सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई
मनमंजुषेतून
☆ मला भावलेला गणेश ☆ सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई ☆
परवाच संकष्टी झाली. गणपतीची आरती, मंत्रपुष्पांजली आणि नंतर अथर्वशीर्ष म्हणू लागले ” ओम् नमस्ते गणपतये त्वमेव प्रत्यक्षं तत्वमसि। त्वमेव सर्वं खल्विदं ब्रह्मासि—–” असं म्हणून झालं .आणि माझ्या मनात गणेश तत्वाबद्दल विचार सुरू झाले .गणपती, गणेश ,गजानन, विनायक ,गजमुख अशी गणेशाची कितीतरी नावं आहेत. हत्तीचे मुख असलेली ,रत्नजडित किरीट घातलेली, तुंदिलतनू असलेली, उंदीर पायाखाली घेतलेली, अशी सुंदर पार्थिव मूर्ती हीच गणेश का? मला भावलेला गणेश यापेक्षा आणखी कितीतरी वेगळा आहे. प्रत्येक गोष्टीला दोन रुपे असतात .एक डोळ्याला दिसणारं स्थूल रूप किंवा व्यक्तरूप .आणि दुसरं शक्तिमान असलं तरी, डोळ्याला न दिसणारं ते सूक्ष्म किंवा अव्यक्त रूप. भाव हा सूक्ष्म असतो. त्यामुळे मला भावलेल्या गणेशाचे रूप हे सूक्ष्म स्वरूपाचं आहे.
“गण” याचा अर्थ संख्या किंवा मोजणे, मोजमाप करणे वगैरे वगैरे–‘ब्रह्म’ हे अनंत अपरिमित आहे . या ब्रम्हांडातूनच अनेक ब्रम्हांडांचा जन्म झाला. त्यातलंच एक अगदी छोटं आपलं जग . जग हे अंतापासून सांतापर्यंत व अपरिमितापासून परिमितापर्यंत येतं, तेव्हा ते मोजमाप करण्यायोग्य होतं. मोजमाप करणारी शक्ती, गणितज्ञांचा गणितज्ञ तोच गणेश. प्रत्येक गोष्टीला एक मिती असते. जसं की, चिकू , आंबा, फणस, यातील प्रत्येकाचं पान, फूल, फळ, निरनिराळ असतं. आंब्याच्या झाडाला चिक्कू किंवा लिंबू लागत नाही. किंवा गुलाबाला जाई जुई लागत नाही. अशी निसर्गात एक नियमबद्धता आहे. ही नियमबद्धता जेव्हा असंतुलित होते, तेव्हा निसर्गच ती संतुलित करण्याचा प्रयत्न करू लागतो. आणि मग भूकंप, ज्वालामुखी, पूर, आवर्षण अशा गोष्टी घडायला लागतात. निसर्गाची ही नियमबद्धता टिकविणारा नियंत्रक तोच गणेश.
आपले जग हे पृथ्वी, आप ,तेज, वायू ,आकाश अशा पंचमहातत्वांनी बनलेले आहे .ही पाच तत्वे ठराविक प्रमाणात एकमेकात मिसळून त्याचे पंचीकरण झाले. उदाहरणार्थ अर्ध्या आकाश तत्वात उरलेली चारही तत्वे, प्रत्येकी एक अष्टमांश अशी गणना झाली. या गणनेच्या मुळाशी असलेली अधिष्ठात्रि देवता ( त्वं मूलाधार स्थितोसि नित्यम् ) ती शक्ती म्हणजेच गणेश.
ही सृष्टी ओंकारातून जन्माला आली. ओंकार हा नाद स्वरूप आहे. गणेशाचे रूपसुद्धा ओंकार प्रधान असल्याचे म्हटले आहे. आणि गणेश हा गणनाकार नाद आहे. म्हणजे या सृष्टीच्या मुळाशी जी सृजन शक्ती आहे ती म्हणजे गौरी नंदन गणेश. प्रत्येक गोष्ट ओमच आहे असे मांडुक्क्य उपनिषदामध्ये सांगितले आहे. आकाशातून पृथ्वीवर पडणारा पाऊस हे जलतत्त्व, आकाशाकडे झेपावणाऱ्या ज्वाला किंवा उष्णता हे अग्नी तत्व, या दोन्हींमधील गाठ, हे पृथ्वीतत्व, तेथून निघणारी रेषा हे वायूतत्व, वरील चंद्रकोरीची दोन्ही टोके मन आणि बुद्धी, आणि त्यावरील टिंब हे चैतन्य. आणि हे सगळं ज्याच्यामध्ये सामावलं आहे हे आकाशतत्व. अशी ही अष्टधा प्रकृती तोच गणेश.
गणेशाचा एक वैज्ञानिक अर्थही मला भावला आहे. पदार्थाचा, वस्तूचा सगळ्यात लहानात लहान घटक म्हणजे अणू. अणूच्या केंद्रकात, प्रोटॉन व न्यूट्रॉन असतो. व त्यांच्या बाहेरून इलेक्ट्रॉन फिरत असतो. त्याची अष्टक स्थिती प्राप्त करून त्याला स्थिर होण्यासाठी धडपड असते. त्याची गणना करून त्याला स्थिर होण्यासाठी पूरक बनून त्याची आठ आकड्यांपर्यंत गणना करून देतो, ती शक्ती म्हणजेच गणेश. कदाचित अष्टविनायकाची संकल्पना यावरूनही पुढे आलेली असावी.
निर्मिती करणारा ब्रह्मा, सातत्य राखणारा विष्णू ,आणि विलयाला नेणारा तो महेश. या सर्व शक्ती म्हणजेच गणेश. आपण तरी काय करतो !– पार्थिव गणपती घरी आणतो. आनंदाने, अपूर्वाईने, त्याची पूजा करतो. उत्सव करतो. आणि विसर्जन म्हणजे जल तत्वात विलय करतो. हेच चक्र निसर्गात चालू आहे. झाडे, पर्वत, समुद्रातील बेटे यांची उत्पत्ती होते, स्थैर्य येते, आणि विलय होतो. आणि परत पुन्हा नवीन जन्म ! आणि या सगळ्यासाठी लागणारी शक्ती तोच गणेश.
‘गुर‘ हा धातू प्रयत्न करणे, उद्योग करणे हा अर्थ दर्शवितो .गुरंपासून गौरी शब्द बनतो .गौरी म्हणजे सतत उद्यमशील अशी शक्ती. ऊर्जेचे दुसरे नावच गौरी. या ऊर्जेचा उत्सर्ग, अर्थात तिचा मळ म्हणजे गणेश. संस्कृतमध्ये
‘मळ‘ धातू हा ‘धारणे‘ या अर्थी वापरतात. ऊर्जेने धारण केलेली, सृष्टी निर्माण करणारी ,गणनाकार, नादमय, ईश्वरी शक्ती म्हणजे गौरी नंदन गणेश.
या विश्वाच्या मागे राहून कार्य करणारी शक्ती म्हणजे, एक फार मोठे रहस्य आहे. गूढ आहे .ते उलगडणेही तितकेच अवघड व कठीण काम आहे. आणि ते काम करणारा ज्ञानमय, विज्ञानमय असा गणेश असतो.
गणेश उत्सव चालू आहे .सर्व शक्तीच्या प्रतीकाची, पार्थिव गणेशाची पूजा करत असताना, निसर्गाचा ऱ्हास न करता ,त्याचे रक्षण करणे हीच भावात्मक पूजा, खऱ्या अर्थाने पूजा होईल. आणि प्रत्येकाला गणेश प्रसन्न होईल. गणपतीबाप्पा मोरया.
© सौ. पुष्पा नंदकुमार प्रभुदेसाई
बुधगावकर मळा रस्ता, मिरज.
मो. ९४०३५७०९८७
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
