इंद्रधनुष्य
☆ पोएम – लेखक – विनीत वर्तक ☆ प्रस्तुती – श्री सुनीत मुळे ☆
भारताच्या इसरो म्हणजेच Indian Space Research Organisation (ISRO) ने अवकाशात एका नवीन ‘पोएम’ ची सुरूवात केली आहे. पोएम चा इंग्रजी अर्थ हा कविता असा होतो. त्यामुळेच एखाद्या राष्ट्रीय अंतराळ संस्थेने अवकाशात पोएम लिहीण्याचा श्रीगणेशा केला हे वाचून अनेक भारतीय बुचकळ्यात पडू शकतात. ३० जून २०२२ ला इसरोच्या रॉकेटने अंतराळात उपग्रहांना त्यांच्या योग्य कक्षेत प्रक्षेपित करताच इसरोचे चेअरमन एस. सोमनाथ यांनी यशस्वी प्रक्षेपणानंतरच्या भाषणात एक वाक्य म्हटलं, जे खूप अर्थाने महत्वाचं होतं. त्यांचे शब्द होते,
“Write some poems in orbit” –ISRO Chairman S Somanath.
राजकीय विषयांवर एकमेकांच्या झिंज्या ओढणाऱ्या, जातीवरून, धर्मावरून एकमेकांचे वाभाडे काढणाऱ्या आणि एकमेकांच्या खाजगी आयुष्यात अतिशय रस असणाऱ्या भारतीयांकडून इसरोच्या चेअरमनचे शब्द कानावर पडणार नाहीत हे सर्वश्रुत होतं. अर्थात ते पडले असते तरी एका कानातून जाऊन दुसऱ्या कानातून बाहेर पडून विसरले गेले असते. पण त्यामुळे त्या शब्दांचं महत्व कमी होत नाही. अमेरिका, चीन, युरोपियन युनियन देशांच्या तगड्या अवकाश संस्थांना मात देताना आणि जे भारतीय इसरोने करू नये यासाठी अमेरिकेने सगळ्या साम, दाम, दंड, भेदाचा वापर केला, तेच भारताच्या इसरोने ३० जूनच्या चाचणीत करून दाखवलेलं आहे. यासाठीच इसरोच्या चेअरमनचे शब्द भारतासाठी आणि भारतीयांसाठी अतिशय महत्वाचे आहेत.
तर पोएम म्हणजे नक्की काय? पोएम चा अर्थ होतो PSLV Orbital Experimental Module (‘POEM’). पोएम समजावून घ्यायला आपल्याला एकूणच रॉकेट कशा पद्धतीने काम करते हे थोडक्यात समजावून घ्यावे लागेल. कोणतेही रॉकेट टप्प्याटप्प्याने उड्डाण करते. या प्रत्येक टप्प्यात वेगवेगळी इंजिने, फ्युएल आणि इतर तंत्रज्ञानाचा समावेश असतो. ज्याला आपण स्टेज असं म्हणतो. रॉकेटने उड्डाण केल्यावर आपण अनेकदा रॉकेट स्टेज १, स्टेज २, स्टेज ३ आणि स्टेज ४ मधले टप्पे गाठत असताना ऐकलेलं असेल. तर त्याप्रमाणे भारताचे PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle) हे ४ टप्प्यांत उड्डाण करते. याचा अर्थ जमिनीवरून उड्डाण करून एखाद्या उपग्रहाला साधारण ४०० ते ६०० किलोमीटर उंचीवर प्रक्षेपित करायला या रॉकेटमध्ये ४ स्टेज वापरण्यात येतात.
आजवर PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle) ने उड्डाण केल्यावर त्याच्या पहिल्या तीन स्टेज आपलं काम पूर्ण झाल्यावर मुख्य रॉकेटपासून विलग होऊन समुद्रात कोसळत होत्या. राहिलेली चौथी स्टेज ही अंतराळात कचरा म्हणून जमा व्हायची आणि कालांतराने पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करून नष्ट व्हायची. भारताच्या वैज्ञानिकांनी या चौथ्या स्टेजचा वापर आपण करू शकतो का यावर संशोधन सुरू केलं. कारण पृथ्वीपासून लो ऑर्बिट वरून या स्टेज अनेकवेळा पृथ्वीच्या प्रदक्षिणा घालून मग नष्ट होत होत्या. मग जर रॉकेटचा भाग म्हणून फुकट अवकाशात प्रक्षेपित झालेली ही स्टेज आपण जर वापरू शकलो तर त्याचे दूरगामी परिणाम आपण साधू शकतो हे भारताच्या म्हणजेच इसरोच्या लक्षात आलं. PSLV हे रॉकेट ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपित करते म्हणजे जे उपग्रह पृथ्वीच्या दक्षिणोत्तर ध्रुवांकडून प्रवास करतात. आपले रिमोट सेन्सिंग उपग्रह, हेरगिरी करणारे उपग्रह, जमिनीवर चालणाऱ्या गोष्टीचं मॅपिंग करणारे उपग्रह याच कक्षेत परिभ्रमण करत असतात. मग जर भारत या आयत्या प्लॅटफॉर्मचा वापर करून घेऊ शकला तर त्याचे आर्थिक आणि सैनिकी परिणाम खूप दूरगामी असणार होते.
२०१९ मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आलेल्या PSLV C ४४ मिशन मध्ये पहिल्यांदा या चौथ्या स्टेजचा वापर करून कलामसॅट व्ही २ या विद्यार्थ्यांच्या उपग्रहाला प्रक्षेपित करण्यात आलं. याचा अर्थ काय होता तर रॉकेटने आपलं मिशन फत्ते केल्यावर संपलेल्या आणि अवकाशात अधांतरी फिरत राहणाऱ्या ४ थ्या स्टेजच्या प्लॅटफॉर्मवर इसरोने हा उपग्रह ठेवलेला होता. लिथियम आयन बॅटरीचा वापर करून त्याची कक्षा योग्य ती करत विद्यार्थ्यांचा हा उपग्रह अवकाशात काम करायला लागला. त्यामुळे इसरोला असे वैज्ञानिक किंवा नमुना म्हणून उपग्रह फुकटात पाठवण्याचा ‘प्लॅटफॉर्म’ मिळाला. लक्षात घेतलं पाहिजे एखादा उपग्रह निर्माण करायला सोपे असते, पण त्याला प्रक्षेपित करण्याचा खर्च हा कैक पटीने जास्त असतो. इसरो इकडे थांबली नाही. नुसत्या बॅटरीवर न थांबता जर यात आपण सौर पॅनल बसवले तर या बॅटरी रिचार्ज होत राहतील आणि आपण अधिक काळ या प्लॅटफॉर्मचा वापर करू शकू हे इसरोला लक्षात आलं.
अश्या पद्धतीने इसरोने आपल्या ४थ्या स्टेजचा वापर करू नये यासाठी अमेरिका दबाव टाकत होती. याचं कारण होतं हा प्लॅटफॉर्म दुहेरी तलवार आहे हे त्यांना चांगलं माहित होतं. जसे याचे आर्थिक आणि वैज्ञानिक फायदे आहेत त्यापेक्षा अधिक सैनिकी फायदे आहेत. भारत उद्या अश्या पद्धतीने अवकाशात मिसाईल स्थापन करू शकतो आणि वेळ पडल्यास तिकडून डागू शकतो. हे अमेरिकेला रुचणार नव्हतं. भारताने आधीच ‘ए सॅट मिसाईल’ ची निर्मिती करून आपण लो अर्थ ऑर्बिट मधील उपग्रह नष्ट करू शकत असल्याची जगाला वर्दी दिलेली होतीच. त्यात आता अवकाशातून अवकाशात किंवा अवकाशातून जमिनीवर मिसाईल डागण्याची क्षमता अशा प्लॅटफॉर्ममुळे भारताला उपलब्ध होणार होती. आपण लक्षात घेतलं पाहिजे की येणाऱ्या काळात अवकाशात युद्धाची बीजे पेरलेली असणार आहेत. अशावेळी भारताला आत्मनिर्भर करण्याच्या दृष्टीने इसरोने घेतलेली ही उडी अतिशय महत्वाची होती.
३० जून २०२२ च्या PSLV उड्डाणात इसरोने यशस्वीरित्या PSLV Orbital Experimental Module (‘POEM’) अवकाशात स्थापन केलेलं आहे. ज्यात सौर पॅनल बसवलेले होते. उपग्रहाने आपलं काम फत्ते केल्यावर म्हणजे उपग्रह प्रक्षेपित केल्यावर काम संपलेल्या ४थ्या स्टेजच्या टाक्यांना जोडलेले सौर पॅनल उघडले गेले. हा प्लॅटफॉर्म Navigation Guidance and Control (NGC) ने जोडला गेलेला होता. याचा अर्थ होतो की या प्लॅटफॉर्मला आपण पृथ्वीवरून आपल्या हव्या त्या कक्षेत स्टॅबिलाइझ म्हणजेच स्थिर करू शकत होतो. त्याची जागा, कोन, उंची हे सगळं इसरो नियंत्रित करू शकणार होती. तसेच यावर हेलियम गॅस थ्रस्टर बसवलेले आहेत. जे चालवून आपण आपल्याला हवं तिकडे हा प्लॅटफॉर्म नेण्यास सक्षम झालो आहोत. याचा अर्थ जर का आपण यावर एखादं मिसाईल भविष्यात बसवलं तर त्याला आपण आपल्या मर्जीप्रमाणे गरज वाटल्यास शत्रू देशांचे उपग्रह किंवा जमिनीवरील इतर टार्गेट कोणाच्याही लक्षात न येता भेदू शकतो. ३० जूनच्या मिशनमध्ये अजून एक गोष्ट महत्वाची भारताने साध्य केली आहे ती म्हणजे या प्लॅटफॉर्मवर असणारे दोन उपग्रह हे Indian National Space Promotion and Authorization Center (IN-SPACe) च्या माध्यमातून भारतातील खाजगी कंपन्यांकडून बनवलेले होते. दिगंतरा आणि ध्रुव स्पेस या दोन खाजगी कंपन्यांचे उपग्रह या प्लॅटफॉर्मवर प्रक्षेपित करण्यात आलेले आहेत. यातून भारताने एक नवं क्षेत्र भारतीयांसाठी खुलं केलेलं आहे. ज्याप्रमाणे स्पेस एक्स सारख्या कंपनीचा अमेरिकेत उदय झाला त्याच धर्तीवर भारतात खाजगी स्पेस इंडस्ट्री उभी करण्याच्या दृष्टीने ही खूप मोठी मजल आहे.
PSLV च्या ‘पोएम’ ने एका नव्या क्रांतीची बीजं ३० जून २०२२ च्या उड्डाणात रोवली आहेत. ज्याची फळं येत्या काळात आपल्याला बघायला मिळतील. त्यामुळेच इसरोचे चेअरमन एस. सोमनाथ यांचे वाक्य अनेक अर्थाने महत्वाचे ठरते. इसरोचे या यशासाठी अभिनंदन. या मोहिमेत सहभागी असणाऱ्या सर्व अभियंते, वैज्ञानिक, कर्मचारी आणि खाजगी कंपन्या त्यांचे कर्मचारी या सर्वांचे आभार. पुढील प्रवासासाठी शुभेच्छा.
जय हिंद!!!
फोटो शोध सौजन्य :- गुगल, इसरो ( PSLV सी ५३ आकाशात उड्डाण घेताना ३० जून २०२२ )
शब्दांकन : विनीत वर्तक ©️ (कॉपीराईट आहे.) (साभार)
माहिती संकलन : श्री सुनीत मुळे
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
