही हादग्याचे चित्र ठेवत नाही. ‘ हे ऐकल्यावर आणखीनच वाईट वाटलं, कारण साधारणपणे शाळेत असताना हादगा सुरू झाला की, प्रत्येक वर्गात एकेक चित्र तगडाला चिकटवून अडकवले जायचे, घरीसुद्धा बहीण, तिच्या मैत्रिणी आपापल्या घरी हादगा बसवायच्या. १६ दिवस कोणी खिरापत आणायची, कुणी माळ आणायची याचे क्रम ठरायचे. १६ माळा, सोळा प्रकारच्या असाव्यात, याकडे मुलींचं जातीने लक्ष असायचं. भिजवलेल्या गव्हाची माळ, फुलाची माळ, चिरमुऱ्याची माळ, रामाच्या पावलांची म्हणजे पारिजाताच्या बियांची, सोळा फळांची, १६ प्रकारच्या फुलांची अशा अनेक माळा हादग्याला चढवल्या जायच्या. रोज साधारणपणे तिसऱ्या प्रहरी म्हणजे जेवणाच्या सुट्टीनंतर दोन तास उलटून गेले की साधारणपणे चार वाजण्याच्या सुमाराला वर्गात फक्त मुलं शिल्लक राहायची. बाकी सगळ्या मुली एका पाटीवर हत्तीचे चित्र काढून तो हत्ती मध्ये ठेवायच्या. प्रत्येकीने आणलेली खिरापत तिथे ठेवलेली असायची. आमच्या शाळेत मुलांना देखील खिरापत आणायला परवानगी होती. खिरापतीचे डबे, फुलांनी सजवलेल्या हत्तीचे चित्र मध्ये ठेवलं की, हादग्याची गाणी सुरु व्हायची. पहिल्या दिवशी एक या क्रमाने गाणी वाढत जाऊन सोळाव्या दिवशी सोळा अशी गाणी असायची.
ही गाणी सुद्धा मराठीचा एक ठेवाच म्हणावी लागतील. ऐलमा पैलमा हे पारंपारिक पहिलं गाणं. गणपतीला ‘माझा खेळ मांडू दे’ म्हणून विनंती झाली की, तिथून पुढे गाण्यांच्या प्रकाराला मर्यादा नसायची. मग पारंपारिक सासुरवासाची निंदा, माहेरचं कौतुक, देवांचे वैभव असं वर्णन करणारी अनेक गाणी गायली जायची. ‘त्यातलं उरलं एवढंसंसं पीठ’ असं म्हणत पाककृतीची गाणी असायची. कधी ‘अक्कण माती चिक्कण माती’ म्हणत दळलेल्या रव्याच्या करंज्या – पालखीतनं माहेरी धाडल्या जायच्या, तर कधी ‘कोणा वेड्याच्या बायकोला वेड्याने कसं जिवंत जाळलं’ याची हसता हसता डोळ्यात पाणी आणणारी कथा गायली जायची. आडलिंबू ताडलिंबू म्हणताना फेर धरणाऱ्या प्रत्येकीच्या भावाचं नाव घेतलं जायचं. तर ‘आज कोण वार बाई’ म्हणून वाराच्या सगळ्या देवांना नमस्कार केला जायचा. वेळ कमी असेल तर ‘आड बाई आडोणी, आडाचं पाणी काढोणी’, याच्यापुढे ‘आडात होती देवळी, देवळीत होता… ‘ नंतर एक एक शब्द जुळवून ‘आमचा हादगा… ‘ असं गाणं संपवलं जायचं. त्याला एक गाणं मोजलं जायचं. उदाहरणार्थ, ‘आडात होती देवळी, देवळीत होता शिंपला, आमचा हादगा संपला’, हे शेवटचं गाणं. मग त्यात अगदी साबण-बामण, खराटा-मराठा अशी यमकं जुळवून सुद्धा कडवी जोडली जायची. हे म्हणताना कोणाला वाईट वाटणं, कोणी दुखावलं जाणं, वगैरे प्रकार काही नाहीत. पण ‘शिंपला’ म्हटलं मात्र की, आनंद व्हायचा, कारण आता पुढचा प्रकार असायचा तो खिरापत ओळखण्याचा. मग एकेका पदार्थांची नावे घेणे आणि डब्यातून वास येतो का, हाताला गरम लागतं का, वगैरे खिरापत ओळखण्याचा प्रकार व्हायचा. हे सगळं करताना आपली खिरापत ओळखली जाऊ नये यासाठी खिरापत आणणाऱ्याचा फार अट्टाहास असायचा. विशेष म्हणजे त्या काळातल्या आयांना अशी न ओळखणारी खिरापत करून देणे हे सुद्धा एक प्रेस्टीजच वाटायचं. कारण तो त्या आईच्या पाककलेच्या सन्मानाचा विषय असायचा. सोळा दिवस झाले की, सोळाव्या दिवशी हादग्याची बोळवण असायची. भिंतीवर लावलेलं हादग्याचे चित्र (हे सुद्धा एक गमतीचाच भाग आहे – कोल्हापुरात दगडू बाळा भोसलेंच्या दुकानात ही चित्रं मिळतात. त्या चित्रांमध्ये दोन बाजूला दोन हत्ती, त्याच्यावर बसलेले माहुत, माहुताच्या मागे अंबारी, अंबारीत राजा राणी म्हणजे गौरीशंकर, तेही मराठी शाही थाटात, त्यांच्या मागे चवऱ्या मोर्चेल घेतलेले दोन सेवक, अंबारीला धरून उडणाऱ्या देवकन्या म्हणजे पऱ्या, दोन्ही हत्तींच्या मध्ये फुगडी घालणाऱ्या दोन स्त्रिया, त्यांच्या हातावर कुंडीत उगवलेलं उंच फुलाचे झाड आणि त्या झाडावर बसलेली दोन माकडं, विशेष म्हणजे दोन्ही हत्तींच्या पायामधे बसलेले सिंह. मला वाटते गांधारीच्या मातीच्या हत्तीचे आणि कुंतीच्या प्रत्यक्ष शिवपार्वतीचे ते दोघेही प्रतीक असावेत, कारण त्या दोन्ही हत्तीत काहीही फरक असत नाही, असं ते चित्र!) उचलून माळा, फुलांसह जवळच्या ओढ्याला पाण्याला विसर्जित करण्यासाठी नेले जायचे. तिथे गेलं की पुन्हा फेर धरला जायचा. आज सगळ्यांनीच खिरापत आणायची असे. ती ओळखायची नाही, तर गोपाळकाल्यासारखी प्रत्येकाच्यातली थोडी थोडी वाटून घ्यायची असं झालं की, हादगा विसर्जीत करायचा. आमच्या इथल्या एक काकू पोरींना आठवण करायच्या, “हादगा लवकर बोळवा गं. त्याला दिवाळी दाखवू नये. नाही तर पाऊस दिवाळीपर्यंत थांबतो. “
हस्त नक्षत्रावर पडणारा पाऊस हा हत्तीच्या सोंडेतून पडणाऱ्या पाण्यासारखा कमी वेळात धुंवाधार. हा पाऊस पाणी पाणी करून टाकतो. म्हणूनच हा हत्ती बसला की बसतो अशी समजूत आहे. तो जर नवरात्राच्या पहिल्या माळेला पडला तर वातीत सापडला, किंवा माळेत सापडला, असं म्हटलं जातं. म्हणजे तो नऊही दिवस पडणार अशी अटकळ बांधली जाते.
असा साध्याभोळ्या पोरींचा आणि न ओळखणारी खिरापत हे एक चॅलेंज मानणाऱ्या आयांचा सण म्हणजे ‘हादगा’. कालौघात पोरीबाळी शाळा, क्लास, एक्स्ट्रॉ करिक्युलम यामध्ये बिझी झाल्या आणि हादग्याचं प्रस्थ शाळेतूनही हद्दपार झाले. आता कुठे तरी एखादी संस्था, एक कल्चरल ॲक्टिव्हिटी म्हणून एखाद् दिवसाचा हादगा घेते आणि तिथे पोळीबाळी नटून थटून जाऊन रेकॉर्डेड गाणी म्हणतात. ‘कालाय तस्मै नमः’, दुसरे काय?
॥श्री मातृचरणारविंदस्य दास प्रसन्नसशक्तिकः॥
☆
लेखक : अज्ञात
प्रस्तुती : सुश्री सुलू साबणे जोशी
मो – 9421053591
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
मनमंजुषेतून 
इंद्रधनुष्य 
विविधा 
वाचताना वेचलेले 
मेरी डायरी के पन्ने से # 30 – 
