आपल्या निर्मळ विनोदाने, कथाकथनातून सात दशके महाराष्ट्र हास्यरसाचा आस्वाद घेत होता, आता करोनाच्या महामारीमधे विनोद हाच सांगाती आवश्यक असताना आपण निघून गेलात..
आता बापाची पेंड कोण देणार, व्यंकूची शिकवणी कोण घेणार, शिवाजीचे हस्ताक्षर कोण पहाणार?
अवघी भोकरवाडी हळहळली..
गणा मास्तर
नाना चेंगट
बाबू पहिलवान
शिवा जमदाडे
सुताराची आनशी
सर्व आपले मानसपुत्र,
? भावपूर्ण श्रद्धांजली
संग्रहिका : डॉ. ज्योती गोडबोले
≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
पूर्वसूत्र- “या वर्षी तरी दिवाळी पाडव्याची आपली नामसाधना आपल्याच वास्तूत व्हावी असं आपलं मला वाटतं. त्यानंतरच्या दिवाळीपासून जावई म्हणालेत तसं करू.” त्यांनी आजोबांना सुचवलं. ते विचारात पडले. त्यांना काय बोलावं ते सुचेचना.
“पण थोडक्यासाठी त्यांना दुखावले असं नको व्हायला. ठरलंय तसंच होऊदे” ते म्हणाले. आजी हिरमुसल्या.
“ठरलंय तसं करू पण नाईलाज झाला तरच. मी बोलेन जावयांशी.समजावेन त्यांना. सांगून बघू तरी काय म्हणतात ते.” आजी म्हणाल्या.
जे जे होईल ते ते पहावे असा विचार करून आजोबा नाईलाजाने गप्प बसले.)
जावई आढ्यतेखोर नव्हतेच.त्यामुळे त्यांनी आजींच्या विनंतीला मान दिला. मग पूर्वीप्रमाणे त्या वर्षीही सर्वजण दिवाळीसाठी सोलापूरच्या बंगल्यातच एकत्र आले. दिवाळीच्या फराळाचे सर्व जिन्नस सुनेच्या मदतीने पुढाकार घेऊन आजीनीच बनवले होते. त्यांनी मुलं, सुना, मुलगी, जावई, नातवंडं सर्वांसाठी आपले आशीर्वाद म्हणून त्यांच्या त्यांच्या आवडीच्या भेटवस्तूही आवर्जून खरेदी केलेल्या होत्या. या वर्षीच्या दिवाळीची रंगत काही औरच होती. पाडव्याच्या आदल्या रात्री स्थानिक साधकांना नामसाधनेसाठी आमंत्रित केलेले होते. रात्री उशीरपर्यंत नामसाधना, मग अल्पोपहार, भक्तिगीतांचा कार्यक्रम,असा भरगच्च कार्यक्रम होऊन त्या आनंदसोहळ्याची सांगता झाली. त्या रात्री आजी- आजोबांनी अतिशय प्रसन्नचित्ताने अंथरुणाला पाठ टेकली. रात्री झोपायला खूप उशीर होऊनसुद्धा ठरल्याप्रमाणे पहाटे चार वाजता रोजच्यासारखी दोघांनाही जाग आली.
रोज असे पहाटे उठून मुख-संमार्जन करून दोघेही गुरुदेवांसमोर निरांजन लावून त्यांना मनोभावे नमस्कार करून नामसाधनेला बसत.नेमक्या ठराविक वेळी अंत:प्रेरणेनेच आजोबा प्रसन्नचित्ताने नेमातून बाहेर येत. मग उठून फुलांची परडी आणि दुधाचे पातेले घेऊन बागेत जात. दूधवाला येईपर्यंत त्यांची फुलांची परडी बागेतल्या फुलांनी अर्धी भरलेली असे. तो येताच पातेल्यात दूध घेऊन ते खिडकीत ठेवीत. बाकी फुले काढून आत येईपर्यंत दूध गॅसवर चढवून आजीनी चहाची तयारी सुरू केलेली असे. हा त्यांचा गेल्या कित्येक वर्षांचा न चुकणारा दिनक्रम. आजही असेच झाले. नेहमीप्रमाणे फुले काढत असताना दूधवाला येताच आजोबांनी दूध घेऊन पातेले खिडकीत ठेवले.फुले काढून झाल्यावर ते आत आले तरीही आजी अजून साधनेतच. खिडकीत दुधाचे पातेले तसेच होते. आजी नामसाधनेत तल्लीन. त्यात व्यत्यय येऊ नये म्हणून आजोबांनी खिडकीतले
पातेले हळूच घेऊन ते आत नेऊन गॅसवर चढवले. चहाची सगळी तयारी करून ठेवली. आणि देवघराच्या दाराशी येऊन त्यांनी हलक्या आवाजात आजीना हाक मारली. प्रतिसाद आला नाही तसे पुढे होऊन त्यांनी आजींच्या खांद्यावर हलक्या हाताने थोपटले तशी त्या स्पर्शाने आजींची मान कांहीशी कलली. आजोबांना वेगळीच शंका आली. क्षणार्धात ती खरीही ठरली. नामसाधनेतल्या तल्लीनावस्थेतच आजी परतत्त्वात विलीन झाल्या होत्या!
दुसऱ्या दिवशीच्या पेपरमधे आजी गेल्याची बातमी वाचून मला धक्काच बसला. पण त्यांच्या या अलौकिक जिवा-शिवा च्या भेटीचा वृत्तान्त मी कुंटे आजोबांच्या सांत्वनासाठी गेलो तेव्हा मला समजला. सांगताना आजोबा स्थिरचित्तच होते.
“मृत्यूसुद्धा कृपावंत ठरला तिच्यासाठी.” ते म्हणाले होते.
“आला तेही तिला कणभरही वेदना न देता. नामस्मरणात दंग असताना मोठ्या सन्मानपूर्वक पालखीतून मिरवत न्यावं तसं घेऊन गेला तिला. माझ्यासकट सगळ्या सग्यासोयऱ्यांना या उत्सवासाठी जणू काही तिने आवर्जून बोलावून घेतले होते. स्वतःसह सगळीच छान आनंदात असताना अशी अलगद निघून गेली….!! “
आजोबा म्हणाले होते. त्यांच्या आवाजात थरथर जाणवत होती.पण चेहऱ्यावर मात्र त्यांच्या आनंदाश्रूनी ओलावलेल्या नजरेतून अलगद विलसलेलं अस्फुटसं स्मित..!
ऐकतानासुध्दा अंगावर शहारा आला होता माझ्या..!
कांही कांहीं अनुभव अविस्मरणीय असतात ते असे.
खूप विचार करुनही या अशा प्रस्थानाचं गूढ मला आज तागायत उलगडलेलं नाहीय. कुणालाही निरोप न देता न् कुणाचाही निरोप न घेता आलेला असा कृतार्थ मृत्यू विरळाच.त्या अर्थाने कुंटे आजी भाग्यवान हेही खरेच.पण तरीही एक निरुत्तर प्रश्न आजही माझ्या मनात डोकावून जातोच.’ठरल्याप्रमाणे दिवाळीला लेक जावयाकडे जाण्याचा बेत बदलायची व सर्वांना दिवाळीला इकडेच बोलावून घेण्याची आजीना झालेली प्रेरणा ही एक निव्वळ योगायोग की त्यांना आधीच लागलेली स्वतःच्या प्रस्थानाची चाहूल?
या प्रश्नाचं उत्तरही आजींसोबतच निघून गेलंय.म्हणूनच तो प्रश्न माझ्यासाठी तरी आजींच्या मृत्यू सारखाच एक गूढ बनून राहिलेला आहे..!
कांही कांही अनुभव अविस्मरणीय असतात. कुंटे कुटुंबियांच्या बाबतीतला हा अनुभवही असाच. त आमच्या बँकेच्या सोलापूर (कॅंप) ब्रँचमधे मी मॅनेजर होतो त्यानिमित्ताने माझ्या संपर्कात आलेले कुंटे आजोबा. आमच्या बँकेचे ग्राहक. एक हसतमुख प्रसन्न व्यक्तिमत्त्व.
मी नवीनच रुजू झालो होतो त्या ब्रॅंचला, त्यानंतरच्या पहिल्याच एक तारखेची गोष्ट. नेहमीप्रमाणे पेन्शनर्सची खूप गर्दी. केबिनमधून बाहेर लक्ष गेलं तेव्हा जाणवलं की त्या गर्दीत बसायला जागा नसल्यामुळे एक वृद्ध गृहस्थ माझ्या केबिनलगत अवघडून पाठमोरे उभे आहेत. मी शिपायाला सांगून त्यांना आत बोलावलं. माझ्या समोरच्या खुर्चीवर बसायला सांगितलं. ती खरं तर माझ्या दृष्टीने मीच करायला हवी होती अशी एक साधी गोष्ट होती. पण हीच माणूसकी मला पुढे अनेक पटीने बरंच कांही देऊन गेली. कारण त्यानंतर ते केबीनमधून बाहेर गेले ते माझ्याबद्दलचा एक सद् भाव मनात घेऊनच.
कुंटे आजी-आजोबा, त्यांची दोन्ही मुलं-सुना, मुलगी-जावई सर्वचजण निंबाळ संप्रदायातले. गुरुदेव रानडे यांचे उपासक. त्यांनीच मला आवर्जून आग्रहाने एकदा निंबाळला नेले होते. कोणत्याही प्रकारच्या कर्मकांडांचं अवडंबर नसलेलं, तिथलं वातावरण मला खूप भावलं होतं. भक्तीमार्गाचे अनुसरण करून मानवजन्माचे सार्थक करण्याची शिकवण हे निंबाळ-संप्रदायाचे वैशिष्ट्य. त्यामुळे नित्यनेमाने नामसाधना हे कुंटे आजी-आजोबांचे अढळ श्रध्देने स्विकारलेले व्रतच होते. त्यांचे सोलापूर येथील कॉलेजमधे प्राध्यापक असणारे चिरंजीव श्री. नरेंद्र कुंटे हे या संप्रदायातले एक अभ्यासू व्यक्तिमत्व होते. भक्तीमार्गावरील अनेक थोर विभूतींच्या ग्रंथरचनांचे विश्लेषण करणारे त्यांचे अतिशय सुबोध लेखन आणि त्यावरील त्यांची निरूपणं सर्वसामान्यांच्या अनेक शंकांचे निरसन करीत त्यांना मार्ग दाखवीत असत. या कुंटे कुटुंबीयांबद्दल तिथे आलेल्या सर्वच उपासकांना वाटत असलेलं प्रेम आणि निष्ठा पाहून माझ्या मनातला त्यांच्याबद्दलचा आदर अधिकच दुणावला होता.
कुंटे आजीही अतिशय शांत,हसतमुख,अगत्यशील. त्यांचा एक मुलगा (श्री. नरेंद्र कुंटे), सून, नातू सोलापूरला त्यांच्याचजवळ. दुसऱ्या मुलाचं बि-हाड नोकरी निमित्ताने मुंबईला. मुलगी-जावई पुण्यात.
त्या घरची दिवाळी त्या सर्वांसाठीच एक हवाहवासा आनंदसोहळा असे. कारण आजी-आजोबाची इच्छा म्हणून सर्व कुटुंबियांची दिवाळी दरवर्षी सोलापूरच्या बंगल्यातच उत्साहात साजरी व्हायची. त्यामुळेच दिवाळी म्हणजे कुंटे कुटुंबियांसाठी एक सत्संग आणि आनंदोत्सवच असायचा. परगावचे मुलगा,सून लेक-जावई, नातवंडे सर्वचजण दिवाळीचे चार दिवस आवर्जून सोलापूरला येत.
एका दिवाळीला असेच सर्वजण जमलेले असताना जावई आग्रहाने म्हणाले, “आता यापुढे दरवर्षी दिवाळीला आपण आलटून पालटून प्रत्येकाच्या घरी एकत्र जमू या कां? त्याशिवाय आमच्या बि-हाडी सगळ्यांचं येणं कसं होणार?”
मुंबईच्या मुलासूनेनं ही कल्पना उचलून धरली. एरवीही त्यात नाकारण्यासारखं कांही नव्हतंच. आजोबांनी आजींकडे पाहिलं. आजीनी हसून संमतीदर्शक मान हलवली. मग सर्वानुमते पुढच्या वर्षाची दिवाळी लेकीच्या घरी पुण्यात करायची असं ठरलं.
पावसाळा संपत आला तशी आजींच्या मनात चलबिचल सुरू झाली.
“आपल्या नामसाधनेला पुढच्या वर्षी एकवीस वर्षं पूर्ण होतायत. त्यानिमित्ताने आपण निंबाळला सत्संग आयोजित करणार आहोत. त्यानंतर पुढे लगेचच दिवाळी येईल. या वर्षी तरी दिवाळी पाडव्याची आपली नामसाधना आपल्याच वास्तूत व्हावी असं आपलं मला वाटतं. मग त्यानंतरच्या दिवाळीपासून हवंतर जावई म्हणताहेत तसं करू. ” त्यांनी आजोबांना सुचवलं.
ते विचारात पडले. त्याना काय बोलावं ते सुचेचना. “पण थोडक्यासाठी त्यांना दुखवल्यासारखं होईल. नकोच ते. ठरलंय तसं होऊ दे. “ते म्हणाले.
आजी हिरमुसल्या.
“ठरलंय तसं करु,पण नाईलाज झाला तरच. मी बोलेन जावयांशी. समजावेन त्यांना. सांगून बघू तरी काय म्हणतात ते” आजी म्हणाल्या. जे जे होईल ते ते पहावे असा विचार करुन आजोबा नाईलाजाने गप्प बसले.
भारद्वाज ऋषींनी आपल्या “सौदामिनी तंत्र” या ग्रंथात विजांचे (Electricity) ५ प्रकार सांगितले आहेत. ते खालील प्रमाणे आहेत.
१) रेशीम, कोल्हा, ससा किंवा मांजर या प्राण्यांचे कातडे हवेत झटकले तर उत्पन्न होते ती ‘तडित्‌’ वीज. (पाश्च्यात शास्त्रज्ञ अद्याप हिचा काहीच उपयोग करीत नाहीत.)
२) स्फटिक, रेशीम, लाख वगैरे जिनसा एकमेकांवर घासल्यावर उत्पन्न होते ती ‘सौदामिनी’ वीज.
३) आकाशात ढगात उत्पन्न होते ती ‘चपला’, हिलाच विद्युत, चंचला असेही संबोधतात.
४) विद्युतकुंभ ( Battery ) मध्ये उत्पन्न होणारी वीज ती ’शतकोटी’. * अगस्त्य ऋषी हिला ‘मित्रावरुणौ’ म्हणतात. मित्र म्हणजे धन व वरुण म्हणजे ऋण वीज होय. कार्य करण्यासाठी शंभर कुंभ वापरावे लागतात म्हणून हिला ‘शतकुंभी’ अथवा ‘शतकोटी’ असेही म्हणतात.
५) लोहचुंबकाचे फिरण्याने उत्पन्न होऊन एका भांड्यात साठवली जाणारी ती ‘हादिनी’ वीज. वीज साठवण्याच्या भांड्याला हूद (Storage Battery ) म्हणतात.
वशिष्ठ, अगस्त्य व भारद्वाज यांनी विजेच्या शास्त्रांवर ग्रंथ लिहिले आहेत. विमानशास्त्रांवर नारायण, वाचस्पति, शौनक, गर्ग व भारद्वाज यांचे ग्रंथ आहेत.
वरील माहिती श्री कृष्णाजी विनायक वझे (१८६९ – १९२९) यांच्या लेखातून घेतली आहे. श्री कृष्णाजी विनायक वझे हे इंजीनिअर होते. त्यांनी सिंधमधील सिंधू नदीवर सक्करचे प्रसिध्द धरण बांधले, त्याबद्दल इंग्रज सरकारने त्यांना ’रावबहादूर’ ही पदवी देऊन त्यांचा गौरव केला होता. पुढे लो. टिळकांच्या सांगण्यावरून त्यांनी इंग्रज सरकारची पदवी परत केली व स्वत:ला भारतीय शिल्पशास्त्राच्या संशोधनाच्या कार्यात वाहून घेतले. त्यांनी अनेक भारतीय प्राचीन वास्तु शिल्प शास्त्रांच्या ग्रन्थांचा अभ्यास केला. पण दुर्दैवाने त्यांचे बरेचसे लिखाण आज काळाच्या उदरात गडप झाले आहे. सध्या त्यांचे केवळ एकच पुस्तक उपलब्ध आहे. त्यांनी त्यांच्या या संशोधन कार्यात ज्या प्राचीन ग्रन्थांचा अभ्यास केला ती यादी केवळ पाहिली तरी थक्क व्हायला होते. त्यातीलही बरेचसे ग्रन्थ आज नष्ट झाले आहेत. पण जे आहेत त्यांचा अभ्यासही खूप मोठा आहे. अनेक संस्कृत ग्रंथांचा अभ्यास करुन त्यावेळी आपला समाज किती प्रगत होता याविषयी सांगताना श्री वझे म्हणतात की, “ गेल्या ३० वर्षात संस्कृत ग्रंथांचा विचारपूर्वक अभ्यास केल्यावर भौतिक शास्त्रमय शिल्पात हिंदुस्तानात किती ज्ञान होते याबद्दलचा एक निबंध मी इतिहास संशोधक मंडळासमोर वाचला. मी आपल्या माहितीसाठी येथे इतकेच सांगतो की, वाफेच्या यंत्राखेरीज बहुतेक आधुनिक शिल्प (मशीन्स) आपल्याकडे एकेकाळी होती असे मला आढळून आले आहे.”
आजच्या शिक्षण पद्धतीविषयी श्री वझे म्हणतात की, ” इंग्रजी राज्य हिंदुस्थानात आल्यावर इंग्रजानी केलेली सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे त्यांनी इंग्रजीतून शिक्षण देण्यास सुरवात केली. यामुळे इंग्रजी ज्ञान व त्याचा फैलाव हिंदुस्थानात झाला. तशातच सरकारी नोकऱ्यात ज्ञानापेक्षा इंग्रजी भाषेला अधिक प्राधान्य प्राप्त झाल्याने प्राचीन हिंदू ज्ञानाकडे लोकांचे दुर्लक्ष झाले. याचा परिणाम असा झाला की, भारतात विचार करण्यासारखे ग्रंथच नाहीत व सर्व उत्तम ज्ञान काय ते पाश्चिमात्यांकडेच आहे, अशी मोठ्या समजल्या जाणाऱ्यांची समजूत झाली. ज्याप्रमाणे वेदांतात हेगेल, कांट, शोपेनहार, प्लेटो, सॉक्रेटिस, मिल, ह्यूम यांच्या वेदांताचे जितके व जसे शिक्षण दिले गेले, तसे पतंजली, कणाद, जैमिनी, बादरायण यांच्या वेदांताचे दिले गेले नाही. हीच अवस्था इतर विषयांच्या बाबतीतही झाली.” ज्यांनी मोठमोठी राज्ये चालविली, किल्ले, कालवे, इमारती, पूल वगैरे बांधले, सूक्ष्म विचार करण्यात ज्यांची बुद्धी फार कुशाग्र अशी ज्यांची ख्याती, असे लोक भौतीक शास्त्रांशिवाय राहिले कसे ? अशी सहज येणारी शंकासुद्धा या पंडितांना आली नाही..
संग्राहक : माधव केळकर
≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
रस्त्यांवर लाॕकडाउन मुळे भयाण शांतता. नाही म्हणायला पोलीस जागोजागी… !
मी भिक्षेक-यांचा डाॕक्टर … माझं काम रस्त्यावरच !
लाॕकडाउन च्या काळात ज्यांना घरं होती, मग भले ती झोपडपट्टीत का असेनात, त्यांना घरी रहायला बजावुन सांगितलं…! ज्यांना घरं नाहीत अशांना काॕर्पोरेशनने निर्माण केलेल्या निवारा केंद्रात पाठवुन दिलं. आता माझ्या भिक्षेकरी वर्गापैकी रस्त्यांवर कुणी नव्हतं. तरीही चुकुन कुणी सापडतंय का हे बघत मी रस्त्यांवरुन फिरत होतो.
फिरता फिरता एका मंदिरापाशी आलो. मंदिराबाहेर शुकशुकाट. मंदिराची दारं बंद… ना भिक्षेकरी… ना भक्त !
—मी तिथुन निघणार तेव्हढ्यात भिक्षेकरी बसतात त्या ठिकाणी एक आजी बसलेली मला दुरुन दिसली. ही माझ्या ओळखीची नव्हती. कपडे ब-यापैकी नीटनेटके… !
भिक्षेकरी वाटत नव्हती…! मग ही इथं का बसली असेल ? माझी उत्सुकता वाढली. मी जवळ गेलो…
हा आता आपल्याला काहीतरी देणार या आशेनं तीनं आपसुक हात पुढे केला.
मला आश्चर्य वाटलं… भिक्षेकरी तर वाटत नाही…मग हात का पुढे करावा हिने ?
वय असेल साधारण 70-75 वर्षे. डोईवरचे सर्व केस पांढरे, डोळे खोल गेलेले, चेह-यावर सुरकुत्यांचं जाळं… हाताच्या बोटापर्यंत पसरलेलं… ! या जाळ्यात मध्येच लुकलुकणारे दोन डोळे, चेह-यावर अजीजी, करुण भाव … !
‘आजी इथं का बसलाय ?’ मी विचारलं.
‘काही नाही, बसल्येय हो देवळाच्या दारात, आपण पोलीस आहात का? बोलणं मृदु आणि स्वच्छ !
माझी खात्री झाली, आजी भिक्षेकरी नाही.
तरीही तिला म्हटलं, “ देवळाच्या दारात बसलाय म्हणता, आणि इथं बसुन मागता. बरोबर ना ? मघाशी हात पुढं केलात, बघितलं ना मी…”
तिनं चमकुन माझ्याकडं पाहिलं, डोळ्यात पाणी तरारलं… पण बोलली काहीच नाही.
“ उठा आजी असं उघड्यावर बसू नका, सध्या काय चालु आहे माहित आहे ना ? जा घरी…कुणी येणार नाही काही द्यायला “. मी पुन्हा बोललो.
ती ओशाळली, म्हणाली, “ तसं नव्हे हो ! जाते मी इथुन …. कुणी येणार नाही काही द्यायला…काय करणार नशीबच फुटकं…! “—-मला या वाक्याचा अर्थ कळला नाही.
ती उठली… जायला निघाली.— मनात नसतांनाही ती जायला उठली, पण तिला थांबायचं होतं अजून— माझ्याकडं तिनं ज्या केविलवाण्या नजरेनं पाहिलं त्यात मला ते स्पष्ट जाणवलं.
मलाच वाईट वाटलं. म्हटलं, “आजी, मी डाॕक्टर आहे, काही औषधं लागत असतील तर सांगा, दुसरी काही मदत हवी असेल तर सांगा…! पण कुणाला भीक मागायला लागू नये यासाठी मी काम करतोय, शिवाय तुम्ही चांगल्या घरातल्या वाटताहात…आणि …”
ती चालता चालता थबकली, वळून हसत म्हणाली…” चांगलं घर , वाईट घर असं पण असतं का ?”
“ नाही तसं नव्हतं म्हणायचं मला…” मी काहीतरी सारवासारव करण्याचा प्रयत्न केला.
ती हसली; काहीतरी विचार करुन म्हणाली, “ केळी आहेत का तुमच्याकडे ? “
मला काही कळेचना, ब-यापैकी परिस्थिती वाटते, भिक्षेकरी तर वाटत नाही, तरी इथं मंदिरात काही मिळेल या आशेनं ती इथं बसली होती, हटकल्यावर निघाली, आता जातांना केळी मागते…!
मानसिक रुग्ण असावी का ?—– उलगडा होईना. उत्सुकता अजुन चाळवली.
मी तिच्या मागं गेलो, म्हणालो “ आजी… काय झालं… इकडे कुणाची वाट पहात होता का ? काही हवं होतं का… ? “
“ मला केळी द्याल…? ” पुन्हा तिनं भाबडेपणानं विचारलं.
मी डायरेक्ट मुद्द्यावर आलो, “ आजी झालंय काय ? नीट सांगाल, तर मी नक्की काहीतरी मदत करेन…! ”
(श्री अरुण कुमार डनायक जी महात्मा गांधी जी के विचारों केअध्येता हैं. आप का जन्म दमोह जिले के हटा में 15 फरवरी 1958 को हुआ. सागर विश्वविद्यालय से रसायन शास्त्र में स्नातकोत्तर की उपाधि प्राप्त करने के उपरान्त वे भारतीय स्टेट बैंक में 1980 में भर्ती हुए. बैंक की सेवा से सहायक महाप्रबंधक के पद से सेवानिवृति पश्चात वे सामाजिक सरोकारों से जुड़ गए और अनेक रचनात्मक गतिविधियों से संलग्न है. गांधी के विचारों के अध्येता श्री अरुण डनायक जी वर्तमान में गांधी दर्शन को जन जन तक पहुँचाने के लिए कभी नर्मदा यात्रा पर निकल पड़ते हैं तो कभी विद्यालयों में छात्रों के बीच पहुँच जाते है. पर्यटन आपकी एक अभिरुचि है।आज प्रस्तुत है श्री अरुण डनायक जी का महात्मा गाँधी जन्मदिवस पर विशेष आलेख “महात्मा गांधी और विश्व शांति के लिए अहिंसा ”)
☆ महात्मा गाँधी जन्मदिवस विशेष – महात्मा गांधी और विश्व शांति के लिए अहिंसा ☆
महात्मा गांधी की 152वीं जन्म जयंती के अवसर पर विश्व शांति की मंगलकामनाएं ।
महात्मा जी के मन में अहिंसा का जनआन्दोलन में उपयोग करने का विचार कब और कैसे आया होगा? यह शोध का विषय है । लेकिन उनके अहिंसा संबंधी विचारों को विश्व ने माना, अनेक देशों के राजनेताओं ने अपने-अपने देश को गुलामी की जंजीरों से मुक्त करने अहिंसा के सिद्धांत को अपनाया, विभिन्न राजनीतिक विचारधारा के लोगों ने राज सत्ता के समक्ष अपनी मांगे रखने के लिए अहिंसक मार्ग को चुना, कर्मचारी संघठनों ने, प्रबंधन से चर्चा करने के लिए इसी मार्ग का सहारा लिया और सफलता पाई। यह ऐसे चंद उदाहरण हैं, जो गांधीजी की अहिंसा के सिद्धांत की, सर्वकालिक प्रासंगिकता को स्वमेव सिद्ध करते हैं । यहां तक कि उनके विचारों के धुर विरोधी, दक्षिणपंथी और हिंसा में विश्वास रखने वाले भी लोग भी अहिंसा संबंधी गांधीजी के विचारों का खंडन तर्क से नहीं कर पाते हैं और इसलिए वे उसका मजाक उड़ाने लगते हैं । ‘अहिंसा ने हमें कायर बना दिया’, ‘गांधी मार्गियों से थप्पड़ खाने के लिए अपना गाल आगे करने’ की बातें, ‘मजबूरी का नाम महात्मा गांधी’, ‘चरखे ने आजादी दिला दी’ आदि ऐसे कुतर्क हम अक्सर सुनते रहते हैं।
अहिंसा को लेकर गांधीजी ने अपने विचार विभिन्न लेखों और अपने कार्य के माध्यम से समय समय पर आम जनमानस के सामने रखे। लेकिन उनका समेकित स्वरूप हमें पढ़ने मिलता है, गांधीजी के बीज ग्रंथ ‘मंगल-प्रभात’ में । छोटी सी यह पुस्तिका हमें इस महामानव के एकादश व्रतों के बारे में विस्तार से बताती है और उसमें सत्य के बाद अहिंसा का स्थान है । शेष 9 व्रत नहीं दोनों सिद्धांतों पर आधारित हैं ।
गांधीजी ने अहिंसा को कभी भी कायरों को अस्त्र नहीं माना । वे तो इसे आत्मबलिदान की भावना से प्रेरित, मानवता की रक्षा करने और अत्याचार का मुकाबला करने का एक ऐसा अचूक तरीका मानते थे, जो स्वयं को सर्वशक्तिमान समझने वाली तानाशाह, क्रूर, हिंसक राजसत्ता का मुकाबला करने के लिए डटी रहती है । गांधीजी राज्य की हिंसा को मानवता के लिए सबसे ज्यादा हानिकारक मानते थे । आम जनता, राज्य की हिंसा का मुकाबला, अपने सीमित संसाधनों से नहीं कर सकती है। यह विभिन्न देशों में घट रही घटनाओं से , जिसमें विरोध का दमन करने पुलिस और सेना के निर्दयी बल प्रयोग और राजनीतिक विरोधियों को समाप्त करने के लिए पुलिस द्वारा फर्जी मुठभेड़ का सहारा लेकर हत्या कर देना, प्रत्यक्ष रूप से सिद्ध हो जाता है। भूगोलीकरण के इस दौर ने अर्थतन्त्र को मजबूती प्रदान की है और अनेक लोगों को असीमित संपत्ति अर्जित करने का अवसर दिया है । ऐसे लोग आजकल राजसत्ता के नए हिंसक तरीके का शिकार हो रहे हैं । अपने विरोधी का दमन करने, संपत्ति धारकों से अधिक से अधिक धन वसूली की लिप्सा ने, सरकार ने उसके पास उपलब्ध सरकारी एजेंसियों के माध्यम से, जांच व छापे मारने के दुरुपयोग को जन्म दिया है । यह आश्चर्य का विषय हो सकता है कि छापे केवल राजनीतिक विरोधियों के ठिकानों पर क्यों पड़ते हैं ? और राज्य की ऐसी हिंसा, जिसके चंद उदाहरण ऊपर पढ़ने में आए हैं, के विरोध का एक मात्र तरीका अहिंसक मार्ग पर चलते हुए, उस दमनात्मक कारवाई के विरोध में, राजसत्ता के सामने डट कर खड़े रहकर ही किया जा सकता है । गांधीजी की अहिंसा, हमें आत्मबलिदान की भावना के साथ, अन्याय का मुकाबला करने की प्रेरणा देती है। वह हमें दमन स्थल से भागने के लिए नहीं कहती । डटकर मुकाबले में खड़े रहने की भावना वीरता और साहस का प्रतीक है । इसलिए अहिंसा कायरों का नहीं वरन आत्मबलिदानियों का मार्ग है ।
गांधीजी कहते थे कि अगर कोई एक गाल पर थप्पड़ मारे तो हमें दूसरा गाल आगे कर देना चाहिए, हिंसा का सहारा लिए बिना अपने सत्य पर अडिग रहना चाहिए । अहिंसक मार्ग पर चलने को उत्सुक ऐसे आत्मबलिदानियों के सामने, अंततः हिंसक मनुष्य भी झुक जाएगा और वह हिंसा का परित्याग करने विवश हो जाएगा । गांधीजी मानते थे कि अपने सक्रिय रूप में अहिंसा का अर्थ है ज्ञानपूर्वक कष्ट सहना ! गांधीजी की अहिंसा, अन्यायी के आगे दबकर घुटने टेक देने की नीति नहीं है, वरन वह अत्याचारी की क्रूरतम मनोदशा के आगे आत्मा की सारी शक्ति लगाकर विरोध करते रहने की भावना से ओतप्रोत है । और भारत के इस प्राचीन आदर्श का पालन करते हुए एक अकेला आदमी भी, अपने सम्मान,धर्म और आत्मा की रक्षा के लिए, किसी भी अन्यायी, यहां तक कि शक्तिशाली व बलशाली राजसत्ता, को भी चुनौती दे सकता है । ऐसे अहिंसक विरोध प्रदर्शन कर वह सुधार की नींव रख सकता है । गांधीजी जब अपने अनुयायियों को एक गाल पर थप्पड़ खाने पर दूसरा गाल आगे कर देने की शिक्षा देते हैं तब उनका मकसद होता है कि अहिंसक रहते हुए अन्याय का प्रतिकार करो, जुल्मी के आगे डटे रहो । यह तरीका हमने आजादी के आंदोलन में बार-बार कारगर होते देखा और सुना । विश्व भर की तानाशाह सरकारें भी ऐसे विरोध प्रदर्शन के आगे अंतत: झुकने को विवश हो गई । यह तरीका त्वरित परिणाम नहीं देता पर जो परिणाम इस मार्ग पर चलकर प्राप्त होते हैं वे स्थाई होते हैं ।
‘मजबूरी का नाम महात्मा गांधी’ वे लोग मानते हैं जिन्होंने हमारे स्वतंत्रता संग्राम का इतिहास पढ़ा ही नहीं है । गांधीजी जब दक्षिण अफ्रीका से, जनरल स्मिटज की भेदभावपूर्ण नीतियों का अहिंसक तरीके से मुकाबला कर और अनेक ईसाइयों व मुस्लिम युवाओं, जिन्होंने उन पर प्राणघातक हमले किए थे, का हृदय परिवर्तन कर, भारत वापस आए तो लोगों ने उनसे भारत की स्वतंत्रता में योगदान देने हेतु न केवल आग्रह किया वरन उनके तरीके को भी स्पष्ट करने को कहा । गांधीजी ने तब यह कहा था कि अभी आगामी दो वर्षों तक वे भारत का भ्रमण करेंगे, जनता के विचार जानेंगे तब अपनी योजना सबके सामने रखेंगे । अपने देशव्यापी दौरे के बाद जब वे कांग्रेस के सामने प्रस्तुत हुए तो उन्होंने यही शर्त रखी की आजादी की लड़ाई अहिंसक तरीके से लड़ी जाएगी तभी वे इस आंदोलन का नेतृत्व करेंगे । भारत के लोगों से उन्होंने अहिंसा अपनाने इसलिए नहीं कहा की भारतीय कमजोर हैं, उनमें वीरता का अभाव है । गांधीजी को भारत के निवासियों के बल और उसकी वीरता का भान था और इसीलिए उन्होंने उन्हें अहिंसा के मार्ग पर चलने की सलाह दी । उनके आह्वान को देश भर से समर्थन मिला और तमाम विरोधों के बावजूद वे अगले तीस वर्षों तक भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का नेतृत्व करते रहे । अपने नवोन्मेष तरीकों, राजनीतिक चातुर्य से अंग्रेजों और देश की विघटनकारी शक्तियों के नापाक इरादों को ध्वस्त करते हुए देश को आजादी दिलाने के अपने प्रयासों में कामयाब हुए। उनके आंदोलनों ने उस वक्त ब्रिटिश साम्राज्य को घुटने टेकने मजबूर कर दिया। और इसीलिए गांधीजी मजबूरी नहीं मजबूती का नाम है ।
चरखे को गांधीजी के स्वतंत्रता आंदोलन का ऐसा अहिंसक हथियार बना दिया जिसने न केवल ब्रिटिश अर्थव्यवस्था को चोट पहुंचाई वरन भारत के करोड़ों गरीबों को दो जून की रोटी कमाने और खाने का आसान तरीका उपलब्ध कराया । चरखा और उससे सूत कातने को गांधीजी ने स्वराज प्राप्ति का साधन माना । उनके अनुसार जब अंग्रेज भारत छोड़कर चले जाएंगे तब देश को राजनीतिक आजादी मिलेगी लेकिन सच्चा स्वराज तो तभी आएगा जब हर हाथ को काम और दो वक्त की रोटी शांति से खाने को मिलेगी । खादी और चरखा जिसका उनके रचनात्मक कार्यक्रमों में अभिन्न व महत्वपूर्ण स्थान था, वह केवल प्रतीक नहीं था I I एक आंकड़े के अनुसार 1940 में तीन लाख ग्रामीणों ने कताई, पिंजाई, बुनाई, आदि से लगभग पैतीस लाख रुपये की मजदूरी कमाई थी I चरखा और खादी उत्पादन को वे ग्रामीण अर्थव्यवस्था की रीढ़ मानते थे । चरखे ने तो देश और विदेश में स्वदेशी की धूम मचा दी थी I तभी तो राजा से लेकर रंक तक ( महाराजा नाभा ने अपनी महारानी के साथ चरखा चलाना शुरू किया था तो नेहरूजी का परिवार भी सूत कातने लगा था ) सभी ने गांधीजी के आह्वान पर चरखा चलाना, स्वयं के काते सूत के कपडे पहनना शुरू कर दिया था और जब गांधीजी द्वितीय गोलमेज कांफ्रेंस में भाग लेने लन्दन गए तो 26सितम्बर 1931 को लंकाशायर की कपडा मिलों के बंद हो जाने से बेरोजगार मजदूरों से भी उनकी मुलाक़ात हुई I मजदूरों को उनके चरखा आन्दोलन से शिकायत थी I लेकिन जब गांधीजी ने भारत के बुनकरों के बेरोजगार होने और उनकी गरीबी का कारण लंकाशायर की मिलों के कपडे को बताया तो बेरोजगार मजदूर भी उनके समर्थन में दिखे, तमाम अखबारों ने भारत की विदेशी परतंत्रता के युग मे चरखा व खादी को गांधीजी की मौलिक खोज बताने में परहेज नहीं किया।
विश्व के अनेक देशों ने महात्मा गांधी की प्रतिमाएं अपने यहां स्थापित की, मार्गों और सड़कों के नाम गांधीजी पर रखे गए, विश्व के समकालीन लेखक, साहित्यकार, कवि, राजनेता, फिल्मी कलाकार, पत्रकार, राजनेता उनसे मिलने सदैव उत्सुक रहते थे । नोबल समिति ने उन्हे शांति के लिए नोबल पुरस्कार न दे पाने पर अनेक बार खेद जताया और ऐसे अनेक लोगों को यह पुरस्कार दिया जिन्होंने गाँधीमार्ग से प्रेरणा लेते हुए मानवता के कल्याण के लिए सतत प्रयास किए ।
संयुक्त राष्ट्र संघ ने उनके सत्य, अहिंसा और सत्याग्रह के सिद्धांतों को मान्यता देते हुए उनके जन्म दिन को अंतर्राष्ट्रीय अहिंसा दिवस मनाने का संकल्प लिया । यह सब हम भारतीयों के लिए गर्व और गौरव का विषय है।
राष्ट्रातील प्रत्येक घर ही शाळा आहे.आणि घरातील मातापिता हे शिक्षक आहेत.
ही पृथ्वी ,हवा, भूमी, पाणी,हे सर्व म्हणजे आपल्या बापजाद्यांनी वारसाहक्काने दिलेली मालमत्ता नव्हे,तर ते पुढील पिढ्यांसाठीची जोखीम आहे.ती किमान जशीच्या तशी त्यांच्या हाती सोपवणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे.
तलवार ही शूराची निशाणी नाही तर ती भीतीची निशाणी आहे बलहीन व्यक्ती कुणाला ही क्षमा करु शकत नाही. बलवान माणूसच क्षमा करु शकतो.
जे लोक म्हणतात,धर्माचा राजकारणाशी संबंध नाही त्यांना धर्म काय हेच माहीत नाही.
असे आणि अशा तर्‍हेचे अनमोल विचार देणारे गांधीजी त्यांची आज जयंती.त्यानिमीत्ताने त्यांच्या बहुमोल विचारांचे चिंतन व्हावे ही अपेक्षा…
नेता याचा अर्थ मी असा समजते की जो समाजाला,सत्याच्या,न्यायाच्या ,नीतीच्या मार्गावर नेतो तो नेता.तो जाणता असला पाहिजे.निस्वार्थी असला पाहिजे.
समाजाची दु:ख,होरपळ या बाबतीत कृतीशील कनवाळु असला पाहिजे.त्याच्या कार्यावर त्याचा स्वत:चा विश्वास ,श्रद्धा,भक्ती आणि त्या प्रवाहात इतरांना आत्मविश्वासाने घेउन जाणारा हवा…
।।वैश्णव जन तो तेने कहिये जो पीड पराई जाणे रे।।
स्वातंत्र्यपूर्व काळातील गांधीजींची हीच प्रतिमा होती..
म्हणून ते लोकनेता ठरले.ते देशाचे बापू झाले. राष्ट्रपिता ठरले.
गांधीजींना महात्मा हे संबोधन दिलं गेलं कारण ,एक स्वतंत्र सेनानी, अहिंसेचा पुरस्कर्ता म्हणून त्यांचे संपूर्ण कार्य महान होते.त्यांनी त्यांचं आयुष्य देशाला समर्पित केलं होतं.ते खर्‍या अर्थाने लोकांप्रती,लोकांसाठी आणि लोकांतर्फेच होते.!
सत्य अहिंसा परमोधर्म…
ही त्यांची निष्ठा होती.जीवन सूत्री होती.न्यायासाठी त्यांनी अंदोलने केली. चंपारण्य अंदोलनाद्वारे,शेतकर्‍यांवर होणार्‍या अत्याचाराला वाचा फोडली.. ब्रिटीश जमीनदारांच्या विरोधात हडताळ केले. आणि त्यांना झुकण्यास भाग पाडले. “भारत छोडो” अंदोलनात,
‘करो या मरो’ असा घणाघाती नारा दिला. लोकांच्या जाणीवा पेटवल्या. गुलामगिरीचे जोखड फेकून देण्यासाठी प्रवृत्त केले.
जातीभेद,अस्पृष्यता वर्णद्वेष,यांच्या उच्चाटनासाठी ,त्यांनी त्यांचं जीवन समर्पीत केलं.
गोल चष्मा ,काठी ,चरखा आणि पंचा म्हणजे गांधींची प्रतिकात्मक छबी!
या उघड्या भारतीय नेत्यांने जगाला नमवलं..थक्क केलं..
मातृभूमीसाठी त्यांनी बलीदान केलं. भारतीयांच्या मनात ते राष्ट्रपती आणि बापू म्हणूनच सदैव जागृतच असतील.
प्रख्यात शास्त्रज्ञ, आईनस्टाईनने, गांधीजींच्या बाबतीत असं म्हटलं आहे, की “असा कुणी माणूस या धरतीवर निर्माण झाला होता ,हेच एक महान आश्चर्य आहे,.”
गांधीवाद, गांधीजींची तत्व, त्यांचे जीवन, त्यांच्या निष्ठा, म्हणजे एक मोठा अभ्यासक्रम आहे. एक संस्कृती प्रणाली आहे.
बदलत्या काळानुसार उलटसुलट वैचारिक प्रवाह वाहताना दिसतात.
आज गांधीजी असते तर…? पासून ते गांधीजींने हे करायला नको होतं… पर्यंत विचारधारा आहेत..
आजही जनयात्रा, रथयात्रा, आशिर्वाद यात्रा निघतात.
उपोषणं केली जातात.. अंदोलने होतात. धरणे धरली जातात. संप होतात.. केंद्रस्थानी गांधीजींचे उपोषण, गांधींची दांडीयात्रा ही शिकवण असेलही पण ती तळमळ ,ती तात्विकता ,समर्पण आहे का?….
☆ साठवणीतल्या आठवणी – स्व. ह. मो. मराठे ☆ श्रीमती उज्ज्वला केळकर☆
७६-७८चा सुमार असेल. मी जरा उत्साहाने कविता लिहित होते. चांगल्या, दर्जेादर मासिकातून याव्यात असं वाटत होतं. पण एकूण स्वभावात न्यूनगंडच जास्त. एकदा माझ्या इंदूरच्या मामेभावाला शरदला मी कविता वाचायला दिल्या. तो म्हणाला, `चांगल्या आहेत.’ मी म्हंटलं, `स्त्री-किर्लोस्कर’कडे यायला पाहिजेत.’ तो म्हणाला, `त्यात काय? किर्लोस्क प्रेसमध्ये जा. मुकुंदरावांना भेट आणि तुझ्या कविता दे. एकदम बाड त्यांच्यापुढे टाकू नकोस . दोन-तीन कविता दे.’
माझ्यात आत्मविश्वास जरा कमीच. त्यात अक्षर चांगलं नसणं, हा आणखी एक मायनस पॉइंट. मी जरा का कू करतेय, असं पाहिल्यावर, माझी वहिनी ललिता मला पुढ्यात घालून प्रेसमध्ये घेऊन गेली.
एका मध्यम आकाराच्या हॉलमध्ये काही सुट्या सुट्या टेबल-खुच्यांवर बसून लोक काम करत होते. अजून संगणक आला नव्हता. साहित्य वाचणं, तपासणं, टायपिंग, फायलिंग वगैरे कामं चालली होती. समोरच एका टेबलामागच्या खुर्चीवर एक उंच, गोरे, चष्मिष्ट गृहस्थ बसलेले दिसले. आम्ही त्यांच्यापुढे उभे राहिलो.
`काय पाहिजे?’
`मुकुंदरावांना भेटायचय.’
`ते बाहेर गेलेत. काय काम आहे?’
`अं… कविता द्यायच्यात.’
`बघू…’ मी कविता त्यांच्या हातात दिल्या आणि लहान मुलीसारखं बजावलं, `नक्की द्या हं त्यांना.’ त्यांनी हसून मान डोलावली. मग वाटलं आपण आपली मौल्यवान इस्टेट (कविता) कुणाकडे सोपवली, त्यांचं नाव तरी माहीत असावं, म्हणून नाव विचारलं. ते म्हणाले, `ह. मो. मराठे’’. तोपर्यंत तरी एक लेखक म्हणून हे नाव मला परिचित नव्हतं. मासिकातून त्यांच्या कथा-लेख वाचलेही असतील, पण ते लेखन आणि ह.मो. हे नाव, याचं समीकरण डोक्यात फिट्ट झालं नव्हतं. तोपर्यंत साहित्य क्षेत्रात आपलं स्थान निर्माण करायची ह.मों.ची धडपड चालू होती, पण प्रथितयशाचं वलय त्यांच्या नावाभोवती अद्याप तेजाळायचं होतं.
त्यानंतर दोन महिन्यांनी माझी एक कविता किर्लोस्करमध्ये प्रकाशित झाली. आणखी काही महिन्यांनी दुसरी. पुढे कळलं, किर्लोस्कर मध्ये छापायच्या साहित्याची बहुतेक सारी निवड तेच करतात.
जानेवारी ७७ पासून ‘किर्लोस्कर’ ने एक उपक्रम राबवला. दरमहा जिल्हावार कविसंमेलने घ्यायची व त्यातल्या ७ कविता किर्लोस्करमध्ये प्रसिद्धीसाठी निवडायच्या. ज्या जिल्ह्यात, ज्या गावी हे कविसंमेलन आयोजित करायचं. तिथल्या एका संस्थेने जबाबदारी घेऊन कविता संकलित करायच्या. त्यापैकी ३० कविता (प्रत्येकी १ किंवा २ ) संमेलनात वाचण्यासाठी निवडायच्या. सांगली नगर वाचनालयाने या उपक्रमाचे यजमानपद स्वीकारले. ३५० कविता आल्या होत्या, असे नंतर कळले. माझ्या `जन्म’ आणि `पेपर’ या दोन्ही कवितांची निवड वाचनासाठी झाली होती. किर्लोस्करकडून ह. मो. मराठे, संजीवनी मराठे या ज्येष्ठ कवयित्रींना घेऊन आले होते. त्यातून ज्या ७ कविता छापण्यासाठी निवडल्या गेल्या, त्यात माझी ‘पेपर’ कविता होती.
त्यानंतर ह.मों.चं एक पत्र आलं. तुमची परवानगी असेल, तर मी `तुमच्या `पेपर’ कवितेवर एक कथा लिहू इच्छितो.’ या मधल्या काळात ह.मोच्या कथा माझ्या वाचनात आल्या होत्या आणि त्या मला आवडल्याही होत्या. एक चांगला, जाने -माने कथालेखक आपल्या कवितेच्या कल्पनेवर कथा लिहितोय म्हंटल्यावर मी जरा फुशारलेच आणि त्यांना आनंदानं परवानगी दिली. त्यानंतर किती तरी महिन्यांनी त्यांची भेट झाल्यावर मी त्यांना विचारलं, `माझ्या `पेपर’ कवितेवर तुम्ही कथा लिहिणर होतात, लिहीलीत का?’
`हो! गोमंतकच्या दिवाळी अंकात ती छापूनही आली.’
‘मला वाचायला का पाठवली नाहीत?’
`तुम्ही कुठे म्हणाला होतात, कथा पाठवा म्हणून?’
`अच्छा? म्हणजे असं मुद्दाम सांगायला लागतं का? मला वाटलं माझ्या कवितेवर लिहिताय, म्हणजे आपणहून पाठवाल तुम्ही!’ त्यानंतर तो विषय तिथेच थांबला. मला ती कथा कधीच वाचायला मिळाली नाही.
किर्लोस्करमध्ये माझी `पेपर’ कविता प्रकाशित झाली आणि पाठोपाठ ह. मों.चं पत्र. `नियमाप्रमाणे तुम्हाला मानधन मिळेल, पण मी एक गोष्ट सुचवू इच्छितो, त्याऐवजी, पुढल्या महिन्यापासून तुम्हाला वर्षभर किर्लोस्करचे अंक पाठवले तर चालतील का? (या महिन्याचा अंक तुमची कविता आल्यामुळे तुम्हाला येईलच.)’ मी वर्षभर किर्लोस्करच्या अंकाचा पर्याय स्वीकारला. एवढंच नाही, तर पुढेही किती तरी वर्ष स्त्री-किर्लोस्करची वर्गणी भरत राहिले. मला वाटतं, अनेकांनी दुसरा पर्याय स्वीकारला असणार. कारण त्यावेळी, घराघरात टी.व्ही.ची इडियट बॉक्स बसलेली नव्हती. त्यानंतरही पुढे कितीतरी वर्षं मी स्त्री-किर्लोस्करची वर्गणी नियमितपणे भरत राहिले. मला वाटतं, अनेकांनी तसंच केलं असेल.
त्यानंतर काही वर्षांनी ह.मों.चं `मधलं पान’ पुस्तक वाचनात आलं. त्यात त्यांनी आपण लोकप्रभा, सामना, घरदार, इ. नियतकालिकांचा खप वाढवण्यासाठी काय काय प्रयत्न केले, कोणते उपक्रम राबवले, ते सारं विस्तारानं लिहिलय. ते सगळं वाचताना वाटलं, किर्लोस्करचा जिल्हावार कविसंमेलनाचा उपक्रम हा नव्या दमाच्या कवींच्या प्रतिभेचा शोध ( म्हणजे तसं त्यावेळेला म्हंटलं गेलं तरी…) यासाठी नसून तिथेही किर्लोस्करचे वर्गणीदार वाढवावेत हाच हेतू असावा.
प्रस्तुती – श्रीमती उज्ज्वला केळकर
संपर्क – 176/2 ‘गायत्री’, प्लॉट नं 12, वसंत साखर कामगार भवन जवळ, सांगली 416416 मो.- 9403310170
≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈
वाचताना वेचलेले 
विविधा 
मनमंजुषेतून 
डॉक्टर फॉर बेगर्स 
