मराठी साहित्य – विविधा ☆  दुध हळद ते गोल्डन मिल्क ☆ सौ. मुक्ता महेश अभ्यंकर ☆

सौ. मुक्ता महेश अभ्यंकर

☆ विविधा ☆  दुध हळद ते गोल्डन मिल्क ☆ सौ. मुक्ता महेश अभ्यंकर ☆

हळदीचा उल्लेख चारशे वर्षा पुर्वी वेदिक काळात मसाला  म्हणून केला गेला आहे .धार्मिक कार्यात व विवाह सोहळ्यात ही मांगल्या चे प्रतिक म्हणून हळदीचा वापर केला जातो.हळदीचा भारतीय केशर किव्हा दैवी वनस्पती म्हणून ओळखले जाते. शुश्रुत संहिता चरक संहिताअशा विविध आयुर्वेदिक ग्रंथात हळदीच्या उपयुक्ततेचा उल्लेख आहे. हळदीला आयुर्वेदा मध्ये हरिद्रा म्हणतात व जयंती मांगल्य वर्णदात्री इंडियन सॅफरॉन ह्या नावांनीही ओळखले जाते. इंग्रजीत हळदीला टर्मरिक म्हणतात व त्याचे पारिवारिक नाव झिंजिबर आहे.

भारत हा हळद उत्पादन करणारा जगातील सर्वांत मोठा देश आहे. जगाच्या एकूण उत्पादनाच्या सु. ८०% उत्पादन एकट्या भारतात होते. आयुर्वेदातील हळद हे एक महत्त्वाचे पीक आहे. हळदीला आर्थिक, धार्मिक, औषधी व सामाजिकदृष्टया अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. जगाच्या ८० टक्के हळदीचे उत्पादन हे भारतामध्ये घेतले जाते. हळदीचा उपयोग रोजच्या आहारात, औषधांमध्ये, सौंदर्य प्रसाधनांमध्ये, जैविक कीटकनाशकांमध्ये मोठया प्रमाणावर केला जातो. सामाजिक कार्यातही हळदीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.

हळद भारतीय वनस्पति आहे.ही आल्या च्या प्रजाति ची ५-६ फुट वाढणारा रोप आहे. याच्या मूळ्यांच्या गाठीत हळद मिलते. भारतामध्ये हळदीच्या मुख्यतः दोन जातींची लागवड करतात. त्यांपैकी एका जातीची हळकुंडे (कुरकुमा लोंगा), कठीण व भडक पिवळ्या रंगाची असून तिचा रंगासाठी उपयोग करतात. ती ‘लोखंडी हळद’ म्हणून महाराष्ट्रात ओळखलीजाते. दुसऱ्या जातीची हळकुंडे जरा मोठी (कुरकुमा लोंगा), कमी कठीण व सौम्यपिवळ्या रंगाची असतात. त्यांचा उपयोग मुख्यतः मसाल्याचा पदार्थम्हणून होतो. तिसरी जाती रानहळद (कुरकुमा. ॲरोमॅटिका) असून भारतातती जंगली अवस्थेत वाढताना आढळते. चौथी जाती आंबेहळद (कुरकुमा आमडा) असून तिच्या हळकुंडांना आंब्याच्या कैरीसारखा वास असतो. पश्चिम बंगाल, तमिळनाडू व कोकण या ठिकाणी जंगलीअवस्थेत (wild variety) ती आढळते. पाचवी जाती पूर्व भारतीय हळद (कुरकुमा. अंगुस्तीफोलिया) असून तिची हळकुंडे बारीक व पांढरट रंगाची असतात.

हळदी ला आयुर्वेदात प्राचीन काळापासून ही एक चमत्कारिक द्रव्य च्या रूपात मान्यता मिळाली आहे.

हळदी मध्ये ओलेओरेसींन, करक्यूमिन नावाचा एक घटक आढळतो. करक्यूमिन मध्ये एंटीऑक्सीडेंट गुणधर्म आहेत. हळदी मध्ये प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, कार्बोदके, तंतू, क्याल्शिअम, फॉस्फोरोस, पोटॅशियम, सोडियम,  लोह,  अ, बी , बी २ जीवनसत्वे, नियासिन, ऍस्कॉर्बिक ऍसिड व तैल सुगंधी हे घटक असतात.

संशोधनानुसार आपल्या आहारात एंटीऑक्सीडेंटचे प्रमाण जास्त असणाऱ्या पदार्थांचा समावेश केला तर आजार होण्याची शक्यता कमी होते. काही संशोधनानुसार या घटकामुळे ताण तणावाची लक्षणे कमी होण्यास मदत होते. हळदीतील जंतूनाशक गुणधर्मा मुळे प्राचीन काळापासून त्याचा औषधांमध्ये वापर केला जातो. हळदीमुळे  एखादी जखम देखील लवकर भरते. हळदीचे पाणी प्यायल्यास स्नायूंना मजबुती मिळते. ज्यामुळे सांधेदुखी आणि आर्थरायटिस यासारख्या आजारांचा धोका कमी होतो. कॅन्सर सारख्या गंभीर आजारापासून देखील आपलं संरक्षण होण्यास मदत मिळते. हळदीतील पोषण तत्त्वांमुळे खराब कोलेस्ट्रॉल देखील कमी होते. हळदीचा उपयोग खाद्य पदार्थ व सौन्दर्य प्रसाधनात मध्ये ही खूप प्रमाणात केला जातो.

पी हळद हो गोरी ते वि को टरमेरिक आयुर्वेदिक क्रीम ते गोल्डेन मिल्क असा हळदीचा प्रवास.

त्याचे स्वरूप जरी बदलले असले तरी त्याच्या उपयुक्ततेत  किंतू ही बदल झाला नाही .किंबहुना त्याचा वापर दिवसेंदिवस वाढतच चालला आहे.

© सौ. मुक्ता महेश अभ्यंकर

संपर्क –साहाय्यक प्राध्यापिका, श्रीमती काशीबाई नवले कॉलेज ऑफ फार्मसी,  पुणे

≈ ब्लॉग संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈