मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ एकुलती एक – भाग-1 ☆ सौ. शशी नाईक-नाडकर्णी

सौ. शशी नाईक-नाडकर्णी

 ☆ जीवनरंग ☆ एकुलती एक – भाग-1 ☆ सौ. शशी नाईक-नाडकर्णी ☆ 

‘एकुलती एक’  हो खरंच मला ह्या दोन शब्दांचा अगदी वीट आला. लहानपणी कधी कधी आवडायचं कधी कधी राग यायचा.आईस्क्रीम, चाॅकलेटची कधी वाटणी करावी लागायची नाही. अख्खं मलाच मिळायचे.आणि शेजारच्या मंगलला एकच चाॅकलेट चार भावंडांना वाटून एक तुकडा  मिळायचा तेव्हा मला एकुलताएक पणाचा आनंद व्हायचा. पण खेळात भांडण झाल्यावर ती चौघं एकत्र आणि मी एकटी पडायची.तेव्हा मला कोणी भावंडं असतं तर असं वाटून रडू यायचं.अजून पण वाटतं एखादी बहीण हवी होती.वाटणी काय ?माझा हिस्सा पण दिला असता पण मनातल्या गोष्टी, सुखदुःखात सहभागी झाली असती.काका काकीचुलत बहिणी घरी रहायला आल्या की इतका आनंद व्हायचा. आणि जायला निघाल्या की माझी रडारड सुरु.”काकी दोघींपैकी एका मुलीला तरी ठेवा ना.”नाहीतर मीच त्यांच्याकडे जायचे.अर्धअधिक माझ्या बालपणातील सुट्टी त्यांच्याकडेच गेली.

जाऊ दे मी कॉलेज मध्ये जायला लागले मला एकापेक्षा एक, जिवाला जीव देणा-या मैत्रिणी भेटल्या. माझ्याचं बरोबरीची माझी चुलतबहीण  माझ्याचं कॉलेजमध्ये होती. दुधात साखर. माझंही एकुलते एकच दुःख काही प्रमाणात कमी झाले. मजेत दिवस जात होते. पदवीधर झाले. लगेचच  नोकरीं पण चांगली  बँकेत  मिळाली. त्या वेळच्या  रूढी प्रमाणे आई बाबाने वरसंशोधनाला सुरुवात केली. मला विचारण्यात आले, “तू कुठे जमवले आहेस का? तर सांग. नाही तर आम्ही बघतो. तुला नवरा कसा हवा? ते फक्त सांग म्हणजे तसा मुलगा तुझ्यासाठी शोधायला  बरे पडेल”.

मी सांगितलं,” तुम्ही शोधाल तो  चांगलाच शोधाल. फक्त माझी एकच अट आहे. एकुलता एक मुलगा मला नवरा म्हणून अजिबात नको. त्याचं घर माणसांनी भरलेले असू दे. त्याला भाऊ, बहीण पाहिजे”. आत्याबाई तिकडे होत्या त्यांनी कपाळाला हात लावला “अरे अण्णा, आजकाल मुलींना मोठा गोतावळा नको असतो. ‘मी आणि माझा नारा  नको कोणाचा वारा ‘ आणि हिची अट तरी ऐक.”

आई बाबांनी वरसंशोधनाला  सुरुवात केली. जर गोतावळावाला मुलगा मिळाला तर तिकडे पत्रिका जुळत नव्हती. पत्रिका जुळली तर मुलगा परदेशात जाणारा.

मला परदेशात अजिबात जायचं नव्हतं भारत देश, आणि माझ्या आईबाबाना सोडून. कारण मी एकच मुलगी होते ना त्यांची. शेवटी आपण एक ठरवतो पण वरचा दुसरंच. लग्नाच्या गाठी ह्या वरचाच मारतो. तसे म्हणा सगळ्याबद्दलच सगळे तोच ठरवत असतो. आपण मी हे केलं, मी ते केलं म्हणतो. पण प्रत्यक्षात तो वरचाच  प्रत्येकाच्या बाबतीत सगळं ठरवून त्याला पृथ्वीवर पाठवतो.आपण  फक्त  कठपुतळ्या, किंवा बुद्धिबळातली  प्यादी. माझ्याबाबतीत तेच झाले.

मुलगा चांगला उच्चशिक्षित, सुस्थापित, दिसायला चांगला, मुंबईतच राहणारा. नाही म्हणण्यासारखे काहीच नव्हते. पण माझ्या मुख्य अटीत तो बसत नव्हता. कारण तो  एकुलता एक होता. जे मला मुळीच मान्य नव्हतं. पण आईबाबांनी आणि जिने स्थळ आणले होते त्या माझ्या लाडक्या माई मावशीने माझं ब्रेन वॉश करायला सुरवात केली” इतकं चांगलं स्थळ हातचं सोडू नकोस. एकतर तुझी पत्रिका सहजासहजी जमत नाही. ह्या ठिकाणी छानच जमते. गुणमिलन पण होतयं. शिवाय सासू सासरे हौशी. स्वतःच्या मुलीसारखं तुझे कौतुक लाड करतील. तुला काही कमी पडू देणार नाहीत ” . कारण मुलाची आई ती माई मावशीची  जवळची मैत्रीण होती. प्रश्न लाडाकोडाचा नव्हता. ते तर माहेरी भरपूर होत होते. प्रश्न त्याच्या घरांत गोकुळ नव्हते. तोच एकटेपणा, तेच एकुलते एक प्रकरण. जे मला अजिबात नको होतं. पण शेवटी वडीलधा-याच्या व्यवहारी दृष्टिकोनापुढे माझा भावुक विचार दुर्बळ ठरला. ती वरच्याचीच इच्छा असणार. आले  देवाजीच्या मना तिथे कोणाचे चालेना  आणि अशा रितीने एकुलत्या एक मुलीचा एकुलत्या एक मुलांशी  विवाह आनंदात धूमधडाक्यात पार पडला. “छान मस्त लग्न झालं.” “अनुरुप जोडी”.वगैरे वगैरे.

                                      क्रमशः….

© सौ. शशी नाईक-नाडकर्णी

फोन  नं. 8425933533

संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ दाखला – भाग – 3 ☆ सौ. राधिका भांडारकर

सौ. राधिका भांडारकर

☆ जीवनरंग ☆ दाखला – भाग – 3 ☆ सौ. राधिका भांडारकर ☆ 

….मग तानीबाई वळली.ग्राम पंचायतीच्या आवारातूनन बाहेर पडून सडकेवर आली. ऊन्हं चढली होती.

पायात चप्पल नव्हती. तांबड्याला विचारलं पाहिजे.

मिळेल का मोतीरामच्या मृत्युचा दाखला?आणि समजा तो मिळाला, तर हे लोक मोतीरामच्या जन्माचाही दाखला मागतील, मग तोकुठून आणू?

तिची पाउलं झपझप खोपटाकडे जाण्यासाठी ऊचलु लागली.

मनात झरत होतं… तानीबाईच्या आयुष्यात मोतीराम कसा आला?

रस्त्यावर भटकणारा एक कुत्रा. तानीबाई ताटलीत भाकरी घेउन बसली की, हा शेपुट हलवत यायचा. तानीबाईही त्याला आपल्यातल्या भाकरीचे तुकडे घालायची.. हळुहळु दोघांनाही एकमेकांचा लळा लागला. तानीबाईनेच त्याचं नामकरण केलं.

“मोतीराम” आणि तिच्या एकाकी जीवनात तिला एक सोबती सवंगडी मिळाला. दुरावलेल्या मुलांची जागा त्याने भरुन काढली.

आणि आता सरकार त्याच्या जन्म मृत्युचा दाखला मागतंय्!! ..कुठून आणू?

सरकार बदललं. प्रगती झाली. नोटाबंदी आली.जी. एस.टी. लागू झाला. महसूल वाढला. पेट्रोल महागलं. शेतकर्‍यांनी आत्महत्या केली. त्यांना कर्जमाफी झाली. या सगळ्यांशी तानीबाईचा  काहीच सबंध नव्हता… तिच्या आयुष्यात काहीच बदल घडला नाही.

गावात कलाबाईचा मेळ होता. तिने निरोप धाडला की तानीबाई शेतात जायची. शेतातले तण ऊपटायचे. बोंडं तोडायची. लोंब्या काढायच्या.. शेंगा खणायच्या…

दिवसाकाठी मजुरी मिळाली की, येतांना तेल तिखट, मीठ पीठ आणायचं.. रांधायचं.. अन् खाऊन झोपायचं….

वस्तीतले लोक चांगले होते. तिची विचारपूस करायचे.

सणावारी कुणी गोडधोड केलं तर तिलाही वाटीतनं द्यायचे… तानीबाईला कुठे होता भविष्याचा विचार…….??

……पावलं रेटत रेटत ती स्वत:च्या खोपटापाशी आली. कोपर्‍यात भलंमोठं निंबाचं झाड होतं…. पारावर तिनं बुड टेकलं… झाडानं गार सावली दिली. तिने नजरेच्या परिसरातली वस्ती न्याहाळली. बागडणारी, ऊड्या मारणारी, अर्ध्यामुर्ध्या कपड्यातली शेंबडी, मळकट  पोरं पाह्यली… पुरुष… बायका.. काही कामांत, काही निवांत.. रिकामी… कुणीतरी लांबून हाकारल….

“..अग!! ए आज्जे कुटं गेली हुतीस? सक्काळपासनं दिसली बी नाय्….जेवलीस का?ये न्हाय तर…तुझ्या सुनेनं फक्कड रस्सा बनवलाय्….”

ऊगीचंच तांबड्यानं या सरकारी योजनेचं भूत डोक्यात घातलं…. पायाखालची जमीन, डोक्यावरचं आभाळ अन् खोपटाभवतालचे हे आपुलकीचे आवाज… त्यांची आभाळागत माया… काय हवं आणखी… बाकी काळजी त्या पांडुरंगालाच की.. मग तानीबाई घरात आली.

भिंतीजवळची पत्र्याची पेटी ऊघडली… दाखला पाहिजे  म्हणे……हातातलं रेशनकार्ड, पेटीच्या तळाशी, होतं तिथं ठेऊन दिलं… अन् पेटी बंद केली.

तानीबाईपुरता हा विषय संपला होता….बाकी तांबड्याला सांगूच काय घडले ते….

समाप्त.

© सौ. राधिका भांडारकर

पुणे

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवन रंग ☆ बाळ वाट बघतय ☆ सौ. राही पंढरीनाथ लिमये

सौ. राही पंढरीनाथ लिमये

 ☆ जीवन रंग ☆ बाळ वाट बघतय ☆ सौ. राही पंढरीनाथ लिमये ☆ 

प्रिय वर्षा,

तुला काय म्हणू? धन्यवाद म्हणू की साष्टांग नमस्कार घालू? दोन्ही ही माझ्या दॄष्टीने कमी च आहेत. खरं सांगू आज मला धाराऊ आठवतेय संभाजी राजांची दुध आई. तु धाराऊ चा वारसा पुढे चालवलास.

दोन दिवसापासून मी माझ्या बाळाला बाटली ने दुध पाजायचा प्रयत्न करतेय. दुध पिताना बाळा ने खुप त्रास दिला. मला वाटलं मी दुध पाजतेय म्हणून त्रास देतोय. सासूबाई ना हाक मारली आणि मला सगळा उलगडा झाला.

माझी प्रेग्नन्सी पहिल्यापासूनच काॅप्लीकेटेड होती. बेडरेस्ट होती त्यात कोरोना चा महाराक्षस घाबरवत होता. लाॅक डाऊन सुरू झालं आणि सगळं कठीण होऊन बसलं. हाॅस्पिटलला तपासायला जाताना खुप ताण यायचा त्यात बाळाला काही होणार नाही ना ही भिती. त्यामुळे बी.पी. वाढायचं. सगळे सांगायचे मन शांत ठेव. पण कसं ठेवणार?

जगभर कोरोना शिवाय दुसरा विषय नाही. सतत वाढणारे मृत्यू चे आकडे. मदत करणारे डाॅक्टर, नर्स, पोलीस इतर कर्मचारी यांच्या मृत्यू च्या बातम्या ऐकल्या की मन सुन्न व्हायचं. देवा चा राग यायचा. कोरोना चा पेशंट एकटा असतो. जवळ नातेवाईक नसतात. हे सगळं भयानक वाटायचं. कसं मन शांत ठेवणार?

दिलेल्या तारखेला माझं सीझर झालं. बाळ व्यवस्थित होत पण मी कोमात गेले. मी शुद्धीवर येईपर्यंत तु जे केलंस ते मला सासूबाईंकडुन कळलं. बाळ बाटली ने दुध पीत नव्हतं. रडुन रडुन श्वास धरायला लागलं. त्याच वेळी तु तुझ्या तीन महिन्याच्या बाळाला घेऊन आली होतीस. तुझ्या बाळाला नर्स कडे दिलस आणि सासूबाई ना घेऊन डाॅक्टरांकडे गेलीस. तू त्याना विचारलस मी यांच्या बाळाला माझं दुध दिलं तर चालेल?” “चालेल पण सगळे स्वच्छतेचे नियम सांभाळून “.

“हो मॅडम मी पण नर्स आहे. मला जाणीव आहे त्याची.”

तु बाळाला जवळ घेऊन स्तनपान दिलंस. बाळ शांत झोपला. तिथुन पुढे रोज तु न चुकता माझ्या बाळाच्या दुधाची वेळ सांभाळत होतीस. तुझ्या दुधामुळे बाळाची तब्येत सुधारली. तुला पौष्टिक खाणं करणं जमणार नाही म्हणून सासूबाई नी तुला डिंक, अळीव लाडू करुन दिले. तुझ्या घरी दुधाचा रतीब लावला. तु नको म्हणु लागलीस पण त्या तुझी आई झाल्या आणि तुला प्रेमळ दम दिला.

तु माझ्या बाळाला जगवलस कुठलीही अपेक्षा न ठेवता. तुझं दुध माझ्या बाळासाठी अमृत झालं आणि तु माझ्यासाठी यशोदा. मी शुद्धीवर आल्यावर तु येणं बंद केलंस. असं करु नकोस. बाळाला तुझ्या दुधाची गरज आहे.

येताना तुझ्या बाळाला घेऊन ये. तु जशी माझ्या बाळाची दुधआई आहेस तशीच मी तुझ्या बाळाची दुसरी आई आहे. तो त्याच्या भावासारखाच वाढणार आहे. हा माझा निर्णय आहे.

कोरोना मुळे तुझ्या सारखी मोठ्या मनाची बहीण मिळाली हे माझं भाग्य. आपले मागच्या जन्मी चे काही तरी ऋणानुबंध आहेत. सासूबाईंबरोबर पत्र देतेय. त्यांच्या बरोबरच तुझ्या बाळाला घेऊन ये. माझं बाळ दुधासाठी तुझी वाट बघतय.

तुझीच ऋणी

निशा.

© सौ. राही पंढरीनाथ लिमये

मो  नं 9860499623

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/म्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ दाखला – भाग – 2 ☆ सौ. राधिका भांडारकर

सौ. राधिका भांडारकर

 ☆ जीवनरंग ☆ दाखला – भाग – 2 ☆ सौ. राधिका भांडारकर ☆ 

तानीबाईनं अलगद पिशवीतनं रेशनकार्ड काढलं. अन् त्याच्या हातात ठेवलं. आणि म्हटलं,

“दादा,मी निराधार हाय. तिथं पल्याड दूर माझं खोपटं हाय. हातपाय थकलंय्.! काम व्हत नाय.. सरकारनं कसली योजना काढली हाय म्हनावं…  महिन्याच्या महिन्याला

सहाशे रुपये देतं म्हणे सरकार.,.”

तानीबाईला जेव्हढं माहीत होतं आणि जेव्हढं बोलता येत होतं तेव्हढं ती बोलली…

टेबला जवळच्या माणसानं मग विचारलं… “कां गं? मुलं नाहीत का? सांभाळत नाहीत का ती?”

“हायत कीपण ती लांब शहरात रहातात,…मला नाही भावत तिथे. मुलं विचारत नाहीत असं काही तानीबाईला सांगवेना…

मग टेबलाजवळच्या माणसानं, रेशनकार्ड ऊघडलं… शेजारी बसलेल्या माणसाला दाखवलं. मग त्या दोघांत काही बोलणं झालं.

तानीबाईचा ताण वाढत चालला. दडपण यायला लागलं.

“हुईल का आपलं काम?

मग तिनं विचारलं,

“काय व्हं! मिळतील ना मला पैकं?

टेबलाजवळच्या माणसानं, रेशन कार्ड पाहत पाहत म्हातारीला सांगितलं, “हे कार्ड नाही चालणार आजी, यांत तुझ्या मुलाचंही नाव आहे….मोतीराम..”

तानीबाईचा आँ च झाला.

मोतीराम? माझ्या मुलांची नांवं तर भरत आणि लक्षा आहे…

“मग हा मोतीराम कोण?”

“मोतीराम माझा कुत्रा व्हता. लई गुणी. त्यानंच मला आता पावेतो सोबत केली.प ण आता तो न्हाय्.तो गेला.मरला. अन् मी ऊरले.”

हे सांगताना आताही तानीबाईच्या डोळ्यातून पाणी गळलं.

“पण आजी त्याचं नांव इथून काढावं लागेल.आणि नवं कार्ड बनवावं लागेल.”

“मग काढा की….”

“तसं नाही आजी. सरकारी नियम असतात. कागदाला कागद लागतो.मोतीराम कुत्रा होता हे तुला सिद्ध करावं

लागेल.त्याच्या मृत्युचा दाखला आणावा लागेल….”

“कुत्र्याच्या मृत्युचा दाखला? तो कुठुन आणू? मी सांगते न दादा तुला, मोतीराम कुत्रा होता अन् तो मरला…..”

“..तसं नाही चालत आजी.या रेशनकार्डावर तुझं काम नाही होणार.तुला तुझ्या एकलीच्या नावावर नवीन कार्ड

बनवावं लागेल..आणि त्यासाठी मोतीरामच्या मृत्युचा दाखला लागेल…कागदाला कागद लागतो…”

तानीबाई नवलातच पडली.

“आत्ता गो बया..!!”

टेबला जवळच्या माणसांना ती पटवतच राहीली. प्रश्न विचारत राहिली. पण त्या माणसांना तानीबाईंच्या प्रश्नाला ऊत्तर देण्यात काडीचाही रस नव्हता…ए व्हाना रांगेतली

माणसंही कटकट करायला लागली होती. तानीबाई ऊगीचच वेळ खात होती, असेच वाटले सर्वांना..

क्रमश:..

© सौ. राधिका भांडारकर

पुणे

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-5 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

☆ जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-5 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆

आरती जरा थांबली. दोन घोट पाणी पिऊन तिने पुन्हा बोलायला सुरुवात केली.

“खरं तर हा माझा एकटीचाच प्रश्न नाहीय, आई. हा सगळ्या स्त्रीजातीचाच प्रश्न आहे. त्यात पुन्हा भारतीय कुटुंबपद्धती पुरुषप्रधान असल्यामुळे स्त्रीला नेहमीच नमतं घ्यावं लागलं आहे. बऱ्याच प्रांतातल्या बहुसंख्य उच्चवर्गीय स्त्रिया अगदी पुरुषांच्या बरोबरीने शिकतात. पण लग्नानंतर मात्र ‘आमच्यात बायकांनी नोकरी केलेली चालत नाही ‘असं अभिमानाने सांगत ‘चूल आणि मूल ‘करत बसतात. किती स्त्रीशक्ती वाया जातेय अशानं.”

“तू म्हणतेयस ना, आरती, ते मला पटतंय. तरीपण बायकोने नवऱ्याच्या पुढे जाणं हेही विचित्र वाटतं.”

“कारण लहानपणापासून आपल्या मनावर तसंच बिंबवलं गेलंय. नवरा बायकोपेक्षा उंच हवा,जास्त शिकलेला हवा, त्याचा पगार तिच्यापेक्षा जास्त हवा….”

“मग त्यात काय चूक आहे?”आईंनी विचारलं.

“चूक विचारधारणेची आहे, आई. पूर्वी अर्थार्जन पुरुषाने करायचं आणि स्त्रीने घर सांभाळायचं, अशी कामाची समान वाटणी होती. नंतर स्त्री नोकरी करायला लागली. सुरुवातीला तिला विरोध झालाच ना? विशेषतः नवऱ्याचा इगो आणि समाजाचंही ‘बायकोची कमाई खातो’ वगैरे वगैरे. हळूहळू स्त्रीचं नोकरी करणं समाजाच्या, विशेषतःमराठी समाजाच्या पचनी पडलं. आता तर ‘नोकरीवालीच बायको पाहिजे’ अशी अवस्था आलीय.हल्लीहल्ली नवऱ्यापेक्षा जास्त पगार असलेली बायको पत्करायचीही मानसिक तयारी झाली. इथपर्यंत ठीक होतं. कारण अर्थार्जन,म्हणजे पैसे मिळवणं, हाच स्त्रीच्या नोकरीचा एकमेव हेतू होता.”

“मग दुसरं काय असणार?” आईंना प्रश्न पडला.

“आता मुली शिकतात. अगदी पुरुषांच्या बरोबरीने एमबीए, डॉक्टर, इंजिनियर होतात. त्यांनाही पुरुषांसारखं स्वतःला प्रूव्ह करावंसं वाटणारच ना? त्यांच्याही कर्तबगारीचं चीज व्हायला हवं ना? हा सुरुवातीचा काळ असल्याने माझ्यासारखीला या सगळ्या प्रश्नांना तोंड द्यावं लागतंय. आणखी काही वर्षांनी या गोष्टी सगळ्यांच्याच अंगवळणी पडतील.”

तिने घड्याळाकडे बघितलं.

“बापरे! आई, किती वाजले बघा. मी आपली बडबडतच बसले. तुम्हाला त्रास व्हायचा उगीच जागरणाचा. चला. झोपायला जाऊया.”

दुसऱ्या दिवशीची सकाळ उजाडली, ती आशेचे किरण घेऊनच.

उठल्याउठल्याच आईंनी आरतीला सांगितलं, “हे बघ. रात्री बराच वेळ झोप येईना. तुझ्या बोलण्यावर नीट विचार केला. अगदी उलटसुलट विचार केला आणि तुझे सगळे मुद्दे पटले मला. तू जा इंटरव्ह्युला. समरला प्रमोशन मिळो, न मिळो.त्याच्याशी तुझ्या प्रमोशनचा संबंध नाही. तू आणि मी त्यालाही पटवून देऊया हे सगळं. दुसरं म्हणजे मुलांची अजिबात काळजी करू नकोस. आम्ही आहोत. अगदी ट्रान्सफर झाली तरीही.”

आरती तृप्त झाली.. तिच्यातल्या स्त्रीशक्तीने घातलेली साद आईंची दाद मिळवून गेली होती.

समाप्त 

© सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

संपर्क –  1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.

फोन नं. 9820206306

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-4 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

☆ जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-4 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆

जेवणं, मागचं आवरल्यावर रोजच्यासारखं आरतीने मुलांना झोपवलं. समर हॉलमध्ये मॅच बघत बसला होता. आरती किचनमध्ये आली. आई डायनिंग टेबलशी  कसलंतरी पुस्तक वाचत बसल्या होत्या. आरती येताच खूण घालून पुस्तक मिटत त्यांनी विचारलं, “झोपली मुलं?”

“हो.” आरती शेजारच्या खुर्चीवर बसली आणि तिने बोलायला सुरुवात केली.

“आई, तुमच्या म्हणण्यावर मी खूप विचार केला आणि ठरवलं की, प्रमोशनचा विचार सध्यातरी मनातून काढून टाकायचा. पण तरी मनात काही प्रश्न उरलेच. कितीही प्रयत्न केला, तरी त्यांची उत्तरं सापडेनात. डोकं भणभणायला लागलं. मग मी ठरवलं, तुमच्याशी बोलायचं. तुम्ही माझ्यापेक्षा जास्त जग बघितलंय. तुमचा अनुभव कितीतरी जास्त आहे. तुमच्याकडे माझ्या प्रश्नांची उत्तरं नक्कीच मिळतील.”

“बोल तू. मी ऐकतेय.”आई हरभऱ्याच्या झाडावर चढल्या होत्या.

मग आरतीने पहिला मुद्दा घेतला.

“मी विचार करत होते की प्रमोशनचा विचार कॅन्सल करायचा. का? तर नंतर जबाबदारी वाढेल म्हणून. पण ती जबाबदारी अंगावर घ्यायची माझी   कुवत नाहीय का? ती कुवत माझ्यात नक्कीच आहे. शिक्षण, ज्ञान, आत्मविश्वास सगळ्या दृष्टींनी मी समर्थ आहे. मग प्रॉब्लेम काय आहे? तर वेळ. म्हणजे प्रमोशननंतर मला कामासाठी जास्त वेळ द्यावा लागेल. पण जास्त म्हणजे किती जास्त? तर थोडासाच जास्त. शिवाय प्रमोशन घेतलं नाही, तर मला जास्त वेळ काम करावं लागणारच नाही, असं थोडंच आहे?… बरोबर आहे ना, मी म्हणतेय, ते?”

आईंना ‘हो ‘ म्हणावंच लागलं.

“प्रमोशन मी आता नाही घेत. आणखी पाच-सहा वर्षांनी पुन्हा सर्क्युलर निघेल, तेव्हा ट्राय करीन. तेव्हा जुई सहावी-सातवीत असेल. पिट्टूही दुसरी-तिसरीत असेल. म्हणजे दोघांचा वाढता अभ्यास, त्यांच्या इतर ऍक्टिव्हिटीज-सगळ्यांसाठी त्यांना माझी गरज लागणार. शिवाय तेव्हा माझी दोन वर्षांकरता ट्रान्सफर झाली तर त्यांचीही इथून तिथे, तिथून इथे शाळा बदला, ऍडमिशन्स, डोनेशन्स…. सगळेच प्रॉब्लेम्स वाढत जाणार. त्या दृष्टीने बघितलं तर आताच प्रमोशन घेणं श्रेयस्कर. तुम्हाला काय वाटतं?”

“तू म्हणतेयस त्यात तथ्य दिसतंय.”

“अर्थात इंटरव्ह्यू दिला म्हणजे प्रमोशन नक्की मिळेलच, असं नाहीय. त्यातही चार  शक्यता आहेत.”

“चाsर?”आईंनी विचारलं.

“हो, चार. म्हणजे ट्रान्सफरचं बाजूला ठेवलं तर. आता पहिली शक्यता म्हणजे मी आणि समर दोघांनाही प्रमोशन मिळेल. दुसरी शक्यता ही,की दोघांनाही मिळणार नाही. तिसऱ्या शक्यतेनुसार समर प्रमोट होईल, मी होणार नाही. इथपर्यंत काहीही झालं, तरी विशेष फरक पडणार नाही. प्रॉब्लेम आहे, तो चौथ्या  शक्यतेत. मला -प्रमोशन -मिळालं -आणि -समरला,-मिळालं -नाही -तर -”

“पार कोलमडून जाईल तो,”आई म्हणाल्या.

“मलाही तेच वाटलं, आई. त्यामुळेच माझं डोकं भणभणायला लागलं,”आरतीने हुकमाचा एक्का बाहेर काढला.

“मी विचार करायला लागले. समजा, असं झालंच, तर मी काय करीन? अर्थातच मी प्रमोशन नाकारीन. पण ऑफिसमध्ये मी हे कारण सांगू शकेन का -की माझा नवरा इंटरव्ह्यूमध्ये सिलेक्ट झाला नाही, म्हणून मी हे प्रमोशन नाकारलं? मलाच ते कारण हास्यास्पद वाटलं.

दुसरं असं की, आम्ही दोघंही एकाच बँकेत आहोत, म्हणून हे प्रॉब्लेम्स आहेत. समजा, समरने पुढेमागे हा जॉब चेंज केला, तर हे कारणच राहणार नाही  आणि माझ्या हातातोंडाशी आलेला घास माझ्याच मूर्खपणामुळे सोडून मी स्वतःच्याच पायावर धोंडा पाडून घेतलेला असणार.”

क्रमश:….

© सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

संपर्क –  1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.

फोन नं. 9820206306

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ कथा – महिलादिन ☆ श्रीमती अनुराधा फाटक

श्रीमती अनुराधा फाटक

 ☆ जीवनरंग ☆ कथा – महिलादिन ☆ श्रीमती अनुराधा फाटक ☆ 

सविता नेहमीपेक्षा लवकरच उठली.तिचा नवरा सतीश ऑफिसच्या कामानिमित्त परगावी गेला होता. घरात ती आणि तिचा बारा वर्षांचा मुलगा अक्षय दोघेच होते.तसं घरात फारसं काम नव्हतं. अक्षयची शाळाही दुपारची होती.पण नेहमी दहाला ऑफिसला जाणाऱ्या सविताला आज नऊ वाजताच ऑफिसला पोचायचे होते.आज आठ मार्च तिच्या ऑफिसमध्ये महिला दिनानिमित्त एक सक्षम महिला ऑफिसर म्हणून आज तिचा सत्कार होता. तिथं तिचं खाणपिणं होणार होतं.तिनं फक्त अक्षयपुरता त्याच्या आवडीचा शिरा बनवलां आणि आपलं आवरलं.ती निघाली तेव्हा अक्षय चित्र काढत बसला होता.

‘अक्षू, मी निघते.थोड्यावेळात सरला कामाला येईल ती मी येईपर्यंत थांबेल.तू कुठं जाऊ नकोस.मी तुझा आवडता शिरा करून ठेवलाय भूक लागली की सरला कडून गरम करून घे.’

अक्षयशी बोलत बोलतच पायात चप्पल अडकवून सरला बाहेर पडली.

चित्र काढून पूर्ण झाल्यावर अक्षयला भुकेची आठवण झाली तसे अक्षयने भिंतीवरचे घड्याळ बघितले. दहा वाजले होते.

‘सरलामावशी अजून कशी आली नाही.थोड्या वेळात सरलामावशी येईल असं आई म्हणाली होती.आईला ऑफिसला जाऊन बराच वेळ झाला. भूक लागली आता शिरा गरम कोण करणार?’

अक्षय आपल्याशीच बोलू लागला.अक्षयला गार शिरा आवडत नसे.घरात कुणी नसताना गॅसजवळ जायचं नाही असं आईनं त्याला बजावलं होतं.काय करावं त्याला कळेना.सरलाचे घर अगदी जवळच होतं.अक्षयने आपल्या घराला कडी लावली आणि तो सरलामावशीला बोलावण्यासाठी तिच्या घराकडं निघाला. अक्षय घराजवळ पोचला तेव्हा त्याला सरलाचे घर बंद असल्याचे लक्षात आले

घराला कुलुप नव्हते. अक्षयने दार उघडले. एका सतरंजीवर सरला आणि तिची सात आठ वर्षाची मुलगी झोपली होती. त्या दोघींना इतकी गाढ झोप लागली होती की अक्षय घरात आल्याचेही त्याना समजले नाही. अक्षयने हळूच आपल्या सरलामावशीच्या अंगाला हात लावला. त्याला सरलाचे अंग गरम लागले. त्याच्या हाताच्या स्पर्शाने सरलाच्या मुलीने डोळे उघडले.अक्षयला बघताच ती रडू लगली तशी सरलाही जागी झाली.

‘अक्षूबाळा…’

‘मावशी मी आलोच हं.’ म्हणत अक्षय पटकन आपल्या घरी आला.आईने केलेला शिरा एका डब्यात घालून तो पळतच सरलाच्या घरी आला.

‘आई,मला भूक लागली. उठ की’ सरलाची मुलगी तिला हलवत होती

‘हे बघ मी तुझ्यासाठी खाऊ आणलाय.आईला बरं नाही. झोपू दे.मी बसतो तुमच्याजवळ ‘

अक्षयने शिऱ्याचा डबा उघडताच सरलाची मुलगी खूश झाली. पटकन आत जाऊन तिनं ताटली आणली.’ सावकाश खा’ म्हणत अक्षयने ताटलीत शिरा घालून तिच्यासमोर ठेवला.आत जाऊन तिच्यासाठी पाणी आणले.मग तो सरलाजवळ बसला.

‘मावशी, तू पण खा.’

सरला नको नको म्हणत होती तरी त्याने सरलाला शिरा भरवायला सुरवात केली.

ऑफिसमध्ये सविता महिलादिनाचा पुरस्कार स्वीकारत होती त्याचवेळी अक्षय सरला व तिच्या मुलीची सेवा करत महिलादिन साजरा करत होता.

© श्रीमती अनुराधा फाटक

संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-3 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

☆ जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-3 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆

ऑफिसमधून ती घरी निघाली,तेव्हा पुन्हा एकदा घरातल्या वादळाने तिचा पाठपुरावा केला.

ट्रेनमध्ये तिच्या ग्रुपमधलं कोणीच नव्हतं. त्यामुळे ट्रेन सुरू झाल्याबरोबर तिने डोळे मिटून घेतले आणि तिची नेहमीची आयडिया केली.

ही तिची कॉलेजात असल्यापासूनची सवय. गाडगीळ मॅडमनी सांगितलेली आयडिया. आपल्याला कसलं टेन्शन आलं, काही समस्या आल्या,कोणी त्रास देत असलं, की आपण डोळे मिटून कल्पना करायची. त्या समस्या, ती माणसं जमिनीवर ठेवायची आणि समोरच्या टॉवरमधल्या लिफ्टमध्ये चढून आपण वरवर जायचं. जाताना आपली नजर त्या समस्यांकडे, माणसांकडे ठेवायची.असं कल्पनेत आपण वरवर जात असतो, तेव्हा जमिनीवर असताना मोठमोठ्या वाटणाऱ्या त्या समस्या लहान लहान होत होत शेवटी दिसेनाशा होतात. मग लिफ्ट तिथेच थांबवून पटकन डोळे उघडायचे. आपण रिलॅक्स्ड झालेले असतो. त्यामुळे नीट विचार करू शकतो. समस्याही पूर्वीएवढ्या भीतीदायक वाटत नाहीत. त्यावर मात करण्याचा अचूक मार्ग आपल्याला सुचतो.

आताही आरतीने तेच केलं. जसजशी लिफ्ट वर जाऊ लागली, तसतशी  समर, त्याच्या आई,प्रमोशन वगैरे छोटे छोटे होत दिसेनासे झाले आणि एकदम तिच्या लक्षात आलं -या समस्येचं मूळ आहे समरचा इगो आणि आजूबाजूची पुरुषप्रधान संस्कृती. यासाठी समरच्या मनाची तयारी केली पाहिजे.

आता जरी सैरभैर झाला असला, तरी मुळात समर इगोइस्ट, अहंकारी नव्हता. आरतीच्या हुशारीची त्याला चांगलीच जाणीव होती. एवढंच नव्हे, तर त्याला तिच्याविषयी आदर आणि अभिमानही वाटत असे. म्हणजे त्याची ऐकायची तयारी असेल, तर आरती त्याला व्यवस्थित पटवून देऊ शकेल.

पण घोडं तिथेच पेंड खात होतं. तो सध्या इतका बिथरला होता, की तो आरतीकडून एकही शब्द ऐकून घेण्याच्या मन:स्थितीत नव्हता.

यासाठी आईंचं प्यादं सरकवावं लागणार होतं. एकदा का त्यांची समजूत पटली असती, तर त्या आरतीच्या बाजूने नक्की उभ्या राहिल्या असत्या. मग समरही या दोघींचं बोलणं ऐकायला तयार झाला असता.

हे उत्तर सापडल्यावर आरती स्वतःवरच खूष झाली.

आता पहिला मोर्चा आईंकडे वळवायचा. आईंना काय काय कसं कसं पटवून द्यायचं, त्याचा तिने पद्धतशीर विचार करायला सुरुवात केली. त्यांच्याशी कोणकोणत्या मुद्द्यांवर बोलायचं, त्याची मनातल्या मनात नोंद केली. काही मुद्दे बिनतोड होते, की ज्यांच्याविरुद्ध त्या जाऊच शकणार नाहीत. ते मुद्दे पहिले चर्चेला घ्यायचे. त्यानंतर साधारण मुद्दे आणि सर्वात शेवटी स्फोटक विषयांवर बातचीत.

अर्थात यातलं सर्वात महत्त्वाचं गृहीतक होतं ते, आईंनी शांतपणे सगळं ऐकून घेणं. कारण त्या कालच्यासारख्याच चिडलेल्या असतील, तर काहीही ऐकून न घेता तिसरंच काहीतरी बोलून आरतीला उडवून लावणार.

घरी आल्याआल्या आरतीने आईंना सांगून टाकलं, “आई, मी दिवसभर विचार केला आणि तुमचं म्हणणं मला पटलं.”

आई खूष झाल्या.

“आई, आता बोलण्यात वेळ घालवत नाही. रात्री जेवणं वगैरे आटोपल्यावर बोलूया. फक्त तुम्ही आणि मीच बोलूया हं. कारण बाईला काय वाटतं, ते बाईच समजू शकते. समरला सांगायला गेले, तर म्हणणार -फालतू कायतरी बडबडून माझं डोकं खाऊ नकोस.”

आरतीची मात्रा बरोबर लागू पडली. आईंचा मूड एकदम छान झाला. मग नेहमीसारख्या त्या पिट्टूच्या खोड्या, जुईची बडबड वगैरेविषयी बोलू लागल्या.

क्रमश:….

© सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

संपर्क –  1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.

फोन नं. 9820206306

≈ ब्लॉग संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-2 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

 ☆ जीवनरंग ☆ प्रमोशन- भाग-2 ☆ सौ. गौरी सुभाष गाडेकर ☆

दुसऱ्या दिवशी सकाळीही वातावरण तंगच होतं. तसा सकाळी कोणाला हसाबोलायला वेळ नसतो.पण तरी फरक जाणवण्याजोगा होता.

बाईने उपमा करुन ठेवला होता. दोन्ही गॅसवर आमटी आणि भाजी शिजत होती. तिसऱ्यावर बाई चपात्या करत होती.

मग चौथ्या शेगडीवर आरतीने चहाला ठेवलं. स्वतःसाठी आणि समरसाठी उपमा वाढून घेतला. तोपर्यंत भाजी, कोशिंबीर तयार झाली होती. तिने मग समरचे आणि स्वतःचे डबे भरले आणि त्या त्या बॅगमध्ये नेऊन ठेवले. स्वतःसाठी आणि समरसाठी चहा गाळून घेतला आणि ती उपमा खायला बसली.

मधूनमधून समरला हाका मारणं चालूच होतं -“समर, आटप लवकर. आठ पंचवीस झालेत.”

समरचा पत्ता नव्हता. आई नेहमीप्रमाणे समरला घाई करायला गेल्या नाहीत.

आरतीने ब्रेकफास्ट आटोपला आणि समरची वाट बघत न बसता ती ऑफिसला निघाली.

ट्रेनमध्ये चढली, तरी तिचा वैताग कमी झाला नव्हता.

“काय ग? आज सकाळी सकाळी भांडायबिंडायला वेळ बरा मिळाला,” निमाने विचारलं.

“अगं, वेळ कुठचा मिळायला!स्वयंपाकाला बाई ठेवली, तरी इतर कामं असतातच ना. डबे भरणं, बॅगमध्ये ठेवणं, चहा करणं, खायला वाढणं, शिवाय मुलांचं बघणं -सगळी कामं मी करायची. हा आयता येऊन बसणार. म्हणून तर याला रुसायफुगायला वेळ मिळतो ना.”

“अच्छा!आज ‘आप रुठा ना करो’ होतं वाटतं?”निमाने चिडवलं.

“काल रात्रीपासूनच. म्हणजे होतं आधीपासूनच;पण मला कळलं काल रात्री.”

“अगं, झालं तरी काय?”

“तुला सांगते निमा, आठवण झाली, तरी डोकं सणकतं. अगं, मी प्रमोशनसाठी अप्लाय केलंय ना, तर आईंचं आणि समरचंसुद्धा म्हणणं असं की, प्रमोशन फक्त समरनेच घ्यावं. बायकांना काय करायचीत पुढची प्रमोशन्स? आणि म्हणे समरची एकट्याची ट्रान्सफर झाली, तर तो एकटा जाऊ शकेल ; पण माझी एकटीची ट्रान्सफर झाली, तर मी मुलांना घेऊन जायचं. म्हणजे तशी मुलांची काळजी मलाही आहेच. त्यांच्यापासून लांब मी राहूही शकणार नाही. पण हा सगळा विचार मी स्वतः करीन ना. हे कोण माझ्यावर सक्ती करणारे?”

“काही नाही आरती. तू सरळ सांगून टाक -मी प्रमोशन घेणार म्हणजे घेणार. आणि ट्रान्सफरचं म्हणशील, तर मीरा कशी ग गेली?”

“बघ ना. एवढ्या लांब यु.पी.ला जाऊन राहिली. तीसुद्धा एक नाही, दोन्ही नाही, चांगली साडेतीन वर्षं!आणि चार वर्षाच्या मुलाची जबाबदारी सासू आणि नवऱ्याने घेतली.”

“तू काहीही म्हण, आरती. पण घरच्यांचं सहकार्य असल्याशिवाय आपण बायका काहीच करू शकत नाही. आपली हुशारी, टॅलेंट, कर्तबगारी सगळं फुकट जातं, हेच खरं.”

याविषयी दोघींचं एकमत झालं. निमाने पूर्णविराम देऊन हा विषय संपवून टाकला.

पण आरती मात्र दिवसभर त्यावर विचार करत होती. आणि ती जितका जास्त विचार करत होती, तितका प्रमोशन घेण्याचा तिचा निर्णय आणखी दृढ होत होता.मग तिने ठरवलं -घरातल्यांना तोंड कसं द्यायचं, याचा विचार करण्यात वेळ फुकट घालवण्यापेक्षा अभ्यास करणं जास्त महत्त्वाचं आहे.

मग भराभरा तिने सगळं काम हातावेगळं केलं. मग इंटरव्ह्यूच्या दृष्टीने कोणते टॉपिक महत्त्वाचे आहेत आणि त्यासाठी कोणती सर्क्युलर्स, मॅन्युअल्स, पुस्तकं वाचायची, याची यादी केली. महत्त्वाच्या क्रमानुसार त्यांना नंबर दिले. पहिल्या क्रमांकाच्या टॉपिकची सर्क्युलर फाईल घेऊन तिने वाचायला सुरुवात केली. वाचतावाचता नोट्सही काढल्या. काही काही गोष्टी तिला अगदी तोंडपाठ होत्या; पण कदाचित  समरच्या लक्षात नसू शकतील, म्हणून तिने त्याही लिहून काढल्या. साधारण पन्नास एक मिनिटात तिने ती फाईल संपवली. मग पुन्हा एकदा तिने आपण काढलेल्या नोट्सवरून नजर फिरवली. फर्स्टक्लास जमल्या होत्या. समरलाही उपयोग होणार होता. त्याने ती पूर्ण फाईल न वाचता फक्त या नोट्स वाचल्या असत्या, तरी त्याचं कामं झालं असतं.

क्रमश:….

© सौ. गौरी सुभाष गाडेकर

संपर्क –  1/602, कैरव, जी. ई. लिंक्स, राम मंदिर रोड, गोरेगाव (पश्चिम), मुंबई 400104.

फोन नं. 9820206306

≈ ब्लॉग संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ दोन आया ☆ श्रीमती उज्ज्वला केळकर

श्रीमती उज्ज्वला केळकर

☆ जीवनरंग ☆ दोन आया ☆ श्रीमती उज्ज्वला केळकर☆ 

त्या दोघींनाही एक एक मुलगी होती. त्यांचा पालन-पोषण करण्यासाठी त्यांना नोकरीची गरज होती. नोकरी मिळतही होती. नोकरी चांगली होती. पगारही चांगला होता. पण ती मिळवण्यासाठी एक अट होती. अट अशी होती की ती मिळवण्यासाठी मॅनेजरला एक तर दहा लाख रुपये द्यायचे किंवा मग स्वत:ला तरी त्याच्या स्वाधीन करायचं.

पहिलीने एकदा आपल्या मुलीकडे बघितलं आणि ती निघून गेली. परत आली तेव्हा तिच्या हातात नियुक्ती-पत्र होतं. तिने मोठ्या गर्वाने मुलीकडे बघितलं, आणि मनातल्या मनात म्हणाली, ‘बघ! घर विकून नोकरी मिळवलीय. तुझ्या आईने घर विकलं, पण स्वत:ला नाही विकलं. नोकरी चांगली आहे. तू मोठी होईपर्यंत घरही होईल.’

तिने मुलीचा मुका घेतला आणि तिला आपल्या छातीशी कवटाळून धरलं.

दुसरी जवळ विकायला घर नव्हतं. तिने क्षणभर मुलीकडे बघितलं आणि तीही निघून गेली. ती परत आली, तेव्हा तिच्याही हातात  नियुक्ती-पत्र होतं. तिनेही काहीशा गर्वाने मुलीकडे पाहीलं आणि मनातल्या मनात म्हणाली, ‘ बघ बेटा, मी स्वत:ल विकून नोकरी मिळवलीय. काय करणार? माझ्याकडे विकायला घर नव्हतं ना! नोकरी खूप चांगली आहे. तू मोठी होईपर्यंत आपलं घर बनेलच आणि मग तू जेव्हा मोठी होशील ना, तेव्हा नोकरीसाठी विकायला तुला आपले घर असेल. तुला स्वत:ला विकायची वेळ येणार नाही.’

तिनेही मुलीचा मुका घेतला आणि तिला आपल्या छातीशी कवटाळून धरलं.

 

मूल कथा – दो माँएं – मूल लेखक – श्री घनश्याम अग्रवाल   

अनुवाद – श्रीमती उज्ज्वला केळकर

176/2 ‘गायत्री’, प्लॉट नं 12, वसंत साखर कामगार भवन जवळ, सांगली 416416 मो.-  9403310170

≈ ब्लॉग संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares
image_print