मराठी साहित्य – इंद्रधनुष्य ☆ बहिणाबाई चौधरी – अहिराणी-मराठी कवयित्री… – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्री सुहास रघुनाथ पंडित ☆

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

? इंद्रधनुष्य ? 

बहिणाबाई चौधरी – अहिराणी-मराठी कवयित्री... – लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – श्री सुहास रघुनाथ पंडित 

स्मृती दिन ३ डिसेंबर,१९५१

बहिणाबाई नथुजी चौधरी यांचा जन्म असोदे (जळगाव जिल्हा ) ह्या गावी झाला. हे गाव खानदेशातील जळगावापासून अंदाजे ६ कि.मी. अंतरावर आहे. जन्म नागपंचमीच्या दिवशी २४ ऑगस्ट १८८० रोजी महाजनांच्या घरी झाला.

१८९३ साली वयाच्या तेराव्या वर्षी जळगावचे खंडेराव चौधरी यांचे पुत्र नथुजी चौधरी यांच्याशी बहिणाबाईंचा विवाह झाला.बहिणाबाईंना तीन मूळ होती  ओंकार, सोपान आणि काशी. वयाच्या तिसाव्या वर्षी  बहिणाबाईंना वैधव्य आले.

बहिणाबाईंना लिहिता येत नव्हते, त्यामुळे त्यांनी केलेल्या अनेक कविता कुणी लिहून न ठेवल्यामुळे काळाच्या ओघात नष्ट झाल्या. काही रचना पुत्र सोपानदेव चौधरी यांनी व काही त्यांच्या मावसभावाने टिपून ठेवल्या.

त्या निरक्षर होत्या; तरिही त्यांच्यापाशी जिवंत काव्यरचनेची प्रतिभा होती. ज्यात त्यांचे सारे आयुष्य गेले, ते शेतकाम आणि घरकाम करता करता उत्स्फूर्तपणे त्या ओव्या रचून गात असत. छापील मजकुराविषयीची ही असोशी अनक्षर बहिणाबाईंनी या कवितेत उतरवली आहे. 

मंमई बाजारावाटे

चाले धडाड-दनाना

असा जयगावामधी

नानाजीचा छापखाना… 

नानाजीचा छापखाना

त्यात मोठे मोठे पुठ्ठे

तसे शाईचे दराम

आन कागदाचे गठ्ठे… 

किती शिशाच्या चमट्या

ठसे काढले त्यावर

कसे निंघती कागद

छापीसनी भरभर…

चाले ‘छाप्याचं यंतर’

जीव आठे बी रमतो

टाकीसनी रे मंतर

जसा भगत घुमतो… 

मानसापरी माणूस

राहतो रे येडजाना

अरे होतो छापीसनी

कोरा कागद शहाना…

सोपानदेव चौधरी आणि त्यांचे मावस भाऊ ह्यांनी जमेल तेव्हा त्या वेळोवेळी तेथल्या तेथे उतरून घेतल्या आणि जपल्या.

पुत्र सोपानदेव चौधरी यांनी बहिणाबाईंच्या मृत्यूनंतर लिहून घेतलेल्या कविता सोपानदेवांनी आचार्य अत्रे ह्यांना दाखविल्या. अत्रे म्हणाले,

‘ हे तर बावनकशी सोनं आहे! हे महाराष्ट्रापासून लपवून ठेवणं हा गुन्हा आहे’

आणि अत्र्यांनी त्या कविता प्रकाशित करण्यात पुढाकार घेतला. अत्रे ह्यांच्या विस्तृत प्रस्तावनेसह बहिणाबाईंची गाणी १९५२ मध्ये प्रकाशित झाली.

‘जुन्यात चमकेल आणि नव्यात झळकेल असे बावनकशी सोन्याप्रमाणे बहिणाबाईंचे काव्य आहे, हा तर मोहोरांचा हंडा आहे’, अशा शब्दांत आचार्य अत्रे यांनी बहिणाबाईंच्या काव्याविषयी अभिप्राय दिला होता.बहिणाबाईंचे हे अमोल काव्य जगासमोर आणायला आचार्य अत्रे कारणीभूत ठरले.आणि ‘धरत्रीच्या आरशामधी सरग’ (स्वर्ग) पाहणाऱ्या ह्या कवयित्रीची ओळख  महाराष्ट्राला आणि जगभर पसरलेल्या माताही माणसाला झाली.ह्या काव्यसंग्रहात बहिणाबाईंच्या फक्त ३५ कविता आहेत; परंतु कवित्वाची कोणतीच जाणीव मनात न ठेवता, केवळ सहजधर्म म्हणून रचिलेली त्यांची बरीचशी कविता लिहून न ठेवल्यामुळे  त्यांच्याबरोबरच नष्ट झाली आणि माय मराठीचे अतोनात नुकसान झाले.

बहिणाबाईंच्या कविता वऱ्हाडी-खानदेशीत, त्यांच्या मातृबोलीत, रचल्या आहेत .त्यांच्या कवितांचे विषय माहेर, संसार; शेतीची साधने, कापणी, मळणी इ. कृषिजीवनातील विविध प्रसंग; अक्षय्य तृतीया, पोळा, पाडवा इ.सणसोहळे; काही ओळखीची माणसे,असे आहेत.

अहिराणी (खानदेशी) भाषेतून; अतिशय सोप्या शब्दांत जीवनाचे तत्त्वज्ञान व्यक्त करणारे.खानदेशातील आसोद हे बहिणाईंचे जन्मगाव. तिथला परिसर, तिथे बोलली जाणारी खानदेशी/अहिराणी भाषा त्यांच्या काव्यातून जिवंत होते. त्या स्वत: शेतकरी जीवन जगत असल्याने शेती, जमीन, शेतकऱ्यांची सुख-दु:खे, त्यातले चढउतार, झाडे, प्राणी, निसर्ग – या साऱ्यांबद्दल त्यांच्या मनात विलक्षण आत्मीयता होती असे त्यांच्या काव्यातून दिसून येते.

उदा. ‘असा राजा शेतकरी चालला रे आलवानी (अनवाणी) देखा त्याच्या पायाखाले, काटे गेले वाकीसनी.

तल्लख स्मरणशक्ती, सूक्ष्म निरीक्षण, उपजत विनोदबुद्धी, जीवनातील सुखदुःखांकडे समभावाने पाहू शकणारे शहाणपण आणि जगण्यातून कळलेले तत्त्वज्ञान ही त्यांच्या कवितेची वैशिष्ट्ये होती. ‘आला सास, गेला सास, जीवा तुझं रे तंतर, अरे जगनं-मरनं एका सासाचं अंतर’ किंवा ‘लेकीच्या माहेरासाठी माय सासरी नांदते’ अशा कमीत कमी शब्दात अर्थाची कमाल त्या करत असत.

‘अरे संसार संसार – जसा तवा चुल्यावर आधी हाताले चटके – तव्हा मीयते (मिळते) भाकर’ किंवा ‘देव कुठे देव कुठे – आभायाच्या आरपार देव कुठे देव कुठे – तुझ्या बुबुयामझार’. एखाद्या मोठ्या ग्रंथाचा विषय असणारे जीवनाचे तत्त्वज्ञान त्या साध्या, सोप्या, (आणि कमी) शब्दांत सहजपणे सांगून गेल्या आहेत.बहिणाबाईंच्या काव्याचा शैक्षणिक अभ्यासक्रमात समावेश असतो.

बहिणाबाईंच्या काव्यरचनांवर आधारित “खानदेशचा मळा आणि मराठवाड्याचा गळा” हा सांस्कृतिक कार्यक्रम मराठवाड्यातील गायकांच्या आवाजात सादर केला जातो. बहिणाबाई चौधरींच्या कवितांवर आधारित व हा कार्यक्रम दत्ता चौगुले आणि माधुरी आशिरगडे यांनी संगीतबद्ध केला आहे.

दूरदर्शनने बहिणाबाईंवर लघुपट काढला होता. त्यात भक्ती बर्वे यांनी बहिणाबाई साकारली होती. उत्तरा केळकर यांनी त्यामधली गाणी .ओव्या म्हटली आहेत त्यानंतर दिग्दर्शक अतुल पेठे यांनी बहिणाबाईंच्या कवितांच्या प्रेरणांवर आधारित ‘बहिणाई’ नावाच्या लघुपटाची निर्मिती केली.

बहिणाबाईंच्या काव्याचा इंग्रजी अनुवाद ’फ्रॅग्रन्स ऑफ दि अर्थ’ या कवितासंग्रहाच्या रूपाने प्रकाशित झाला आहे. अनुवादक माधुरी शानभाग आहेत. बहिणाबाईंचे अल्पचरित्र, आचार्य अत्रे, बा.भ. बोरकर, पु.ल. देशपांडे, इंदिरा संत यांनी लिहिलेली स्फुटे आणि मालतीबाई किर्लोस्कर आणि प्रभा गणोरकर यांनी केलेली समीक्षा देखील या पुस्तकात समाविष्ट केली आहे.

यापूर्वी प्रा. के.ज. पुरोहित यांनी बहिणाबाईंच्या निवडक कवितांचा इंग्रजी अनुवाद केला होता.

बहिणाबाईंच्या स्मृतीस विनम्र अभिवादन

लेखक : अज्ञात 

संग्राहक – सुहास रघुनाथ पंडित 

सांगली (महाराष्ट्र)

मो – 9421225491

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – वाचताना वेचलेले ☆ वेदनेचा आनंद घेणं थांबवा… लेखिका : सुश्री दीप्ती काबाडे ☆ प्रस्तुती – सौ. मंजुषा सुनीत मुळे ☆

सौ. मंजुषा सुनीत मुळे

? वाचताना वेचलेले ?

वेदनेचा आनंद घेणं थांबवा… लेखक : अज्ञात ☆ प्रस्तुती – सौ. मंजुषा सुनीत मुळे ☆

शीर्षक वाचून आश्चर्य वाटत असेल ना? पण याआधी एक विचार करा. कधी अशा व्यक्ती पाहिल्या आहेत का की ज्यांच्या आयुष्यात एकामागोमाग एक फक्त अडचणी येत राहतात? शारीरिक दुखणीसुद्धा एकामागोमाग एक सुरू राहतात? म्हणजे एकातून बाहेर पडलं की दुसरं काहीतरी… आपल्याला पाहताना वाईट वाटतं. असा प्रश्न पडतो की या व्यक्तीला सतत इतक्या अडचणी का येतात? दुखणी पाठ का सोडत नाहीत?

मला खात्री आहे प्रत्येकाने अशी एक तरी व्यक्ती नक्कीच पाहिली असेल. अशा व्यक्तींचा स्वभावसुद्धा आठवून पाहा. यांना कधीही विचारा, “कसे आहात?” उत्तर येतं, “काय सांगू! काही न काही सुरूच असतं. मागच्या आठवड्यात पाय घसरून पडले. आता दोन दिवस झाले, खोकल्याने हैराण केले आहे.”

कधीच यांच्या तोंडून ऐकू येणार नाही की मी मजेत आहे.

आता तुम्ही म्हणाल, “यात त्यांचं काय चुकतं? ते तर खरं बोलत असतात. बिचाऱ्यांना खरोखरच काही न काही प्रॉब्लेम्स सुरू असतात. मग मजेत आहे कसं म्हणतील?”

तुम्ही जर मला नवीनच ओळखत असाल तर तुमच्यासाठी माझी ओळख फक्त एक Nutritionist म्हणून मर्यादित आहे. पण जर तुम्ही मला अनेक वर्षे ओळखत असाल, तर माझी सायंटिस्ट ही ओळख तुमच्या मनातून पुसली गेलेली नसणार, हे मला माहीत आहे. त्याच जुन्या ओळखीतून आज काही तरी वेगळं समजावण्याचा प्रयत्न करते आहे. आपला मेंदू आणि शरीर भावनांना कसे हाताळते, ते सांगण्याचा प्रयत्न करते आहे.

अचानक आलेलं शारीरिक दुखणं असो किंवा एखादा दुःखद प्रसंग असो, कोणत्याही संकटाच्या काळात शरीरात cortisol नावाचे स्ट्रेस हार्मोन तयार होते. परंतु शरीराला हे हार्मोन दीर्घकाळ शरीरात राहू देणे अजिबात परवडणारे नसते. त्यामुळे शरीर स्वतः त्याचा नाश करण्यासाठी प्रयत्न करू लागते. हळूहळू मनाची स्थिती पूर्ववत होऊ लागते. कारण दीर्घकाळ हे हार्मोन जर शरीरात राहिले तर ते शरीरातील सर्व अवयवांवर परिणाम करू लागते आणि प्रत्येक अवयवाला इजा पोहोचवू लागते. म्हणूनच शरीर स्वतः या हार्मोनला विरोध करते.

एखाद्याची आई वारली की तो मुलगा हळवेपणाने दोन चार दिवस टाहो फोडून रडतो. पुढचे पंधरा दिवस त्याचे खाण्यावरून लक्ष उडते, तो उदास राहतो. एका महिन्याने तो सावरतो. पुन्हा कामाला लागतो. आईची आठवण झाली की क्षणभर डोळ्यात पाणी येतं, पण तितकंच. पाचव्या महिन्यात तो बायको- मुलांसह एखाद्या मूव्ही थिएटर मध्ये हसताना दिसतो. आपण याला जगरहाटी म्हणतो. पण ही खरंतर शरीराची स्वतःची डिफेन्स mechanism आहे, ज्याद्वारे शरीर स्वतः स्वतः ला recover करते.

परंतु काही माणसे या defence mechanism मध्ये स्वतः अडथळा आणत राहतात. Past मनात सतत उगाळत राहतात. जो भेटेल त्याच्याशी त्याच विषयावर बोलत राहतात. घटना कितीही जुनी झाली तरी त्यातून मनाने बाहेर पडतच नाहीत. शरीर खूप प्रयत्न करते. पण त्यांना त्यात guilt वाटते. आपण इतक्या लवकर या दुःखातून बाहेर पडूच शकत नाही, अशा सूचनाच जणू काही त्यांनी आपल्या मनाला दिलेल्या असतात.  शरीर झुंज करून थकते आणि एका टप्प्यावर हार मानून परिस्थिती स्वीकारते. हाच टप्पा असतो, दुःखाची मालिका सुरू होण्याचा.

ज्या cortisol ला शरीर नष्ट करू पाहत असते, त्या cortisol ला जेव्हा एखादी व्यक्ती आपल्या विचारांमधून, भावनांमधून सतत शरीरात तयार करत राहते, त्या दुःखी भावनांमध्ये सतत राहते तेव्हा शरीर cortisol ला विरोध करणे बंद करते. अन् दुःखी राहणं त्या व्यक्तीचा स्थायीभाव बनतो. शरीरासाठी त्या भावना “comfort zone” बनतात. माणूस आनंदात अस्वस्थ होतो आणि सवयीचं दुःख पुन्हा मिळालं की तो रिलॅक्स होतो.  ब्रेकअप झाल्यावर काही लोक काही महिन्यात सावरतात. तर काही असे असतात जे वर्ष उलटूनसुद्धा त्यावर मात करू शकत नाहीत. रोज रात्री झोपताना ते दुःख आठवून झोपणं हे त्यांचं रूटीन बनतं. जर कधी थोडं आनंदी वाटू लागलं तर मुद्दाम sad song ऐकून पुन्हा त्या दुःखात जातात आणि रिलॅक्स होतात. कारण ते  दुःख हा त्यांचा comfort zone बनतो…

Psychology नुसार या परिस्थितीला आपण depression म्हणतो. परंतु physiology नुसार याला आपण cortisol चा long term प्रभाव म्हणू शकतो.

कोणत्याही depression ची सुरुवात दुःख comfort zone बनल्याने सुरू होते. इतकेच नव्हे तर शारीरिक दुखण्याची मालिकासुद्धा दुखणे comfort zone बनल्याने होते. कारण तुम्हाला subconscious level वर ते दुखणं हवंहवंसं वाटत असतं. याची कारणं? लोकांकडून मिळणारी सहानुभूती, कुटुंबात घेतली जाणारी काळजी, एखाद्याकडून मिळणारे प्रेम, attention, काहीही असू शकते. पण भावनिक कारण काहीही असले तरीही cortisol चा शरीरात मुक्काम वाढला की ते सर्व अवयवांना इजा पोहोचवू लागते.

दुःख comfort zone बनण्याच्या आधी जेव्हा शरीर naturally त्याला विरोध करत असते, तेव्हा त्याच पायरीवर शरीराची साथ देऊन त्याला हद्दपार केलं नाही, तर ते शरीराचा ताबा घेऊन कायम त्रास देत राहते. म्हणूनच natural healing ला मनाने कधीही अडवायचे नाही. आनंदी वाटत असताना मुद्दाम दुःखाच्या आठवणी काढून दुःखी व्हायचे नाही. एखाद्याला आपल्या शारीरिक दुखण्याबद्दल सांगताना आपण neutral राहून सांगतो आहोत की एक्साईट होतो आहोत हे observe करा. सतत दुखणी आणि प्रॉब्लेम याबद्दल बोलत रहायला आपल्याला आवडते आहे का, हे नोटीस करा. आणि तसं जाणवलं तर त्यातून बाहेर पडा. Movie पहा, गाणी ऐका, हसा… पण cortisol ला तुमचा स्थायीभाव बनू देऊ नका.

आईच्या मृत्यूनंतर पाच महिन्यांनी थिएटरमध्ये दिसणारा मुलगा नालायक नसतो. तर त्याने फक्त स्वतः च्या शरीराच्या defence mechanism ला support केलेला असतो. So don’t judge happy people based on your nature to remain sad.

लेखिका : सुश्री दीप्ती काबाडे

संग्राहिका: सौ. मंजुषा सुनीत मुळे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – बोलकी मुखपृष्ठे ☆ “वर्षानंद” ☆ सुश्री वर्षा बालगोपाल ☆

सुश्री वर्षा बालगोपाल

? बोलकी मुखपृष्ठे ?

☆ “वर्षांनंद” ☆ सुश्री वर्षा बालगोपाल 

प्रथम दर्शनी पुस्तकाचे नाव वर्षानंद आहे यावरून पाऊस पडून गेला आहे. त्याचे थेंब अजूनही झाडावर रेंगाळत आहेत आणि मुलांनी घेतलेला पावसाचा आनंद पाण्यातील कागदाच्या बोटी पाहून कळतो. बहुतेकांना पाऊस पावसाळा पावसाची मजा हे आवडत असल्याने एखाद्या आपल्या आवडीच्या विषयाचे चित्र म्हणून हे चित्र चटकन डोळ्यात भरते आणि मनास भावते.

काहीतरी पावसाबद्दल असेल असा मनाचा ग्रह होऊन पुस्तकात डोकावले जाते.

परंतु नीट पाहिले तर पुस्तकाच्या लेखकांची नावे लगेच खाली दिसतात आणि नंदकुमार मुरडे व वर्षा बालगोपाल यांच्या नावातील दोन दोन अक्षरे घेऊन वर्षानंद नाव आणि त्यावरून हे चित्र झाल्याचे चाणाक्षांच्या लक्षात येते.

परंतु अजूनही बारकाईने हे चित्र पाहिले तर त्यातील गहनता लक्षात येते. संथ पणे वाहणारी नदी किंवा रस्त्यावरील पाणी, त्यात सोडलेल्या दोन कागदी नावा, वरच्या बाजूने येणारी झाडाची फांदी आणि त्यावर अडकलेले पावसाचे थेंब पावसाचे पूर्ण दर्शन देऊन जाते.

पण झाडाची फांदी ही रुक्ष आहे त्यावर पाने नाहीत. त्याच्या जागी हे पावसाचे थेंब आहेत म्हणजे आता या झाडाला ओलावा मिळून पुन्हा पालवी फुटणार आहे याचे द्योतक असण्याबरोबरच, ही फांदी मानवी मनाचे प्रतिक मानले तर माणसाच्या रुक्ष मनाला नक्कीच या पुस्तकातील लेख- कवितांमधले काही शब्द मोती चिकटतील आणि त्यांच्या रुक्षमनालाही पालवी फुटेल हा लेखकांचा आशावादही त्यातून प्रतित होतो.

हे थेंब काही वेळाने नक्कीच पडून जाणार आहेत पण जेवढा वेळ ते झाडावर चिकटून असतील तेवढावेळ ते झाड मोत्यांचे झाड होऊन राहील आणि दिमाखाने मिरवेल. त्या सारखे आमचे शब्द जरी काही दिवसांनी मनातून निघून गेले तरी जेवढा काळ वाचक मनात राहतील तेवढा वेळ तरी तुमची मने सौख्य मोत्यांनी झुलतील असेही सुचवायचे आहे.

जीवनाचा प्रवास एकट्याने करायचा कंटाळा येतो म्हणून बरोबर कोणी मित्र मैत्रिण असेल तर तो मोठ्या दिमाखाने हेलकावे घेत का होईना चालू रहातो. तसेच या पुस्तकातील लेखन पाण्यात दोन मित्रत्वाने एकत्र आलेल्या जीवांच्या विचारांच्या दोन नावा आहेत. या एकमेकांसवे डौलत असताना त्याचा आनंद इतरही घेणार आहेत.

तसेच अंतरंगात पाहिल्यावर कळते यामधे ललीत लेख आणि कवितांचा समावेश आहे म्हणून लेखनाच्या पाण्यात या दोन प्रकारच्या नौका प्रवास करताना दिसत आहेत.

खर्‍या पावसाशी संबंध आहे का नाही असा विचार जरी आला तरी लेखकांच्या विचारांचा पाऊस येथे पडणार आहे. त्यातील काही विचारांचे मोती होऊन ते मनाला चिकटणार आहेत. आनंदाची पालवी देणार आहेत या लेखनाच्या नदीत दोन भिन्न प्रकारच्या व्यक्ती विचारांच्या, दोन वेगळ्या प्रकाराच्या नौकानयन करणार आहेत या विचाराने भारावून जाऊन अंतरंगात डोकावायचा मोह झाल्याशिवाय रहात नाही.

नौकांचा रंगही हिरवा आणि केशरी असून त्याचे शिड पांढरे आहे जे आपल्या तिरंग्याचे द्योतक आहे. अर्थातच यातील काही लिखाण देशभक्ती, देशातील समाज यांच्याशीही निगडीत आहे असे सुचवते.

इतक्या मोठ्या आशयाचे दही घुसळून त्यात मतितार्थाचे  लोणी तरंगत आहे असे बोलके मुखपृष्ठ मुक्तांगण प्रकाशनच्या समृद्धी क्रियेशनने तयार केले म्हणून मुक्तांगण प्रकाशनच्या राजू भानारकर आणि लेखक नंदकुमार मुरडे यांनीही या चित्राची पसंती केली म्हणून आभार.

© सुश्री वर्षा बालगोपाल

मो 9923400506

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ परिहार जी का साहित्यिक संसार # 221 ☆ कहानी – सबक ☆ डॉ कुंदन सिंह परिहार ☆

डॉ कुंदन सिंह परिहार

(वरिष्ठतम साहित्यकार आदरणीय  डॉ  कुन्दन सिंह परिहार जी  का साहित्य विशेषकर व्यंग्य  एवं  लघुकथाएं  ई-अभिव्यक्ति  के माध्यम से काफी  पढ़ी  एवं  सराही जाती रही हैं।   हम  प्रति रविवार  उनके साप्ताहिक स्तम्भ – “परिहार जी का साहित्यिक संसार” शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक पहुंचाते  रहते हैं।  डॉ कुंदन सिंह परिहार जी  की रचनाओं के पात्र  हमें हमारे आसपास ही दिख जाते हैं। कुछ पात्र तो अक्सर हमारे आसपास या गली मोहल्ले में ही नज़र आ जाते हैं।  उन पात्रों की वाक्पटुता और उनके हावभाव को डॉ परिहार जी उन्हीं की बोलचाल  की भाषा का प्रयोग करते हुए अपना साहित्यिक संसार रच डालते हैं।आज प्रस्तुत है एक विचारणीय कथा – ‘सबक’। इस अतिसुन्दर रचना के लिए डॉ परिहार जी की लेखनी को सादर नमन।)

☆ साप्ताहिक स्तम्भ – परिहार जी का साहित्यिक संसार  # 221 ☆

☆ कहानी – सबक

चमनलाल को इस शहर में रहते बारह साल हो गये। बारह साल पहले इस शहर में ट्रांसफर पर आये थे। दो साल किराये के मकान में रहने के बाद इस कॉलोनी में फ्लैट खरीद लिया। देर करने पर मुश्किल हो सकती थी। दस साल यहाँ रहते रहते कॉलोनी में रस-बस गये थे। कॉलोनी के लोगों से परिचय हो गया था और आते-जाते नमस्कार होने लगा था। अवसर-काज पर वह आमंत्रित भी होने लगे थे। उनकी पत्नी कॉलोनी की महिलाओं की गोष्ठियों में शामिल होने लगीं थीं।

फिर भी इन संबंधों की एक सीमा हमेशा महसूस होती थी। लगता था कोई कच्ची दीवार है जो ज़्यादा दबाव पड़ते ही दरक जाएगी या भरभरा जाएगी। आधी रात को कोई मुसीबत खड़ी हो जाए तो पड़ोसी को आवाज़ देने में संकोच लगता था। सौभाग्य से बेटी शहर में ही थी, इसलिए जी अकुलाने पर चमनलाल उसे बुला लेते थे।

चमनलाल को बार-बार याद आता है कि बचपन में उनके गाँव में ऐसी स्थिति नहीं थी। मुसीबत पड़ने पर अजनबी को भी पुकारा जा सकता था। ज़्यादा मेहमान घर में आ जाएँ तो अड़ोस पड़ोस से खटिया मँगायी जा सकती थी और रोटी ठोकने के लिए दूसरे घरों से बहुएँ- बेटियाँ भी आ जाती थीं। अब गाँव में भी टेंट हाउस खुल गये हैं और समाज से संबंध बनाये रखने की ज़रूरत ख़त्म हो गयी है।

तब गाँव में मट्ठा बेचा नहीं जाता था। घर में दही बिलोने की आवाज़ गूँजते ही हाथों में चपियाँ लिए लड़के लड़कियों की कतार दरवाजे़ के सामने लग जाती थी। उन्हें लौटाने की बात कोई सोचता भी नहीं था।

शहरों में टेलीफोन के बढ़ते चलन ने मिलने-जुलने की ज़रूरत को कम कर दिया है। पड़ोसी से भी टेलीफोन पर ही बात होती है। जिन लोगों की सूरत अच्छी न लगती हो उनसे टेलीफोन की मदद से बचा जा सकता है। अब अगली गली में रहने वालों से सालों मुलाकात नहीं होती। बिना काम के कोई किसी से क्यों मिले और किसलिए मिले?

इसीलिए चमनलाल का भी कहीं आना-जाना कम ही होता है। शाम को कॉलोनी के आसपास की सड़कों पर टहल लेते हैं। लेकिन उस दिन उन्हें एक कार्यक्रम के लिए तैयार होना पड़ा। उनके दफ्तर का साथी दिवाकर पीछे पड़ गया था। मानस भवन में राजस्थान के कलाकारों का संगीत कार्यक्रम था। उसी के लिए खींच रहा था। बोला, ‘तुम बिलकुल घरघुस्सू हो गये हो। राजस्थानी कलाकारों का कार्यक्रम बहुत अच्छा होता है। मज़ा आ जाएगा। साढ़े छः बजे तक मेरे घर आ जाओ। पौने सात तक हॉल में पहुँच जाएँगे।’ चमनलाल भी राजस्थानी संगीत के कायल थे, इसलिए राज़ी हो गए।

करीब सवा छः बजे चमनलाल तैयार हो गये। बाहर निकलने को ही थे कि दरवाजे़ की घंटी बजी। देखा तो सामने कॉलोनी के वर्मा जी थे। उनके साथ कोई अपरिचित सज्जन।
वर्मा जी से आते जाते नमस्कार होती थी, लेकिन घर आना जाना कम ही होता था। चमनलाल उनके इस वक्त आने से असमंजस में पड़े। झूठा उत्साह दिखा कर बोले, ‘आइए, आइए।’

दोनों लोग ड्राइंग रूम में सोफे पर बैठ गये। चमनलाल वर्मा जी के चेहरे को पढ़कर समझने की कोशिश कर रहे थे कि यह भेंट किस लिए और कितनी देर की है।

वर्मा जी जल्दी में नहीं दिखते थे। उन्होंने कॉलोनी में से बेलगाम दौड़ते वाहनों का किस्सा छेड़ दिया। फिर वे कॉलोनी में दिन दहाड़े होती चोरियों पर आ गये। इस बीच चमनलाल उनके आने के उद्देश्य को पकड़ने की कोशिश में लगे थे। घड़ी की सुई साढ़े छः के करीब पहुंच गयी।

बात करते-करते वर्मा जी ने सोफे पर आगे की तरफ फैल कर टाँग पर टाँग रख ली और सिर पीछे टिका लिया। इससे ज़ाहिर हुआ कि वे कतई जल्दी में नहीं थे। उनका साथी उँगलियाँ मरोड़ता चुप बैठा था।

चमनलाल का धैर्य चुकने लगा। वर्मा जी मतलब की बात पर नहीं आ रहे थे। घड़ी की सुई साढ़े छः से आगे खिसक गयी थी। वे अचानक खड़े होकर वर्मा जी से बोले, ‘माफ कीजिए, मैं एक फोन करके आता हूँ। दरअसल मेरे एक साथी इन्तज़ार कर रहे हैं। उनके साथ कहीं जाना था। बता दूँ कि थोड़ी देर में पहुँच जाऊँगा।’

वर्मा जी का चेहरा कुछ बिगड़ गया। खड़े होकर बोले, ‘नहीं, नहीं, आप जाइए। कोई खास काम नहीं है। दरअसल ये मेरे दोस्त हैं। इन्होंने चौराहे पर दवा की दूकान खोली है। चाहते हैं कि कॉलोनी के लोग इन्हें सेवा का मौका दें। जिन लोगों को रेगुलरली दवाएँ लगती हैं उन्हें लिस्ट देने पर घर पर दवाएँ पहुँचा सकते हैं। दस परसेंट की छूट देंगे।’

उनके दोस्त ने दाँत दिखा कर हाथ जोड़े। ज़ाहिर था कि वे कंपीटीशन के मारे हुए थे। चमनलाल बोले, ‘बड़ी अच्छी बात है। मैं दूकान पर आकर आपसे मिलूँगा।’

वर्मा जी दोस्त के साथ चले गये, लेकिन उनके माथे पर आये बल से साफ लग रहा था कि चमनलाल का इस तरह उन्हें विदा कर देना उन्हें अच्छा नहीं लगा था, खासकर उनके दोस्त की उपस्थिति में।

दूसरे दिन चमनलाल को भी महसूस हुआ कि वर्मा जी को अचानक विदा कर देना ठीक नहीं हुआ। शहर के रिश्ते बड़े नाज़ुक होते हैं, ज़रा सी चूक होते ही मुरझा जाते हैं। चमनलाल की शंका को बल भी मिला। दो एक बार वर्मा जी के मकान के सामने से गुज़रते उन्हें लगा कि वे उन्हें देखकर पीठ दे जाते हैं, या अन्दर चले जाते हैं। उन्होंने समझ लिया कि इस दरार को भरना ज़रूरी है, अन्यथा यह और भी चौड़ी हो जाएगी।

दो दिन बाद वे शाम करीब छः बजे वर्मा जी के दरवाजे़ पहुँच गये। घंटी बजायी तो वर्मा जी ने ही दरवाज़ा खोला। उस वक्त वे घर की पोशाक यानी कुर्ते पायजामे में थे। चमनलाल को देखकर पहले उनके माथे पर बल पड़े, फिर झूठी मुस्कान ओढ़ कर बोले, ‘आइए, आइए।’

चमनलाल सोफे पर बैठ गये, बोले, ‘उस दिन आप आये लेकिन ठीक से बात नहीं हो सकी। मुझे सात बजे से पहले एक कार्यक्रम में पहुँचना था। मैंने सोचा अब आपसे बैठकर बात कर ली जाए।’

वर्मा जी कुछ उखड़े उखड़े थे। उनकी बात का जवाब देने के बजाय वे इधर-उधर देखकर ‘हूँ’, ‘हाँ’ कर रहे थे। दो मिनट बाद वे उठकर खड़े हो गये, बोले, ‘एक मिनट में आया।’

चमनलाल उनका इन्तज़ार करते बैठे रहे। पाँच मिनट बाद वे शर्ट पैंट पहन कर और बाल सँवार कर आ गये। हाथ जोड़कर बोले, ‘अभी मुझे थोड़ा एक जगह पहुँचना है। माफ करेंगे। बाद में कभी आयें तो बात हो जाएगी।’

चमनलाल के सामने उठने के सिवा कोई चारा नहीं था। घर लौटने के बाद थोड़ी देर में वे टहलने के लिए निकले। टहलते हुए वर्मा जी के घर के सामने से निकले तो देखा वे कुर्ते पायजामे में अपने कुत्ते को सड़क पर टहला रहे थे। चमनलाल को देखकर उन्होंने मुँह फेर लिया।

© डॉ कुंदन सिंह परिहार

जबलपुर, मध्य प्रदेश

 संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – कथा-कहानी ☆ लघुकथा “बंदरबांट” ☆ डॉ कुंवर प्रेमिल ☆

डॉ कुंवर प्रेमिल

(संस्कारधानी जबलपुर के वरिष्ठतम साहित्यकार डॉ कुंवर प्रेमिल जी को  विगत 50 वर्षों से लघुकथा, कहानी, व्यंग्य में सतत लेखन का अनुभव हैं। क्षितिज लघुकथा रत्न सम्मान 2023 से सम्मानित। अब तक 450 से अधिक लघुकथाएं रचित एवं बारह पुस्तकें प्रकाशित। 2009 से प्रतिनिधि लघुकथाएं  (वार्षिक)  का  सम्पादन  एवं ककुभ पत्रिका का प्रकाशन और सम्पादन। आपने लघु कथा को लेकर कई  प्रयोग किये हैं।  आपकी लघुकथा ‘पूर्वाभ्यास’ को उत्तर महाराष्ट्र विश्वविद्यालय, जलगांव के द्वितीय वर्ष स्नातक पाठ्यक्रम सत्र 2019-20 में शामिल किया गया है। वरिष्ठतम  साहित्यकारों  की पीढ़ी ने  उम्र के इस पड़ाव पर आने तक जीवन की कई  सामाजिक समस्याओं से स्वयं की पीढ़ी  एवं आने वाली पीढ़ियों को बचाकर वर्तमान तक का लम्बा सफर तय किया है, जो कदाचित उनकी रचनाओं में झलकता है। हम लोग इस पीढ़ी का आशीर्वाद पाकर कृतज्ञ हैं। आज प्रस्तुत हैआपकी विचारणीय लघुकथा “बंदरबांट“.)

☆ लघुकथा – बंदरबांट ☆ डॉ कुंवर प्रेमिल

एक ग्रहणी ने  रोटी पकाकर अपने पति से कहा-रोटी गाय को दे आइए जी।

पति रोटी लेकर दरवाजे पर पहुंचा तो धर्म संकट खड़ा हो गया। गाय के साथ ही कुत्ता और एक बिल्ली भी आ खड़े हुए।

आदमी सोच विचार में पड़ गया।

तभी गाय बोली मैं तुम्हारी संतानों को दूध पिलाती हूं इसलिए रोटी पर मेरा अधिकार है। रोटी मुझे दीजिए।

कुत्ता बोला ना ना, रोटी मुझे दीजिए। मैं रात भर जाग जागकर तुम्हारे घर की रखवाली करता हूं। चोर डाकुओं से तुम्हें बचाता हूं। रोटी का हकदार मैं हूं जी।

बिल्ली बोली – तुम्हारे अनाज के भंडार को चूहों से मैं बचाती हूं।

अनाज ही नहीं रहेगा तो रोटी कहां से बनेगी। रोटी की सच्ची हकदार मैं हूं। रोटी मुझे दीजिए।

आदमी का धर्म संकट बढ़ता ही गया। रोटी किसे दे, भ्रमित हो गया।

तब उस रोटी को वह स्वयं ही खा गया।

गाय और कुत्ता नाराज होकर वहां से चले गये परंतु उसी दिन से बिल्ली के  हाथों अनायास ही बंदरबांट का अनोखा सूत्र हाथ लग गया।

🔥 🔥 🔥

© डॉ कुँवर प्रेमिल

संपादक प्रतिनिधि लघुकथाएं

संपर्क – एम आई जी -8, विजय नगर, जबलपुर – 482 002 मध्यप्रदेश मोबाइल 9301822782

संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ संजय उवाच # 220 – यथार्थ की कल्पना ☆ श्री संजय भारद्वाज ☆

श्री संजय भारद्वाज

(“साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच “ के  लेखक  श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।श्री संजय जी के ही शब्दों में ” ‘संजय उवाच’ विभिन्न विषयों पर चिंतनात्मक (दार्शनिक शब्द बहुत ऊँचा हो जाएगा) टिप्पणियाँ  हैं। ईश्वर की अनुकम्पा से आपको  पाठकों का  आशातीत  प्रतिसाद मिला है।”

हम  प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक पहुंचाते रहेंगे। आज प्रस्तुत है  इस शृंखला की अगली कड़ी। ऐसे ही साप्ताहिक स्तंभों  के माध्यम से  हम आप तक उत्कृष्ट साहित्य पहुंचाने का प्रयास करते रहेंगे।)

☆  संजय उवाच # 220 ☆ यथार्थ की कल्पना ?

कल्पनालोक.., एक शब्द जो प्रेरित करता है अपनी कल्पना का एक जगत तैयार कर उसमें विचरण करने के लिए। यूँ देखें तो कल्पना अभी है, कल्पना अभी नहीं है। इस अर्थ में इहलोक भी कल्पना का ही विस्तार है। कहा गया है, ‘ब्रह्म सत्यं, जगन्मिथ्या’ किंतु घटता इसके विपरीत है। सामान्यत: जीवात्मा, मोहवश ब्रह्म को विस्मृत कर जगत को अंतिम सत्य मानने लगता है। सिक्के का दूसरा पक्ष है कि वर्तमान के अर्जित ज्ञान को आधार बनाकर मनुष्य भविष्य के सपने गढ़ता है। सपने गढ़ना अर्थात कल्पना करना। कल्पना अपनी प्रकृति में तो क्षणिक है पर उसके गर्भ में कालातीत होने की संभावना छिपी है। 

शब्द और उसके अर्थ के अंतर्जगत से निकलकर खुली आँख से दिखते वाह्यजगत में लौटते हैं।

वाह्यजगत में सनातन संस्कृति जीवात्मा को चौरासी लाख योनियों में परिक्रमा कराती है। लख चौरासी के संदर्भ में पद्मपुराण कहता है,

जलज नव लक्षाणि, स्थावर लक्ष विंशति:, कृमयो रुद्रसंख्यक:।

पक्षिणां दश लक्षाणि त्रिंशल लक्षाणि पशव: चतुर्लक्षाणि मानव:।

अर्थात 9 लाख जलचर, 20 लाख स्थावर पेड़-पौधे, 11 लाख सरीसृप, कीड़े-मकोड़े, कृमि आदि, 10 लाख पक्षी/ नभचर, 30 लाख पशु/ थलचर तथा 4 लाख मानव प्रजाति के प्राणी हैं।

सोचता हूँ जब कभी घास-फूस-तिनका बना तब जन्म कहाँ पाया था? किसी घने जंगल में जहाँ खरगोश मुझ पर फुदकते होंगे, हिरण कुलाँचे भरते होंगे, सरीसृप रेंगते होंगे। हो सकता है कि फुटपाथ पर पत्थरों के बीच से अंकुरित होना पड़ा हो जहाँ अनगिनत पैर रोज मुझे रौंदते होंगे। संभव है कि सड़क के डिवाइडर में शोभा की घास के रूप में जगत में था, जहाँ तय सीमा से ज़रा-सा ज़्यादा पनपा नहीं कि सिर धड़ से अलग।

जलचर के रूप में केकड़ा, छोटी मछली से लेकर शार्क, ऑक्टोपस, मगरमच्छ तक क्या-क्या रहा होऊँगा! कितनी बार अपने से निर्बल का शिकार किया होगा, कितनी बार मेरा शिकार हुआ होगा।

पेड़-पौधे के रूप में नदी किनारे उगा जहाँ खूब फला-फूला। हो सकता है कि किसी बड़े शहर की व्यस्त सड़क के किनारे खड़ा था। स्थावर होने के कारण इसे ऐसे भी कह सकता हूँ कि जहाँ मैं खड़ा था, वहाँ से सड़क निकाली गई। कहने का तरीका कोई भी हो, हर परिस्थिति में मेरी टहनियों ने जब झूमकर बढ़ना चाहा होगा, तभी उनकी छंटनी कर दी गई होगी। विकास से अभिशप्त मेरा कभी फलना-फूलना न हो सका होगा। स्वाभाविक मृत्यु भी शायद ही मिली होगी। कुल्हाड़ी से काटा गया होगा या ऑटोमेटिक आरे से चीर कर वध कर दिया होगा।

सर्प का जीवन रहा होगा, चूहे और कनखजूरे का भी। मेंढ़क था और डायनासोर भी। केंचुआ बन पृथ्वी के गर्भ में उतरने का प्रयास किया, तिलचट्टा बन रोशनी से भागता रहा। सुग्गा बन अनंत आकाश में उड़ता घूमा था या किसी पिंजरे में जीवन बिताया होगा जहाँ से अंतत: देह छोड़कर ही उड़ सका।

माना जाता है कि मनुष्य जीवन, आगमन-गमन के फेरे से मुक्ति का अवसर देता है। जानता हूँ कि कर्म ऐसे नहीं कि मुक्ति मिले। सच तो यह है कि मैं मुक्ति चाहता भी नहीं।

चाहता हूँ कि बार-बार लौटूँ इहलोक में। हर बार मनुज की देह पाऊँ। हर जन्म लेखनी हाथ में हो, हर जन्म में लिखूँ, अनवरत लिखूँ, असीम लिखूँ।

इतना लिखूँ कि विधाता मुझे मानवमात्र का लेखा लिखने का काम दे। तब मैं मनुष्य के भीतर दुर्भावना जगाने वाले पन्ने कोरे छोड़ दूँ। दुर्भावनारहित मनुष्य सृष्टि में होगा तो सृष्टि परमात्मा के कल्पनालोक का जीता-जागता यथार्थ होगी।

चाहता हूँ कि इस कल्पना पर स्वयं ईश्वर कहें, ‘तथास्तु।’

© संजय भारद्वाज 

अध्यक्ष– हिंदी आंदोलन परिवार सदस्य– हिंदी अध्ययन मंडल, पुणे विश्वविद्यालय संपादक– हम लोग पूर्व सदस्य– महाराष्ट्र राज्य हिंदी साहित्य अकादमी ☆   ट्रस्टी- जाणीव, ए होम फॉर सीनियर सिटिजन्स 

मोबाइल– 9890122603

संजयउवाच@डाटामेल.भारत

[email protected]

☆ आपदां अपहर्तारं ☆

💥 मार्गशीर्ष साधना 28 नवंबर से 26 दिसंबर तक चलेगी 💥

🕉️ इसका साधना मंत्र होगा – ॐ नमो भगवते वासुदेवाय 🕉️

अनुरोध है कि आप स्वयं तो यह प्रयास करें ही साथ ही, इच्छुक मित्रों /परिवार के सदस्यों  को भी प्रेरित करने का प्रयास कर सकते हैं। समय समय पर निर्देशित मंत्र की इच्छानुसार आप जितनी भी माला जप  करना चाहें अपनी सुविधानुसार कर सकते हैं ।यह जप /साधना अपने अपने घरों में अपनी सुविधानुसार की जा सकती है।ऐसा कर हम निश्चित ही सम्पूर्ण मानवता के साथ भूमंडल में सकारात्मक ऊर्जा के संचरण में सहभागी होंगे। इस सन्दर्भ में विस्तृत जानकारी के लिए आप श्री संजय भारद्वाज जी से संपर्क कर सकते हैं। 

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares

English Literature – Poetry ☆ Anonymous litterateur of Social Media # 168 ☆ Captain Pravin Raghuvanshi, NM ☆

Captain Pravin Raghuvanshi, NM

? Anonymous Litterateur of Social Media # 168 (सोशल मीडिया के गुमनाम साहित्यकार # 168) ?

Captain Pravin Raghuvanshi —an ex Naval Officer, possesses a multifaceted personality. He served as a Senior Advisor in prestigious Supercomputer organisation C-DAC, Pune. He was involved in various Artificial Intelligence and High-Performance Computing projects of national and international repute. He has got a long experience in the field of ‘Natural Language Processing’, especially, in the domain of Machine Translation. He has taken the mantle of translating the timeless beauties of Indian literature upon himself so that it reaches across the globe. He has also undertaken translation work for Shri Narendra Modi, the Hon’ble Prime Minister of India, which was highly appreciated by him. He is also a member of ‘Bombay Film Writer Association’.

Captain Raghuvanshi is also a littérateur par excellence. He is a prolific writer, poet and ‘Shayar’ himself and participates in literature fests and ‘Mushayaras’. He keeps participating in various language & literature fests, symposiums and workshops etc. Recently, he played an active role in the ‘International Hindi Conference’ at New Delhi.  He presided over the “Session Focused on Language and Translation” and also presented a research paper.  The conference was organized by Delhi University in collaboration with New York University and Columbia University.

हिंदी साहित्य – आलेख ☆ अंतर्राष्ट्रीय हिंदी सम्मेलन ☆ कैप्टन प्रवीण रघुवंशी, एन एम्

In his naval career, he was qualified to command all types of warships. He is also an aviator and a Sea Diver; and recipient of various awards including ‘Nao Sena Medal’ by the President of India, Prime Minister Award and C-in-C Commendation.

Captain Pravin Raghuvanshi is also an IIM Ahmedabad alumnus. His latest quest involves social media, which is filled with rich anonymous literature of nameless writers, shared on different platforms, like, WhatsApp / Facebook / Twitter / Your quotes / Instagram etc. in Hindi and Urdu, he has taken the mantle of translating them as a mission for the enjoyment of the global readers. Enjoy some of the Urdu poetry couplets as translated by him.

हम ई-अभिव्यक्ति के प्रबुद्ध पाठकों के लिए आदरणीय कैप्टेन प्रवीण रघुवंशी जी के “कविता पाठ” का लिंक साझा कर रहे हैं। कृपया आत्मसात करें।

फेसबुक पेज लिंक  >>कैप्टेन प्रवीण रघुवंशी जी का “कविता पाठ” 

? English translation of Urdu poetry couplets of Anonymous litterateur of Social Media # 168 ?

☆☆☆☆☆

 ☆ Intriguing Messiah…

कैसे हमदर्द हो भला तुम,

किस तरह के मसीहा हो तुम…

दिलपे नश्तर भी लगते हो

तो मरहम के सुकून की तरह…!

 ☆  ☆

What type of solacer are you,

What kind of messiah are you…!

You pierce a lancet in the heart,

but like a soothing balm only…!!

 ☆  ☆  ☆  ☆  ☆

 ☆ False Pride… ☆

झूठी शान के परिंदे ही

ज्यादा फड़फड़ाते हैं,

बाज की उड़ान में कभी

आवाज़ नहीं होती है…!

 ☆  ☆

Only  the  birds  of  false

pride  flutter  more,

There’s never any sound

in  the  eagle’s  flight…

 ☆  ☆  ☆  ☆  ☆

 ☆ Spiritual Relationship… 

कुछ रिश्ते, तमाम रिश्तों से हसीं हुआ करते हैं

पर  उनके  नाम  नहीं  हुआ  करते…

वो  हर  रिश्तों  से  ज्यादा  खूबसूरत  होते  हैं

मगर सिर्फ रूह से ही महसूस किए जाते हैं…

 ☆  ☆

Some relations are better than any relations

But they may not  have any names…

They are more beautiful than any relations

But can only be felt through the soul..!

 ☆  ☆  ☆  ☆  ☆

Explosive Silence 

अगर लफ्जों में छुपा होता

है बेहिसाब असर…

तो  खामोशी में छुपा होता

है बेंतहा कहर…!

 ☆  ☆

If there is incalculable impact

hidden in th words…

Then the silence encompasses

an unparalleled devastation…!

☆☆☆☆☆

© Captain Pravin Raghuvanshi, NM

Pune

≈ Editor – Shri Hemant Bawankar/Editor (English) – Captain Pravin Raghuvanshi, NM ≈

Please share your Post !

Shares

English Literature – Poetry ☆ The Grey Lights# 26 – “Evening” ☆ Shri Ashish Mulay ☆

Shri Ashish Mulay

? The Grey Lights# 26 ?

☆ – “Body” – ☆ Shri Ashish Mulay 

Your prison lies

next to my prison

 

prison, whose bars are rusted

yet serving it’s purpose

and the walls are transparent

that are keeping me aspirant

 

Then I sing a song

glad you can hear it

though you don’t understand it

 

I think, I will not see you ever

but I have written something on them

as the walls will be forever

 

you will appreciate the word

when they will take me away

and you will be taken too

but the walls will be forever

and so do my words on them

 

but I have written

‘break me’ on them…

© Shri Ashish Mulay

Sangli 

≈ Editor – Shri Hemant Bawankar/Editor (English) – Captain Pravin Raghuvanshi, NM ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – आलेख ☆ अभी अभी # 232 ⇒ पकड़ लो, हाथ गिरधारी… ☆ श्री प्रदीप शर्मा ☆

श्री प्रदीप शर्मा

(वरिष्ठ साहित्यकार श्री प्रदीप शर्मा जी द्वारा हमारे प्रबुद्ध पाठकों के लिए साप्ताहिक स्तम्भ “अभी अभी” के लिए आभार।आप प्रतिदिन इस स्तम्भ के अंतर्गत श्री प्रदीप शर्मा जी के चर्चित आलेख पढ़ सकेंगे। आज प्रस्तुत है आपका आलेख – “पकड़ लो, हाथ गिरधारी।)

?अभी अभी # 232 ⇒ पकड़ लो, हाथ गिरधारी… ? श्री प्रदीप शर्मा  ?

बात आज की नहीं, कई बरसों पुरानी है, एक फिल्म आई थी शहनाई, जिसमें राजेंद्र कृष्ण का एक गीत रफी साहब की आवाज में था, जो सुनते सुनते, जबान पर चढ़ गया था ;

ना झटको, जुल्फ से पानी,

ये मोती फूट जाएंगे।

तुम्हारा कुछ ना बिगड़ेगा

मगर दिल टूट जाएंगे।।

सन् १९६४ की यह फिल्म थी, और हमने ज़ुल्फ और हुस्न जैसे शब्द केवल सुन ही रखे थे, इनके अर्थ के प्रति हम इतने गंभीर भी नहीं थे। आप चाहें तो कह सकते हैं, हम उदासीन की हद तक मंदबुद्धि थे। ऐ हुस्न, जरा जाग तुझे इश्क जगाए, जैसे गीत हमें जरा भी जगा ना सके, और शायद इसीलिए ये गीत हमें सुनने में तो अच्छे लगते थे, लेकिन हम कभी सुर में गा न सके। फिर भी हम यह मानते हैं कि सुर की साधना भी परमेश्वर की ही साधना है।

तब अखबारों में भी विज्ञापन आते थे, और जगह जगह लाउडस्पीकर पर फिल्मी कथावाचक फिल्मी धुनों पर अच्छे अच्छे भजन प्रस्तुत किया करते थे। संगीत अगर कर्णप्रिय हो, तो सुधी श्रोता के कानों में प्रवेश कर ही जाता है।।

महिलाएं कामकाजी हों या घरेलू, पूजा पाठ, व्रत उपवास और भजन सत्संग के लिए समय निकाल ही लेती है। शादी ब्याह हो या कोई मंगल प्रसंग, सत्य नारायण की कथा अथवा कम से कम भजन कीर्तन तो बनता ही है। महिलाओं की शौकिया और कम खर्चीली भजन मंडलियाॅं भी होती हैं, जो केवल एक ढोलक की थाप पर ऐसा समाॅं बाॅंधती हैं, कि देखते ही बनता है।

भजन और आरती संग्रह का साहित्य ही इनकी जमा पूंजी होता है। रात दिन गाते गाते इन्हें सभी भजन कंठस्थ हो चुके होते हैं।

गृह कार्य से निवृत्त हो, जब इनकी मंडली जमती है, तो कुछ ही समय में सभी देवताओं का आव्हान कर लिया जाता है। राम जी भी आना, सीता जी को भी साथ लाना। करना ना कोई बहाना बहाना।।

महिला संगीत तो आजकल विवाह समारोहों का एक आवश्यक अंग बन चुका है। खुशी का मौका होता है, गाना बजाना और डांस तो बनता ही है।

परिवार वालों की महीनों प्रैक्टिस होती है, एक एक गीत के लिए। इवेंट मैनेजमेंट का एक प्रमुख हिस्सा है महिला संगीत, कोई मजाक नहीं।

जो पुरुष ताउम्र कहीं नहीं नाचा, उसे उसकी पत्नी और बच्चे सबके सामने नचाकर ही मानते है। और गीत भी कैसा, लाल छड़ी, क्या खूब लड़ी, क्या खूब लड़ी।

पिछली रात आसपास की महिलाएं यूं ही घर में मिल बैठी तो बिना ढोलक के ही सुर निकलने लगे। महिलाओं का स्वर पुरुष के स्वर से अधिक मीठा और अधिक सुरीला होता है। अचानक एक भजन पर मेरा ध्यान चला गया, वही मेरी प्यारी धुन लेकिन कितने खूबसूरत बोल ;

पकड़ लो हाथ बनवारी

नहीं तो डूब जाएंगे।

तुम्हारा कुछ ना बिगड़ेगा

तुम्हारी लाज जाएगी।।

 

धरी है, पाप की गठरी

हमारे सर पे ये भारी।

वजन पापों का है भारी

इसे कैसे उठाएंगे।।

 

तुम्हारे ही भरोसे पर

जमाना छोड़े बैठे हैं।

जमाने की तरफ देखो

इसे कैसे निभाएंगे।।

 

दर्दे दिल की कहें किससे

सहारा ना कौन देगा।

सुनोगे आप ही मोहन

और किसको सुनाएंगे।।

 

फॅंसी है, भॅंवर में नैया

प्रभु अब डूब जाएगी।

खिवैया आप बन जाओ

तो बेड़ा पार हो जाए।।

 

पकड़ लो हाथ गिरधारी ..

कोई बुद्धि, दिखावे और प्रपंच का खेल नहीं, कोई बहस, विवाद, तर्क वितर्क नहीं, बस कुछ पल का बिना शर्त समर्पण है यह ;

सौंप दिया अब जीवन का सब भार तुम्हारे चरणों में।

अब जीत भी तुम्हारे चरणों में

और हार भी तुम्हारे चरणों में।।

♥ ♥ ♥ ♥ ♥

© श्री प्रदीप शर्मा

संपर्क – १०१, साहिल रिजेंसी, रोबोट स्क्वायर, MR 9, इंदौर

मो 8319180002

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ सलिल प्रवाह # 167 ☆ सॉनेट – अनुशासन ☆ आचार्य संजीव वर्मा ‘सलिल’ ☆

आचार्य संजीव वर्मा ‘सलिल’

(आचार्य संजीव वर्मा ‘सलिल’ जी संस्कारधानी जबलपुर के सुप्रसिद्ध साहित्यकार हैं। आपको आपकी बुआ श्री महीयसी महादेवी वर्मा जी से साहित्यिक विधा विरासत में प्राप्त हुई है । आपके द्वारा रचित साहित्य में प्रमुख हैं पुस्तकें- कलम के देव, लोकतंत्र का मकबरा, मीत मेरे, भूकंप के साथ जीना सीखें, समय्जयी साहित्यकार भगवत प्रसाद मिश्रा ‘नियाज़’, काल है संक्रांति का, सड़क पर आदि।  संपादन -८ पुस्तकें ६ पत्रिकाएँ अनेक संकलन। आप प्रत्येक सप्ताह रविवार को  “साप्ताहिक स्तम्भ – सलिल प्रवाह” के अंतर्गत आपकी रचनाएँ आत्मसात कर सकेंगे। आज प्रस्तुत है – सॉनेट – अनुशासन)

☆ साप्ताहिक स्तम्भ – सलिल प्रवाह # 167 ☆

☆ सॉनेट – अनुशासन ☆ आचार्य संजीव वर्मा ‘सलिल’ ☆

बैर न ठानो अनुशासन से,

भीड़ समस्या पैदा करती,

नहीं नियम सिर-माथे धरती,

जो जी चाहे करती मन से।

माने नियम हमेशा सेना,

अनुशासित रह जीते हर रण,

नियम न तोड़े कर हितकर प्रण,

रहे उच्च सिर ऊँचा सीना।

वृत्ति सुशीला नियम न तोड़े,

जोश होश में रखे संतुलन,

जोशीलापन वहीं उचित है।

कठिन गणित विद्यार्थी छोड़े,

जो न करे हल अपना नियमन,

मिला वही उत्तीर्ण मुदित है।

©  आचार्य संजीव वर्मा ‘सलिल’

२३.१२.२०२३

संपर्क: विश्ववाणी हिंदी संस्थान, ४०१ विजय अपार्टमेंट, नेपियर टाउन, जबलपुर ४८२००१,

चलभाष: ९४२५१८३२४४  ईमेल: [email protected]

 संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares
image_print